- Rasul myrza, Europa elderinde mýddeleri týiisken kezde bas qosyp, keyin tarap ketetin uaqytsha koalisiyalar bar. Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ózbekstan, Týrikmenstan jәne Tәjikstan elderi basshylarynyng Ortalyq Aziyadaghy su resurstaryn birlesip paydalanu jónindegi ortaq mәmilege kele almauy bes elge de uaqytsha birigetin koalisiyalar qajettigin taghy da dәleldegen sekildi. Tildik tosqauyl joq, 55 mln adamnyng basyn biriktiretin, kólik, kommunikasiya jýieleri bir jýiede toghysyp jatqan elderdi uaqytsha bolsa da biriktiretin koalisiyalar qajet shyghar?

- Koalisiyalar, әlbette, qajet. Kósh jýre týzeledi emes pe? Memleketterding týitkildi mәselelerdi sheshu maqsatynda tize qosuy da bir kýnning sharuasy emes. Álemdegi qandayda bir ozyq integrasiyalyq úiymdardy alyp qarasaq, әu basta olar eki ne ýsh elding toptasuynan bolatynyn angharu qiyngha soqpaydy. Aytalyq, Europalyq odaq. 1960 jyldary onyng negizin Germaniya men Fransiya arasyndaghy kómir men qúrysh kelisimin qúrdy. Bertin kele ekijaqty kelisim aumaqtyq jaghynan da, salalyq jaghynan da qúlashyn keninen jayyp, qazirgidey 25 mýshesi bar irgeli túghyrgha ie bolyp otyr.

- Rasul myrza, Europa elderinde mýddeleri týiisken kezde bas qosyp, keyin tarap ketetin uaqytsha koalisiyalar bar. Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ózbekstan, Týrikmenstan jәne Tәjikstan elderi basshylarynyng Ortalyq Aziyadaghy su resurstaryn birlesip paydalanu jónindegi ortaq mәmilege kele almauy bes elge de uaqytsha birigetin koalisiyalar qajettigin taghy da dәleldegen sekildi. Tildik tosqauyl joq, 55 mln adamnyng basyn biriktiretin, kólik, kommunikasiya jýieleri bir jýiede toghysyp jatqan elderdi uaqytsha bolsa da biriktiretin koalisiyalar qajet shyghar?

- Koalisiyalar, әlbette, qajet. Kósh jýre týzeledi emes pe? Memleketterding týitkildi mәselelerdi sheshu maqsatynda tize qosuy da bir kýnning sharuasy emes. Álemdegi qandayda bir ozyq integrasiyalyq úiymdardy alyp qarasaq, әu basta olar eki ne ýsh elding toptasuynan bolatynyn angharu qiyngha soqpaydy. Aytalyq, Europalyq odaq. 1960 jyldary onyng negizin Germaniya men Fransiya arasyndaghy kómir men qúrysh kelisimin qúrdy. Bertin kele ekijaqty kelisim aumaqtyq jaghynan da, salalyq jaghynan da qúlashyn keninen jayyp, qazirgidey 25 mýshesi bar irgeli túghyrgha ie bolyp otyr.

Ortalyq Aziya da osynday tәjiriybeni kәdege asyruyna bolar edi. Biraq songhy 18 jyl ishinde bizding úiymdasqanymyzdan góri irgemiz ajyrap bara jatqany bayqalady. Qynjyltatyn jayt.
Ras, tildik tosqauyl joq, 55 mln adamnyng basyn biriktiretin, kólik, kommunikasiya jýieleri toghysyp jatqan eldermiz. Onyng ýstine tarihymyz bir, dinimiz ortaq, dilimiz ben mәdeniyetterimiz úshtasyp jatyr. Keshegi kenes dәuirinde 70 jyldan astam ortaq mәdeny jәne ekonomikalyq kenistikte bolghanymyz taghy da bar. Osynday biregey mýmkindikti әli kýnge deyin paydalana almay jýrgenimiz, әriyne, aghattyq. Búl tónirekte mәseleni tek ekonomikalyq, iә bolmasa ekologiyalyq dәrejede qarastyrumen de shektelip qalmauymyz kerek. Resey, Qytay sekildi alyp kórshilerimiz túrghanda, aimaq elderining óz sayasi, ekonomikalyq mýddelerin, ruhany qúndylyqtaryn saqtap qaludyng birden-bir joly - birigu, bir jennen qol, bir jaghadan bas shygharu. Onsyz bolashaghymyz qarang bolmaq.

