Besaghashtyng tau jaq bókterindegi qyrattarda ornalasqan sayajaygha kýn bata jayau jetuding ózi qiyamet. Tik bet tóskey, qúlama yldi, qos qaptaldan qarauytqan qalyng aghash - aiyr ústaghan ajaldy túmshalap túrghanday kórinetin.

Biraq amal joq, mektep pen júmystan qaytqan júrtqa kóktem men kýzding laysanynda batpaq keship, osy jolmen jýruine tura keledi. Túrghyndar osy azaptaryn aityp, audan әkimdigine qansha ret shaghymdansa da, qaladan qatynaytyn avtobus jýrgizuge jergilikti biylikting «shamasy» jetpey qoydy. Ayta-ayta sharshaghan sayajaylyqtar Besaghashtyng túsyndaghy tas joldan tóteletip, ýsh shaqyrym jer jayau-jalpylap qatynap jýrdi. Janayymnyng әkesi Ghaly jekemenshik firmada kýzetshi bolyp isteytin. Bar jinaghan aqshasy osy sayajaydaghy jer telimine ghana jetip, búdan tórt jyl búryn shaghyn ýy saldy. Oqudan qaytqanda, kýn sayyn osy soqpaqpen jýretin Janayym bitpey túrghan qaranghy qúrylys, qalyng aghash arasynan qatty ýreylenip ótetin. Mýmkindigi bolsa, qyrgha shyghar jolda auyldastarynyng birin kýtip túryp, ilese ketushi edi. On jetidegi jelkildegen boy­jetken óz ajalyna bir kýni naq osy jerde kezdesetinin qaydan bilsin?!

Besaghashtyng tau jaq bókterindegi qyrattarda ornalasqan sayajaygha kýn bata jayau jetuding ózi qiyamet. Tik bet tóskey, qúlama yldi, qos qaptaldan qarauytqan qalyng aghash - aiyr ústaghan ajaldy túmshalap túrghanday kórinetin.

Biraq amal joq, mektep pen júmystan qaytqan júrtqa kóktem men kýzding laysanynda batpaq keship, osy jolmen jýruine tura keledi. Túrghyndar osy azaptaryn aityp, audan әkimdigine qansha ret shaghymdansa da, qaladan qatynaytyn avtobus jýrgizuge jergilikti biylikting «shamasy» jetpey qoydy. Ayta-ayta sharshaghan sayajaylyqtar Besaghashtyng túsyndaghy tas joldan tóteletip, ýsh shaqyrym jer jayau-jalpylap qatynap jýrdi. Janayymnyng әkesi Ghaly jekemenshik firmada kýzetshi bolyp isteytin. Bar jinaghan aqshasy osy sayajaydaghy jer telimine ghana jetip, búdan tórt jyl búryn shaghyn ýy saldy. Oqudan qaytqanda, kýn sayyn osy soqpaqpen jýretin Janayym bitpey túrghan qaranghy qúrylys, qalyng aghash arasynan qatty ýreylenip ótetin. Mýmkindigi bolsa, qyrgha shyghar jolda auyldastarynyng birin kýtip túryp, ilese ketushi edi. On jetidegi jelkildegen boy­jetken óz ajalyna bir kýni naq osy jerde kezdesetinin qaydan bilsin?!

Janayym -  songhy jylgha deyin bir ýiding úly da, qyzy da bolyp, erkin ósti. Áke-sheshesi jalghyz qyzdyng qolynan qaqpady. Biraq bir ýiding jalghyzy siyaqty sholjang emes, minezi júmsaq, elgezek әri aqyldy edi. Ishtey «taghy da bauyrym bolsashy» dep tileytin. Qaladaghy №4 mektepti bitirgen kezde, Alla tilegin qabyl alyp, on alty jyldan son, anasy qyz bosandy. Janayymnyng quanyshynda shek joq edi. Kýn sayyn pedkolledjdegi oqudan Gýlayymdy ansap, saghynyp jetetin. Dәl sol kýni qyrsyqqanda, auylgha serik bolyp barar eshkim tabylmay qaldy. Yldigha tómen týsip, qarauytqan taldardyng arasyna kire bergende, sonynan andyp kele jatqan әldebireu qaruly qolymen auzyn jauyp, jaqyn mandaghy qúrylysqa qaray sýirey jóneldi. Nәp-nәzik qyzdyng qarsylyq kórsetuge dәrmeni qalmady. Polisiya qyzmetkerleri Janayymnyng zorlyq pen qorlyqtan azap shekken denesin tórt kýn ótkende qúrylysy bitpegen ýiding jertólesinen tauyp aldy...

