جۋىردا ۇزىندىعى جارتى مەترگە جۋىق، سالماعى 8 كەلىدەن اساتىن 2 تومدىق، 552 بەتتەن تۇراتىن «وتىرار» تاريحي-ەتنوگرافيالىق البومدار جيناعى جارىق كوردى. تۇركىستان وبلىسى، وتىرار اۋدانىنىڭ قىسقاشا تاريحى مەن سول اۋداننىڭ حالقىنىڭ ەسىندە ساقتالعان ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى تۋرالى مالىمەتتەر بەرىلگەن ەكەن. بۇل البومدارعا ميلليونداعان قارجى جۇمسالعانىن، تۇركيادا باسىلىپ شىققانىن سۇراپ بىلدىك.

وكىنىشتىسى سول، تاريحي البومداردى شىعارۋداعى ماقسات مۇلدەم تۇسىنىكسىز. اتىن «وتىرار» دەپ ايعايلاتىپ قويعانىمەن، مازمۇنى اتىنا ساي ەمەس. كولەمى مەن ءتۇرى سالماقتى، ىشىندە مىڭداعان ادامدار تۋرالى اقپارات بار، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىنىڭ اتىن ادام بىلمەيتىن كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ ولەڭدەرى مەن اڭگىمەلەرى كەزدەسەدى. اتاپ ايتار بولساق: ۇلجان داۋرەنبەكوۆا، جانات بوتابەكوۆا، احمەت ءابۋتالىپ، ەسەنگەلدى ناۋرىزبايۇلى، مەدەت باشاروۆ، يباتوۆ سۇلتانحان، تاۋىرەلكەلدىبەك مولتاەۆ، ءامينا ابدىسادىققىزى، قىستاۋبەك امانتاي، تۇرىمتاي مىڭجاسارۇلى، بولىسباي راحىمباەۆ، فايزۋللا سۇگىرباەۆ، ايدارشا وسپانوۆ، ەركەباي كوشەربايتەگى، ومىرزاق سەرىكباەۆ جانە باسقا جازعىشتاردىڭ اڭگىمەلەرى، ولەڭدەرى، وتباسى تاريحى تۋرالى ەستەلىكتەرى بەرىلگەن ەكەن.

وتىزدان استام ءال-فارابي شىققان وتىرار ەلىنىڭ تاريحى كۇردەلى. فارابيلەر مەكەنى اتانعان ايماق ءالى ءجىتى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. سەبەبى مۇنداعى عالىمدار ماتەماتيكا، فيزيكا، استرونوميا تاعى باسقا كوپتەگەن سالالاردا الەمدىك دەڭگەيدە جاڭالىق اشقان تۇلعالار. وسى عالىمدار ىشىندە قازاقتىڭ باس تاريحى بولعان، وتىرار تاريحىن بۇكىل ادامزاتتىڭ قۇلاعىنا جەتكىزگەن، اتى اڭىزعا اينالعان عۇلاما عالىم ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ەكەنى داۋسىز. ۇلى ويشىل تۋرالى حالىق اۋزىندا ساقتالعان مىناداي ءبىر اڭگىمە بار. ۇستاز قارتايعان شاعىندا ءبىر توپ شاكىرتتەرىنىڭ باسىن قوسىپ: «سەندەرگە اماناتىم بار، ەگەر قۇپياسىن ساقتاپ، شارتىن ورىنداساڭدار ايتامىن»، – دەيدى. «اماناتقا قيانات جاساۋعا بولمايدى، ايتقانىڭىزدى ورىندايمىز»، – دەپ شاكىرتتەرى ۋادە بەرەدى. سوندا ۇستاز ولارعا تەرىدەن تىگىلگەن تۇماردى ۇسىنىپ، قابىرىنىڭ باسىندا عانا اشۋدى وتىنەدى.

ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي-اق ۇلى ۇستاز دۇنيەدەن وتەدى. مارقۇمدى ارۋلاپ، جەرلەۋ ءراسىمى كەزىندە ۋادە بويىنشا الگى تۇماردى اشىپ قاراسا، ىشىنەن تىلدەي قاعاز شىعادى. قاعازدا: «بۇل تۋعان جەرىم – وتىراردىڭ توپىراعى ەدى، قابىرىمە وسىنى سالىڭدار»، – دەپ جازعان ەكەن. ءوتىنىشى ۇلكەن تەبىرەنىسپەن ورىندالادى. دانىشپاننىڭ اتى دانىشپان، ومىردەن ءوتىپ جاتىپ تا تۋعان جەردىڭ قاسيەتىن كەيىنگىلەرگە ۇقتىرىپ كەتىپتى. ال، اتالعان البومداردى قۇراستىرۋشىلار وتىرار تاريحىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن ۇلى تۇلعانىڭ، نەشە توم كىتاپقا جۇك بولاتىن ەڭبەكتەرى مەن ءومىربايانى تۋرالى ماردىمسىز مالىمەت بەرىپ، 552 بەتتىڭ شاعىن ءبىر بەتىن عانا ارناعان.

ال، ەندى وتىرار تاريحىن قولىنا قالام ۇستاعان كەزدەن باستاپ  زەرتتەگەن، وتىرار داڭقىن كۇللى الەمگە پاش ەتكەن جانە ونىڭ قازىرگى مۋزەيىن اشتىرعان، ءابۋ ناسىر ءال-فارابي مەن وتىزدان استام ءال-ءفارابيدىڭ ەڭبەكتەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارتىپ، ولاردىڭ ەسىمىنىڭ سول جەردە جازىلۋىنا سەبەپكەر بولعان، ەسىمى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ التىن كىتابىندا جازىلعان، 120 مەملەكەتتىڭ سىيلىعىن يەلەنگەن اقىن مۇحتار شاحانوۆ ەكەنى داۋسىز. ول كىسىنىڭ قازاق ۇلتىنا جاساعان باسقا دا قىزمەتىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، شىڭعىس حاننىڭ وتىراردى قالاي قيراتقانى جايلى پوەماسىنىڭ ءوزى الەمنىڭ 100-دەن استام تىلىنە اۋدارىلعان جانە 25 جىلداي قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وقۋلىعىنا ەنگەن «12-3=؟» پوەماسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ تۋعان جەر تاريحىن كەڭ كولەمدە زەرتتەۋ ءۇشىن ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ نازارىن اۋدارتقىزعان اقىننىڭ اتالعان البومداردا ەكى جول ولەڭى كەلتىرىلمەگەن، 552 بەتتىڭ جارتى بەتىن عانا ارناعان. اقىننىڭ ەلىنە جاساعان قىرۋار ەڭبەكتەرىن جوققا شىعارۋ ۇلكەن ادىلەتسىزدىك ەمەس پە؟

ءال-فارابي مەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ تۋعان جەرىنە جاساعان ىستەرىن ءبىر ەمەس بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەتتەر زەرتتەپ بىتە الماسى انىق. ۇلتتىق سانانى وزگەرتۋ ءۇشىن ءتول تاريحىمىزدى تۇگەندەۋ ماقساتىندا الەمگە بەلگىلى تۇلعالاردىڭ «وتىرار» تاريحي-ەتنوگرافيالىق البومىندا ەڭبەكتەرىنىڭ بولماۋى – بولاشاق ۇرپاققا تاريحتى بۇرمالاپ جەتكىزۋ. شىندىق ايتىلماعان كەز كەلگەن كىتاپتىڭ قۇنى بولمايتىنى بەلگىلى جاعداي.

«اعاشتىڭ تامىرى جەردە، ادامنىڭ تامىرى ەلدە»، – دەگەن ءسوزدى ۇران ەتۋشى تۇلعالارىمىز قازاقتىڭ كەز كەلگەن تاريحي كىتابىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الۋى شارت. الەمدى مويىنداتقان ۇلى تۇلعالار ءوزىنىڭ ومىرلىك جەتىستىكتەرى مەن قالىپتاسۋىنىڭ ءبارى تۋعان ەلدەن العان ءنارىنىڭ جەمىسى ەكەنىن ءبىر ساتكە دە ەستەن شىعارعان ەمەس. ءبىزدىڭ حالىق ىقىلىم زاماننان بەرى ادام بالاسى تۋعان جەرىنەن سۋسىندايتىنىن جاقسى ءبىلىپ قانا قويماي، بولاشاق ۇرپاعىنىڭ ساناسىنا سىڭىرە بىلگەن.