- Jana "bolashaghymyz" dep qaldynyz. Biraq ótkenimizde de biriguge shaqyrghan úrandardyng basym bóligi ýnsiz qalyp keldi ghoy.

- Tolyqtay kelisemin. Dey túrghanmen, osy ótken tarihymyzdan nege ghibrat almaymyz? Kýni keshe Ortalyq Aziyany jonghar kelip shapqanda, shýrshýtter tizesin batyrghanda, osynday bytyranqylyghymyzdan, alauyzdyghymyzdan qanshama japa shektik, qan tóktik. Reseyding otaryna ainalghanymyz da kezdeysoq bola qaldy dep oilaysyz ba?

Joq. Álsizdigimizden, qanymyzgha sinip qalghan baqtalastyghymyzdan. Ókinishke qaray, ózbek, týrikmen, tәjik aghayyndarymyz osyny týsinbey, Mәskeumen bólek, Beyjinmen bólek til tabysamyz degenge senip baghuda. Beker. Kesh qalyp, barmaqtaryn shaynap jýrmese boldy. Ázirshe qazaq pen qyrghyzdyng jaqyndasuynyng ózektiligi kýmәn tughyzbaydy. Bәlkim, zaman aghymy aimaqtaghy basqa kórshilerimizdi de bir úiym shenberine jeteleytin shyghar.

Mәselen, HH ghasyrdyng basynda osynday tútas Týrkistan memleketin qúrudy Mústafa Shoqay, Túrar Rysqúlov, Ahmet Baytúrsynov, Abid Saidov, Fayzulla Hojdaev syndy qazaq-ózbek ziyalylary armandap ótken.
Biraq olar "bólip tasta da, biyley ber" degen әdisti ústanghan kenes biyligining ozbyrynan shygha almady, nәtiyjesinde onyng qúrbanyna ainaldy.

- Mýmkin, Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaevtyng Ortalyq Aziya elderi odaghy turaly iydeyasynyng tiyisinshe qoldau tappauy, oghan qyrghyz elinen basqalarynyng kýdikpen qarauynyng sebebi bir-birimizdi jete tanymauymyzdan shyghar. Reseydi, Qytaydy nemese irgemizde ghana túrghan ózbekting HHI ghasyrdaghy bet-beynesin tanyp ýlgirdik pe? Kórshi elderding pozisiyasyn tereng zertteumen ainalysatyn sayasiy-saraptamalyq instituttar bizge de kerek shyghar.

- Óz kórshilerimizdi jete bilgen, әriyne, qajet. IYә, tarihymyzda beybit aralasqan shaqtarymyz da, nayza týiistirip, shayqasqan kezderimiz de boldy. Alayda búl bizding tarihymyz, oghan qúrmetpen qaraghan abzal. Biraq tarih taghylymy degenimiz oghan jýginip, kekshildikke, jikshildikke boy aldyru emes. Qaytadan Europany mysalgha alayyq. Jaratylysynan beri san ghasyr olar bir-birimen kerisip, soghystan kóz ashpay keldi. Tipti ótken HH ghasyrda 80 million adamnyng ómirin jútqan Birinshi, odan keyin Ekinshi dýniyejýzilik soghysty aitsa da jetkilikti ghoy. Solay bola túrsa da, Europa ótkeninen tiyisti sabaq alyp, әlemning eng damyghan, eng quatty әri qauipsiz aimaghyna ainalyp otyr.