Talghardyng tas jolymen tik jýrip, Tabaghannyng búrylysynan ilgeri óttik. Jol shetinde tandyr nan men sýt satatyn ýy kóp. Sonyng birin polisiya kýzetip túr. Álgi tәrtip saqshylary túrghan ýy - Janayym Sydyqovany óltirgen 22-degi kýrd jigitining ýii bolyp shyqty. Polisiya qyzmetkerleri ishke kiruge rúqsat bermedi. «Búl ýiding adamdary keshe týgel kóship ketti. Ýidi satpaqshy. Al aulany suretke týsiruge bolmaydy». Kelesi ýiding esigining aldynda orys shaly nan satyp otyr. Ángimege sol kisini tarttyq: «Mening aty-jónim - Ivan Gubnisov. Búl otbasyn jaqsy bilem. Kezinde kolhozda júmys istedi. Kýdikti jigitting atasy da, әkesi de. Jaqsy otbasy bolatyn. Endi, balalaryna jóndep tәrbie bere almaghan shyghar. Sondyqtan, әlgi bala oiyna ne kelse, sony istedi. Óz basym solay dep oilaymyn».  Odan son, Janayymnyng mekenjayyn izdep, joghary órledik. Jol boyynda kezdesken jigit aghasynan jón súradyq. Syrttay kórsetip jibermek bolyp, mashinagha jayghasty. «Qyzdy óltirip ketti degendi estip, osy mannyng túrghyndary bir dýrlikti. Bәri kýdiktining ýiine jinalyp barmaq bolghan. Sosyn, júmada auyl ortalyghyndaghy әkimdikting túsyna jinalyp, kýrdterdi kóshirip jiberu turaly talap qoydy. Al jigitting ata-anasynyng «qazaqtar jinalyp kelip, ýidi órtemek boldy» deui - ótirik. Ádeyi solay baybalam salyp jatyr. Áne, qúlama qabaqtaghy kiyiz ýy tigilip túrghan ýidi kórdiniz be? Sol ýi.  Myna taudy ainalyp barasyz. Men osy jerden týsip qalayyn». Sayajaygha búrylghannan oidym-oydym, keybir jerinde múzy erimegen qisyq jolgha týstik. Kóshening eng týbinde taghy da polisiyanyng bir kóligi túr eken, toqtatyp, jón súrady. Kelgen maqsatymyzdy bilisimen, dereu ýlken jornalgha aty-jónimdi, kelu maqsatymdy, kóligimning nómiri men qújatyn tirkep aldy. Odan son, tómen búrylyp, ýlken jotanyng bel ortasyndaghy balshyghy belden keler kóshege týstik. Eng shetki ýy - Janayymdiki. Esik aldynda әkesinen ózge eshkim joq. «Esimdi endi jiyp jatyrmyn, - dedi qaraly әke kýrsinip. - Qazir sizge eshtene dey almaymyn. Taghy da birneshe kýn ótsinshi, sosyn ózim habarlasam... Qúday ýshin, әielime jolygha kórmeniz. Qayta-qayta talyqsyp jatyr. Qazir sizdi kórse, taghy da qúlaydy. Qyzym pedkolledjde oqityn. Ústaz boludy armandady. Osy kolledjdi bitirgesin, uniyversiytetke oqugha týsemin deushi edi. Armany kóp bolatyn. Ýh!.. Ýide esh sureti qalmady. Bәrin polisiya әketip qaldy. Endi ne bolsa da, bir polisiyanyng qolyna berdik, kýdiktini. Zang boyynsha jazasyn alsyn dep otyrmyz. Basqa aitarym joq». Fotoapparatty alyp, ontaylanghanymyz sol edi, basyn shayqady da ishke enip ketti. Amal joq, qaytadan kelgen izimizben keri qayttyq. Jolay, esik aldynda aghashtan әldene jasap jatqan jas jigitti kezdestirdik. «Janayymdy syrttay tanitynmyn. Jaqsy qyz edi. Ashyqjarqyn bolatyn...» Asqardyng әngimesine anasy Kýlshәt aralasty: «Janayymdy óltirip ketti degende, jaqsy tanymasaq ta ýide bәrimiz bir jylap aldyq. Kóshede kórgende sәlemdesip túratyn ibaly-aq qyz edi! Ákim búl sayajaygha avtobusty endi shygharatyn bolypty. Ólik shyqpay, kólik shygharatyn týri de joq edi! Auylda әli kýnge deyin auyzsu joq. Jazda baqshany suarugha beredi de, qys boyy ýsh shaqyrym jerden tasimyz. Onyng nesin aita beremiz?! Bәribir týk istemeydi әkim!» - dep qolyn bir siltedi. Ángime sonymen tәmam boldy.  Qaytadan tar jol, tayghaq keship, ýlken tas jolgha aman jettik. Ong jaq qaptalda qyrshynnan qiylghan qyzdyng ýii, birde qyr, birde say - búryn jýrgen soqpaghy, qalyng aghash qalyp barady. Kýn shaqyrayyp túrsa da, әlgi say-sala mening kózime de asa ýreyli bolyp kórindi...