تۋعان جەر – ادام ءومىرىنىڭ كيەلى دە قاستەرلى ورنى ەكەنىن جاستارعا ۇعىندىرۋ ءبىز بەن سىزگە مىندەت. الەمنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان تۇلعالار وتىرار تۋرالى شىققان كەز كەلگەن ەڭبەكتىڭ كوركىن كەلتىرىپ، اتىن اسقاقتاتادى. وتىرار قازاقتىڭ باس تاريحى دەڭگەيىندە ەكەنىن ەسكەرەر بولساق، بۇل جەردىڭ تاريحىن جازۋ اسا جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. شىڭعىس حاننىڭ شابۋىلى كەزىندە جەر استىنا جاسىرىلعان عالىمداردىڭ قۇندى ەڭبەكتەرىن تابۋعا بۇگىندە قارجى بولىنبەي كەلەدى. سوڭعى ۋاقىتتا كىشىگىرىم اۋىل، اۋدان تاريحىن زەرتتەۋ بارىسىندا وسى جايتتاردى ەسكەرمەۋگە بولماس. تاريحى تەرەڭ قازاق جەرىنىڭ زەرتتەلمەگەن تۇستارىن اشىپ جازۋعا مۇمكىندىكتەر جەتكىلىكتى. ەلدىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسى تۋرالى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى مەن حالىق اۋزىنداعى اڭىز اڭگىمەلەرگە قوسا، جەرگىلىكتى جەردىڭ جاعدايىن بىلەتىن كونەكوز قاريالارىمىز بار. وسى مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، اۋىلدان ءنار الاتىن قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىن جازۋ قاجەت.

بىرنەشە عاسىردا ءبىر تۋاتىن الىپتار مەكەنى تۋرالى البومداردىڭ جالعاسى بولىپ كىتاپ شىعارۋدى جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەر قولعا الىپ وتىر ەكەن. ميلليونداعان تەڭگە قاراجات جۇمساپ كىتاپ شىعارۋ ماقسات بولماۋى ءتيىس. ماقسات تۋعان ەلدىڭ تاريحىن بولاشاق ۇرپاققا تۋرا ءارى ناقتى جەتكىزۋ. الەمدىك دەڭگەيدە تانىمال تۇلعالاردىڭ اتى اتالعان كىتاپقا جۇرتتىڭ نازار اۋدارماۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل سالعىرت قارايتىن دۇنيە بولماۋى كەرەك. البومداردا كەتكەن ۇلكەن قاتەلىكتەر كوزگە تۇرپىدەي تيەدى. نازار اۋدارماي كەتۋگە، ايتپاۋعا تاعى دا بولمادى. كەلەسى شىعارىلاتىن تاريحي كىتاپتاردا قاتەلىكتەرگە بوي الدىرماسا دەيمىز. قازاقتىڭ باس تاريحىنا اينالعان، فارابيلەر مەكەنى اتالعان وتىرار تاريحىنا شىرىلداپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەندەر، تۋعان جەرىن قىزعىشتاي قورعاعاندار مەن شىندىققا تىك قاراي العان تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرى جازىلۋى قاجەت. «قۇندى كىتاپ – حالىق قازىناسى» دەيتىن ءسوزدى ەسكەرمەۋ ۇلكەن قاتەلىك بولارى انىق.

وتىرار دەسە ءابۋ ناسىر ءال-فارابي جانە مۇحتار شاحانوۆ بىردەن ەسكە تۇسەدى. بۇل اتاۋلاردى ءبىرىن-بىرىنەن ءبولىپ قاراۋعا كەلمەيدى جانە اجىراماستاي ۇعىم بولىپ كەتكەنى بەلگىلى جاعداي. كەشەگى مىڭجىلدىق تاريحقا قانشا زەرتتەۋ جاساساق تا، ءبىر-بىرىمەن بىتە قايناسقان اتتارى اڭىزعا اينالعان ۇلى ۇعىمدى اجىراتۋ ەش قيسىنعا كەلمەيدى. سونىمەن قاتار، قازاقتىڭ باس تاريحىنا اينالعان، قازاق ۇلتىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ كەتكەن وتىرار تاريحىن جازۋدا قاتەلىكتەر مەن بۇرمالاۋلارعا جول بەرمەۋ بۇگىنگى ۇرپاققا ارتىلعان جۇك. شىندىقتى بۇرمالاۋ – تاريحىمىزدى قورلاۋ ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، وبلىس، اۋدان باسشىلىعى كەتكەن قاتەلىكتەرگە شىنشىل وزگەرىستەر ەنگىزەر دەگەن سەنىمدەمىز.

بەرىك اعىباەۆ، تاريحشى

Abai.kz