Kórshilerimizdi әlbette biluimiz kerek, olargha menmenshildikpen emes, syilastyqpen qaraghanymyz abzal. Tipti jomarttyq tanytyp, keyde qol úshyn bergendi oryndy dep sanaymyn. Ómir bolghannan keyin arada týrli dauly mәselelerding payda boluy zandy nәrse. Olardy odan әri ushyqtyrmay, kerisinshe, jalpynyng mýddesinen shyghatyn sheshimderdi izdeu kerek. Sayasy úmtylys bolsa, ózara senim úyalasa, qanday da qiyndyqtardyng aldyn alugha qúdirettimiz. Al endi birimiz bay, birimiz kedey, bireu artyq, bireu kem degennen týk shyqpaydy. Árkim kórpeni ózine qaray tarta bergennen tasymyz órge domalamaydy.

- Europa, Batys elderinen kelip jatqan iydeologiyalyq ekspansiya Ortalyq Aziya elderining etno-mәdeny qúrylymynyng tútastyghyna qauip tóndirip túr. Ortalyq Aziya elderining syrttan kelip jatqan iydeologiyalyq-aqparattyq ekspansiyasyna birlesip toytarys bere alatyn mýmkindigin qalay baghalaysyz?

- Ortalyq Aziya degende, kópshilik jaghdayda belgili bir sauda naryghy, ekonomikalyq kenistik, Europa men Aziyanyng arasyndaghy kópir, tabighat baylyqtaryna bay ólke syqyldy stereotipterge basymdyq beriledi. Biraq Ortalyq Aziya - eng aldymen ýsh myng jyldyq tarihy bar órkeniyet, aldynghy qatarly mәdeniyet pen ónerdin, ozyq bilim men ilimning oshaghy. Jarty әlemdi tize býktirgen qolbasshy Edil men Bumyn qaghan, Shynghys han men Ámir Temir siyaqty túlghalardyng nemese europalyq renessansqa dem bergen Faraby men Buhari, Biruny men Ibn Sina siyaqty ghalymdardyng da ata qonysy dәl osy bizding aimaq. Onyng ýstine Ortalyq Aziyagha әdil, myghym jәne ómirsheng diniy-ruhany negizder tәn. Yaghny әu bastan-aq bóten bir iydeologiyanyng enuine alghyshart joq siyaqty.

Jetekshi memleketterding órleuining týp qazyghy - onyng iydeologiyasynda

- Degenmen әlsizdik mәselesine qayta oralayyq. Mysaly, әlsiz adam basqalardan kóri júqpaly aurulargha, týrli keselderge jiyirek boy aldyrady.

- Memleket te sol tәrizdi. Búl jerde taghy bir stereotipti ainalyp ótuge bolmas. Qazirgi naryq, aqshagha tabynu zamanynda әldebireuding әleuetin onyng qaltasynyng qalyndyghymen, memleket bolsa, qarjylyq, ekonomikalyq kýsh-quatymen ólsheuge daghdylanyp ketkendeymiz. Búl - ýlken qatelik.

Býgingi tanda Amerika, Europa, әlde Aziya bolsyn, qanday da bir jetekshi memleketterding órleuining týp qazyghy olardyng jýrgizip otyrghan iydeologiyasynda. Yaghny aldymen eldi bir júdyryqqa júmyldyratyn baghyt-baghdar úsynylghan, sol arqyly bilim beru, jastar isi, tәrbiye, әleumettik qamsyzdandyru, ghylym, mәdeniyet siyaqty salalar kóterilgen. Al osy sharalardyng zandy nәtiyjesi retinde ekonomika, óndiris, tehnologiyalar damyghan. Biz bolsaq tabighy baylyghymyzdy talan-tarajgha salyp, jaybaraqat otyrghangha әuespiz, qalghan salalargha tiyisinshe mәn bóluden qaldyq. Osaldyghymyzdyng da sebebi sonda jatyr.

- Ne isteu kerek dep oilaysyz?