Shúghyl súhbat

Biz osy mәlele boyynsha Almaty oblystyq ishki ister departamenti baspasóz qyzmetining jetekshisi Kóbeyhan Núrahmetting pikirin bildik.

Jas qazaq: Besaghashty dýrliktirgen oqighanyng mәn-jayyn kenirek bayandasanyz.

Kóbeyhan Núrahmet: Aqpan aiynyng sonynda biz Besaghash auylynyng manynan 17 jastaghy  qyzdyng mәiitin taptyq. Áli kәmeletke tolmaghan. Zorlyqpen ólgeni kórinip túr. Sot-dәrigerlik saraptamanyng qorytyndysy boyynsha, basynan әldekimning qatty soqqymen úryp óltirgeni belgili boldy. Arada eki-ýsh kýn ótkesin, Besaghash auylynyng bir túrghynyn kýdikti retinde qolgha týsirdik. Jiyrma ekidegi júmyssyz, búryn sotty bolghan azamat. Biraq mәsele onyng últynda emes. Qylmystyng últy joq. Osy azamattyng ayaqkiyimin alyp tekseruge jiberdik. Ókshesinen marqúm qyzdyng shashy men qan tamshysy tabyldy. Kýdikti óz qylmysyn birden moyyndady. Prokurordyng sank­siyasy boyynsha ony qamaugha alyp, uaqytsha qamau izolya­toryna japtyq.

Jas qazaq: Qyz ben jigit bir-birin tanyghan ba? Sóilesip túryp pa? Kýdikti búl oqigha turaly ne deydi?

Kóbeyhan Núrahmet: Olar bir-birin auyldas retinde syrttay bilui mýmkin, biraq jaqyn aralaspaghan. Kýdiktining aituynsha, ýiinde araq iship otyryp, sayajaygha ótip bara jatqan qyzdy kórgen. Shygharyp salmaqshy bolyp sonynan ilesipti. Al Janayym bolsa: «shygharyp salmaysyn» dep qarsylasypty. Kýdikti oghan da kónbey, tanyspaqshy bolypty. Qyz oghan da kónbegen. Sosyn ony úryp óltirip qoyypty. Qysqy ayaqkiyimining ókshesinen tabylghan qannyng izi men shashtyng qaldyghy - boyjetkenning basynan tepkenin aighaqtap otyr.

Jas qazaq: Qyz ólgennen keyin zorlaghan ba?

Kóbeyhan Núrahmet: Joq. Ázir búl anyqtalghan joq. Sot-dәrigerlik saraptamanyng qorytyndysy әli tolyq shyqqan joq. Qyz ólgesin, onyng qaltasyndaghy telefony men jýz tengesin alyp ketken. Mәiitting janyndaghy sómkesin ashqanda, ishinde aqshasy túrghan bolatyn.

Jas qazaq: Kýdiktining izine qalay týsip, qalay ústadynyzdar?

Kóbeyhan Núrahmet: Biz eki tәulik boyy Besaghashty aralap, týgel «tónkerip» shyqtyq. Oblystan, Talghardan kelgen shúghyl izdestiru toby kóp ter tókti. Sosyn, ana kýdiktining alyp ketken telefondy anyqtap, sol arqyly jigitti ústadyq.

Jas qazaq: Sonda kýdiktining izine naqty qalay týstinizder?

Kóbeyhan Núrahmet: Shúghyl izdestiru kezinde bizge shúghyl aqparat kelip týsti. Onyng býge-shigesi - tergeu qúpiyasy. Qazir qylmystyq is eki bap boyynsha qozghalyp jatyr. Birinshisi - kisi óltiru, ekinshisi - qaraqshylyq shabuyl. Endi sot-dәrigerlik saraptama qorytyndysy marqúmdy «zorlanghan» dep sheshim shygharsa, onda «qyz zorlau» baby qosylady. Onday bolmaghan jaghdayda, «zorlamaq boldy» degen aiyp ta taghyluy mýmkin.

