Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng «Qa­zaq­stannyng ýshinshi janghyruy: jahan­dyq bәsekege qabilettilik» atty Joldau­yndaghy «Ýshinshi keshendi mindet − enbek naryghyn janghyrtu» atty bólimin­de basy artyq júmys kýshi bar ónirler­den basqa jerlerge, auyldardan qala­largha júmys kýshin útymdylyqpen tartu­gha qoldau kórsetu jóninde oryndy atap kórsetilgen bolatyn. 

Taratyp aitqan­da, enbek resurstarynyng útqyrly­ghyn arttyrugha baylanysty oblystyng hal­qy tyghyz ornalasqan audandarynan respublikamyzdyng shalghaydaghy ónir­leri­ne halyqty kóshiru barysy turaly ait­qany mәlim. Tәuelsizdik kezenindegi kórsetkishterge kóz salsaq, elimizding Ontýstik ónirlerinde halyq sany kóbeyse, kerisinshe Soltýstik aimaqtarda halyq sany edәuir azayghan. Aytalyq, SQO-da 2004-2014 jyldar aralyghynda 100 myng adamgha azayghany resmy derekterde kórsetilgen.

Týrkistan oblysy, Almaty oblysy, Jambyl oblysy, Manghystau oblystarynda bala tuu kórsetkishi 1000 adamgha shaqqanda shamamen 24-26 baladan tura kelse, Soltýstik ónirlerde 13-15 bala mólsherinde qalyp otyr. Osy mysaldan-aq Ontýstik ónir halqynyng ósu barysy bayqalsa kerek. Degenmen, búl oblystarda halyq sanynyng artuyna múnan basqa da faktorlar týrtki bolyp otyr.

Ózderinizge mәlim, respublikada halqy tyghyz ónirlerden halqy siyrek ornalasqan ónirler­ge halyqty qonystandyru jú­mys­­tary 4 jyldan beri jýzege asy­rylyp keledi. Jurnalist S.Jeksenbaevting jazuynsha, Týrkistan (Ontýstik Qazaqstan) oblysynyng 2014 jy­ly Shyghys Qazaqstan oblysy­men, 2016 jyly Soltýstik Qazaqstan oblysymen halyqty júmyspen qamtu jóninde ynty­maq­tastyq memorandumdary tý­zilgen. Al 2014-2016 jyldary «Júmyspen qamtudyng jol kartasy-2020» baghdarlamasy shenberinde atalghan oblystan bar­ly­ghy 154 otbasy qonys audaryp, kóshu shyghyndary óteldi. Atalghan basqarma tarapynan qonys audarghan azamattargha sol ónirdegi uәkiletti organdar ar­qyly monitoring júmystary da jýrgizilgen. Qonys audarghan aza­mat­tardyng 48-i auyl sharua­shy­lyghymen ainalyssa, bilim sa­lasynda 42 azamat qyzmet at­qaruda. Búdan bólek, jergilikti atqaru organdarynda 11, qyzmet kórsetu salasynda 12, densaulyq saqtau salasynda 7 adam enbek etip jýrgeni anyqtaldy. Bizding ónirimizdegi múnday iygilikti әre­ketti qanatqaqty joba retinde qarastyryp, sәtti ótken eksperiyment retinde baghalaugha bolady.

Qazaqstan Respublikasy Ýkimeti 2018-2022 jyldargha ar­nalghan óz erkimen qonys au­da­rushylardy yntalandyru, ish­ki kóshi-qon sayasatyn jýzege asyru maqsatynda «Ontýstik-Sol­týs­tik» jobasyn dayyndauda. Se­bebi, respublikamyzdyng sol­týs­tik oblystary halqynyng sany (Sol­týstik Qazaqstan, Shyghys Qazaq­stan, Qostanay, Pavlodar) jyl sayyn kemy týsude. Rasynda da Ontýstik Qazaqstan ob­­ly­sy − artyq júmys kýshi bar, respub­­l­iy­kadaghy halqy tyghyz ornalas­qan aimaq­tardyng biri. Onyng ýstine ónir­ding tabiy­ghiy-klimattyq jәne geogra­fiyalyq jagh­dayynyng qolayly boluy da adam kapiy­talynyng damuyna ong әse­rin tiygizetini sóz­siz. Resmy derekterge jý­ginsek, songhy bes jylda halyq sany 272,8 myn­gha ne­me­se 24 payyzgha ar­typ, býginde túrghyn­dar 2 861,3 myng adam­gha ( onyng ishinde jú­mys­syzdar sany 62,7 myn) jetti. Sóitip, respublika hal­qy­nyng 16,1 payyzyn qúrap otyr. Ishki kóshi-qon (migrasiya), yaghny ha­lyq­tyng ob­lystan kóshui men kelui bary­syn­daghy aiyrmashylyqty qosa alghan­daghy kór­setkishting ózi ósu dinamikasyn bayqatady.