- "Osylay bolsa eken, mynaday әreketter qolgha alynsa eken" degen oilar óte kóp. Solardyng ishinde, mening payymdauymsha, eng aldymen ózimizding tarihymyzdy zerdeleuden bastaghanymyz jón kórinedi. Sebebi bizding tarih 1917 nemese 1991 jyldan bastau almaydy. Múny kópshilik, әsirese, jastar onsha úghyna bermeydi. Ekinshiden, últtyq ruhta bilim beru salasyna, orta bolsyn, joghary bolsyn, tәrbie mәselelerine erekshe mәn beruimiz kerek. Tek qana nadan, ruhany ash qogham kirme iydeologiyagha beyim túrady. Búl túrghyda basqa bireuge eliktey bergenimizdi de dogharu kerek, sayasat pen ekonomikadan bastap, sheteldik әnshiler men kinogha deyin.

- Siz aityp otyrghan týitkilder bir-birimizdi tanymauymyzdan, bilmeuimizden taralyp jatqanyn joqqa shyghara almaytyn shygharsyz?

- Ol da mýmkin. Ortalyq Aziya shenberinde aitar bolsaq, meninshe, eng alghashqy qadam - aimaqtyq mәdeni-aqparattyq kenistik qúruymyz kerek. Óz basym, әli kýnge deyin tanym bar, biz shalghay jatqan Japoniyada, ne Amerikada bolyp jatqandy jaqsy bilemiz de, irgeles elderding tynys-tirshiliginen mýldem beyhabarmyz.
Búl túrghyda, mәselen, Qazaqstannyng naqty ýlesi retinde jalpyaymaqtyq telearna ashugha bolar edi. Ol ýshin barlyq úiymdastyrushylyq, qarjylyq mýmkindikter jeterlik. Sózime tiyek, osydan on-aq jyl búryn shynashaqtay Qatar memleketi jalpyarabtyq "Ál-Jazira" atty gharyshtyq telearnanyng túsauyn kesti. Býginde osy telearna Batystyng eng beldi degen CNN nemese BBC arnalarynan asyp ketkeni bylay túrsyn, arab qauymdastyghynyng biriguinin, tútastyghynyng manyzdy faktoryna ainalyp otyr. Al bizde she?
Ortalyq Aziyagha ghana emes, jarty әlemge taraytyn "Caspionet" degen gharyshtyq telearnamyz bar. Alayda birinshiden, atynyng ózinde onyng qazaqqa qatysyn kóresiz be? Joq. Baghdarlamalarynyng ózin kórdiniz be? Sapasy tómen, talghamdyq jaghy kónil kónshitpeytin týsirilimder men kóbine qaytalana beretin "Habar" jobalarynyng kóshirmeleri ghana. Aghylshyn tilining sapasy mýlde syn kótermeydi. Eger osy arnany kereginshe jasaqtap, kәsiby otandyq mamandardy júmyldyratyn bolsa, búl birinshiden, Qazaqstanmen qatar býkil aimaqqa iygi qyzmet atqarar edi, ekinshiden, bizding aimaqty kýlli әlemge tanytudyng myqty tetigine ainalar edi jәne ýshinshiden, Resey BAQ-tarynyng jeteginde jýrmey, ózimizding sapaly da bәsekelestikke qabiletti aqparattyq kenistikti qúrugha septigin tiygizer edi.

- Ádette, sayasatkerler halyqaralyq dengeydegi bastamalaryn jariyalau ýshin qoghamnyng tamyryna "elektroshok jýrgizu" arqyly barlau jasaydy. Ótken aidyng ayaq sheninde Reseydegi Qazaq elining elshisi Ádilbek Jaqsybekov myrza "Qazaqstan Euroodaqqa Estoniya men Latviya tәrizdi emes, teng әriptes retinde ótemiz" dedi" dep reseylik basylymdar biraz shulasty. Múnday bastama Ortalyq Aziya elderi odaghyn qúrayyq degen úsynysyn irgedegi kórshilerine moyynsúndyra almay jatqan Qazaq eline tiyimdi me?