Jas qazaq: Búl qylmystyq isti jalghyz Kaka Koghly ghana jasady ma, joq onyng basqa da sybaylastary boldy ma?

Kóbeyhan Núrahmet: Qazir osyghan qatysty tergeu әreketteri jýrip jatyr. Onyng bәrin baspasózge tolyq ashyp aita almaymyz. Biraq әzirshe kýdikti tek óz moynyna ghana alyp otyr.

Jas qazaq: Sizder búl qylmystyng «toppen jasaluy mýmkin» degen núsqasyn qarastyrmadynyzdar ma?

Kóbeyhan Núrahmet: Tergeu әreketteri kezinde oqighanyng jalghyz týri ghana emes,  barlyq núsqasy qaralady. Búl ghana emes, kez kelgen qylmystyq isti tekserude solay. Biz qylmyskerlerdi últyna qarap bólmeymiz. Bizge zang búzghan adam qazaq pa, orys pa, әzirbayjan ba, kýrd pe - bәribir. Bizge eng bastysy - kýdiktining barlyq әreketin jan-jaqty, múqiyat tekserip shyghu. Keybireuler polisiya turaly basqa pikir aitady. Biraq biz de adambyz, bizding de ósirip otyrghan úlymyz, qyzymyz bar. Sondyqtan, qylmys jasaghan adamdy bet joq jibere salmaymyz. Myna jaghdayda da eki tәulik boyy qanshama adam úiyqtamay, ayaghymyzdan tik túrdyq.  Endigi mәsele - osy isting tolyq jәne jan-jaqty ashylyp, sotqa ótkiziluinde. Al kesiletin jazany - sot pen prokuratura anyqtaydy.

P.S. Ertenine Janayym Sydyqova oqyghan Almatydaghy №1 qazaq memlekettik pedagogika kolledjine at basyn búrghanbyz. Ústazdardyng pikirin qaz-qalpynda berudi jón kórdik.

Jәmiylә Myrzabekova,

Qazaq memlekettik №1 pedagogikalyq kolledj  diyrektorynyng tәrbie isi jónindegi orynbasary:

«Janayym Sydyqova - sabaqty jaqsy oqityn, qaq-soqpen isi joq, әp-әdemi qazaqtyng óriktey qyzy bolatyn. Biyl songhy kursta oqityn. Sabaqtan qalyp, keshigip, qoghamdyq júmystargha qatyspaytyn bolsa, әngime bir basqa edi. Balalardyng arasynda bir-birimen kishkentay bolsa da kelispeushilikter bolyp qalady. Janayym onday jerden de kózge týsken emes. Onyng ýii qashyq bolsa da, sabaqtan qalmaytyn. Sonday bir tәrbiyeli, әp-әdemi bala edi. Qaytys bolghanyn estip, ishimiz qan jylady. Studentter qatty qayghyrdy. Sabaghyna qarap otyrsanyz, birynghay «tórt» pen «bes» edi... Endi bir ýidi, bir ýidi emes, býkil dos-jaranyn, tanystaryn anyratyp ketken hayuandy eng jogharghy jazagha kesse deymiz».

Qarlyghash Músahanova,

marqúm Janayym Sydyqovanyng kolledjdegi kuratory:

«Biyl aqpannyng sonynda ýshinshi kurstyng studentteri praktikagha ketken bolatyn. Búl oqigha sol kezde oryn alyp otyr. Janayymnyng minezi tym túiyq, sheshilip, syryn ashqan emes. Tobyndaghy eki-ýsh qyzben jaqyn dos boldy. Qúrbylarynyng aituynsha, ýiinde kishkentay sinlisi bar eken, sabaq bite salysymen ýiine, sol sinlisine asyghatyn. Dýkennen tәtti-pútty, oiynshyq jii satyp alady eken. Ózi aghylshyn әnderin jaqsy kórdi. Keshe jerlegende býkil kurstastary bolyp, ýiine baryp-qayttyq. Oi-say, qalyng aghash, óte qorqynyshty jolmen jýrgen eken. Toppen barsaq ta, joldan qatty qoryqtyq. Bizding oiymyzsha, múnday jauyzdy eng qatal jazagha kesu kerek!».

«Jas qazaq» gazeti