Áriyne, elimizdegi ýshinshi megapolis bolugha úmtylghan shahargha qaray halyqtyng shoghyrlana týsuine zandy qúbylys retinde qarauymyz qajet-aq. Óitkeni, oblys ortalyghy − Shymkent qalasyna qonys tebushiler qatary kó­­beyip túr. Múny tómendegi derekter dә­leldey týsedi. Býgingi tanda oblys bo­yynsha túrghyn ýy salugha jer teli­min alugha 173 myngha juyq adamnyng ótini­shi tirkelse, 49 myngha juyq adam bas­pa­na kezeginde túr. Al, osyghan әli de qú­jat­taryn resimdeu qaraketinde jýrgen, tir­keuge túryp ýlgermegenderdi qosynyz.  Ónirding ekonomikalyq belsendi halqynyng júmyspen qamtylghany 1147,2 myng adam eken. Onyng qú­ra­mynda óz­di­ginshe júmyspen qamtylghany 502,8 myng adamnan asady. Búl ne degen sóz? Biz­ding aghayyn­dardyng «júmys joq» dep jýni jyghyla salmaydy. Joq jer­den jú­mys taba qoyady. Óz avto­kó­ligin «taksi» ete salady. Ýlkendi-kishili kensening manayyn «aqyly» avtotúraqqa ainaldyryp, mәshiyne kirgizip-shygharudan da óz nәpaqasyn aiyryp otyrghandar az emes. Júmys izdegen adam әiteuir «osylay» ai­nalysatyn kәsibin tauyp ala beredi. Naryq zamanyna beyim múnday jandar jal­py júmyspen qamtylghandardyng 43,8 payyzyn qúraydy eken. Al oblys boyynsha ózdiginshe júmyspen qam­tyl­ghandar ýlesi respublikada eng joghary kór­set­kishti kórsetip otyr.

Ishki kóshi-qondy retteu bo­yyn­sha oblysta búl jú­mystar biyl da jalghasyn tau­yp, Enbek jәne halyqty әleu­mettik qor­ghau ministrligining qa­tysuymen biylghy jyldyng sәu­ir aiynda ónir­aralyq birigudi damytudyng shara­lary birneshe audandarda úiym­dastyryldy. Múnday is-sharagha barlyghy 5780 azamat qatysyp, 672 otbasy (2019 otbasy mýshe­leri­men) qonys audarugha niyet bildirdi. Osy azamattardyng 1008-i enbekke qa­bi­letti bolsa, olardyng 116-sy auyl sharuashylyghymen, 98-i kә­sip­ker­likti damytumen, 794-i memle­ket­tik kәsiporyndarda jú­mys isteu­ge talaptanyp otyr.

2017 jyly qonys audaru­shy­largha 288 otbasyna kvota be­ki­tildi. Búl kvotagha engen baghdarlamagha qatysushylargha jәne onyng әrbir otbasy mýshesinerespublikalyq budjetten bir rettik jәrdemaqy tólenedi. Onyng mólsheri — 35 AEK, 84 175 tengege ten.
– Kommunaldyq tólemderdi jәne jalgha alynghan baspananyng aqysyn tóleuge 12 aigha deyin:

Qalalyq jerge qonys audarghandar ýshin:
– 1 adam ýshin — 20 AEK (48100 tenge);
– otbasy mýshelerining sany ekeuden tórteuge deyin bolsa — 25 AEK (60125 tenge);
– 5 jan jәne odan kóp bolsa — 30 AEK (72150 tenge)
2. Auyldyq jerge qonys audarghandar ýshin:
– 1 adam ýshin — 15 AEK (36075 tenge);
– otbasy mýshelerining sany ekeuden tórteuge deyin bolsa — 18 AEK (43290 tenge);
– 5 jan jәne odan kóp bolsa — 21 AEK (50505 tenge)materialdyq kómek kórsetiledi.

Eger de túrghyn ýy satyp alghynyz kelse, biraq qolynyzda qarjynyz bolmasa, búl somanyng bir jyldyq jiyntyghyn birden alyp, ýy alugha bolady. Ayta keter bir jayt, baghdarlamagha qatysushy otbasy memleket tarapynan beriletin jәrdemaqygha qol jetkizui ýshin, janúyanyng eng bolmasa bir mýshesi mindetti týrde júmyspen qamtyluy kerek. Al jergilikti biylik olardy júmyspen qamtugha mindetti.

Osynday mýmkindikter jasap ontýstik halqyn soltýstikke shaqyru baghdarlamasy óz jemisin bermey qalghan joq. Baghdarlama ayasynda 2017 jyldyng alghashqy jartysyna deyin res­pub­lika boyynsha 119 otbasy qo­nys audarsa, onyng 99-y (262 ot­­basy mýshelerimen) Ontýstik Qazaqstan oblysynan (Qostanay – 7, Pavlodar – 13, Soltýstik Qa­zaqstan – 44, Shyghys Qazaqstan – 35) ózge ónir­lerge kóshpek. Onyng ishinde 64 ot­basy naqty kvota alu ýshin qújat­taryn (Saryaghash audanynan – 11, Maqtaaral audanynan – 3, Shardara audanynan – 2, Sayram audanynan – 12, Týlkibas au­danynan – 3, Ordabasy audany­nan – 3, Týrkistan qalasynan – 2, Shymkent qalasynan – 28 otbasy) tapsyrdy. Osy mәlimetterge qarap «Ontýstikten-Soltýstikke» jobasy ayasynda teristikti betke alghan halyqtyng kóbi Týrkistan (Ontýstik Qazaqstan) oblysynan ekenin angharu qiyn emes.

Erlan Ábikenúly

Abai.kz