- Mening biluimshe, elshi myrza mәseleni dәl osylay qoyghan joq. Ol tek keleshekte Qazaqstannyng Euroodaqqa enu mýmkindigin joqqa shygharmaytynyn bildirdi. Qalay bolsa da, әlemning iri elderimen Qazaqstannyng etene aralasuy, sayasi, sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyghyn keneytui - qisyndy dýniye. Qúba-qúp. Alayda dili basqa, mәdeniyeti men ruhaniyaty jat qauymdastyqqa tolyqqandy mýshelikke enu jaqsylyqqa bastamaydy. Alysqa barmay-aq irgedegi Qytaydy karanyzshy! HVII- HVIII ghasyrlarda oirattyn, úighyrdyn, basqa da kórshiles halyqtardyng jekelegen kóshbasshylary kýnasty elining órkeniyetine qol jetkizeyik degen ýndeulerin tópeletti, olargha ózderi de nandy. Nәtiyjesinde búl nege әkelip soqty? Biri tolyghymen joyylyp ketti, biri memlekettiginen aiyryldy, endi biri - últ boludan qaldy.

Ár nәrsening shegi boluy kerek. Al basqalarmen terezesi teng el bolamyz desek, bәrinen búryn ózimizding tól, tua bitken, Allanyng ózi boyymyzgha darytqan qasiyetterimizdi algha tartuymyz jón. Basqasha aitqanda, kósemderdi, boy týzeytin ýlgilerdi, ekonomikany algha sýireytin menedjerlerdi jat jerden emes, ózi ishimizden izdeuimiz kerek. Ol ýshin sóz jýzindegi emes, is jýzindegi otansýigishtik, ózimizge degen senim kerek.

Mәskeuding Euraziyany óz degenine qaratuy Ivan IV patshanyng túsynan bastaldy

- Siz "Ortalyq Aziyanyng geosayasaty" atty enbeginizde "Resey dillema aldynda túrdy. Ol postkenestik jýiening ornynda qalghan elder arasynda ekonomikalyq-sayasi-integrasiyanyng epiysentri bolu nemese Aziya men Europa arasynda bufer mindetin atqarumen shektelip qalu edi" deysiz.

Al Reseyding Ortalyq Aziyadaghy elder ýshin tek bufer mindetimen shektelip qalghysy kelmeytini bayqalyp qaldy. Reseyding qazaq, ózbek, qyrghyz, týrikmen jәne tәjik elderi aldyndaghy yqpaly uaqyt ótken sayyn kýsh alyp bara jatqan joq pa?

- Dәl solay. Biraq Mәskeuding Euraziyany óz degenine qaratugha niyet tanytuy býgin, tipti kenes zamanynda emes, әldeqayda búrynnan bastau alady. Kem degende qatygez Ivan IV patshanyng túsynan.
Búl jerde Reseyge kinә taghudyng da qajeti joq. Adamzat tarihynda qay memleketti, imperiyany alsanyz da, basqalargha, әsirese, kórshilerine ýstemdik ornatugha tyrysqan. HVII-HIH ghasyrdaghy Úlybritaniya, Ispaniya, Fransiyalardy alsanyz da, odan әrirektegi Osman imperiyasy men Rim imperiyasyn alsanyz da, múnday zandylyqty onay angharasyz.

Sondyqtan Resey ýshin postkenestik kenistikte bayaghyday bedelin qaytaru - úzaq merzimdi strategiyalyq maqsat. Búghan esh kýmәn keltiruge bolmaydy.

Ras, kenes ókimeti ydyraghannan keyin 1990 jyldary Resey Federasiyasy tym әlsiz edi. Tipti Sheshenstan, Daghystan, Tatarstan sekildi óz ishindegi avtonomiyalardan aiyrylu qaupining aldynda túrdy. Alayda ýshinshi mynjyldyqqa ayaq basqaly Mәskeu birtindep kýsh-әleuetin týgendep keledi. Álem ekonomikalary ishinde 15-orynnan 6-oryndy bir-aq iyelendi, armiyasyn janghyrtuda, býkil TMD aumaghynda mәdeni-aqparattyq yqpalyn kýsheytuin, auqymdy ekonomikalyq, qarjylyq tetikterdi, kóliktik-tranzittik infraqúrylymdardy, qaryzdar men nesiyelerdi bylay qoyghanda. Al ghalamdyq qarjylyq daghdarys Kremliding atalghan maqsatqa jetuine qosymsha alghysharttar tughyzuda. Bir ghana mysal keltire keteyin.
Resey ýkimeti әleumettik-ekonomikalyq ahualy mýshkil Qyrghyzstangha 2 mlrd AQSh dollary kóleminde qarjylyq kómek beretin bolyp sheshti. Esesine Bishkek te iri әriptesining "kónilinen shyghatyn" qadamdargha bardy. Olardyng ishinde Mәskeuding talaydan beri mazasyn alyp kelgen Manas әuejayyndaghy AQSh-tyng әskery bazasyn jabu, reseylikterding enshisine qyrghyz ekonomikasynyng eng iri degen jobalaryn audaru. Múnyng ózinen ekonomika men sayasattyng ózara tyghyz baylanysyp jatqanyn, birine-biri tәueldi ekenin bayqaugha bolady. Álbette, jaghday osy jolmen damy beretin bolsa, útarymyzdan góri útylarymyz әldeqayda kóp bolady jәne tek qyrghyzdar ghana emes, ortaq aimaghymyz ýshin.

- Aldaghy uaqytta Qazaqstannyng eki baghytqa - EurAzEQ jәne Ortalyq Aziya elderine baghyttalghan integrasiyasyna ózgerister enui mýmkin be?

- Birinshiden, Ortalyq Aziyadaghy integrasiyanyng damu kelbeti mәz emes. Múny ózderiniz de jaqsy kórip otyrsyzdar. Onymen salystyrghanda, EurAzEQ bes qadam aldynda túr.

IYә, keremettey belsendilik tanytpasa da, búl úiym naqty integrasiyalyq jobalardy iske asyruda. Aytalyq, ortaq kedendik kenistik qúru nemese 10 mlrd AQSh dollaryna para-par ortaq qarjylyq qor jasaqtau túrghysynda. Ekinshiden, qanday da integrasiyalyq jýiege ene otyryp, әrbir memleket aldynghy shepte ózining mýddelerin iske asyrugha kýsh salady. Qazaqstan da solay.

Óz basym TMD kenistigindegi integrasiyagha qatysty Qazaqstannyng sayasaty әldeqanday ózgere qoyatynyn kýtpeymin. Sebebi Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaevtyng әuelden ústanghan túghyry - birigu jәne búl býgingi zaman talabyna say ústanym dep bilemin. Biraq kóp nәrse tek integrasiya jýgin algha sýireushi Mәskeu men Astanagha ghana tәueldi emes. Búl nauqangha basqa da mýshe elderding belsene aralasuy shart. Ol joq, әsirese, býgingidey ghalamdyq daghdarys kezinde. Álde de barlyq salalarda algha úmtylu qajet. Áytpese Abay atamyz aitpaqshy, "Qolymdy mezgilinen kesh sermedim" sindromynan shygha almaymyz. Al olay bolmas ýshin Qazaqstannyng ózi ishki sayasy qúrylymy berik, ruhani, mәdeni, adamy әleueti zor, jikshildikke, jemqorlyqqa boy aldyrmaghan, demokratiyalyq jasampaz memleket boluy shart. Tek osynday jaghdayda ghana ózbek, qyrghyz, basqa aghayyndar bizge kelip qosylmaq.

- Ángimenizge raqmet!

Gýlbarshyn AYTJANBAY

«Ayqyn» gazeti, 10 mausym 2009 jyl