ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «قا­زاق­ستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى: جاھان­دىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك» اتتى جولداۋ­ىنداعى «ءۇشىنشى كەشەندى مىندەت − ەڭبەك نارىعىن جاڭعىرتۋ» اتتى ءبولىمىن­دە باسى ارتىق جۇمىس كۇشى بار وڭىرلەر­دەن باسقا جەرلەرگە، اۋىلداردان قالا­لارعا جۇمىس كۇشىن ۇتىمدىلىقپەن تارتۋ­عا قولداۋ كورسەتۋ جونىندە ورىندى اتاپ كورسەتىلگەن بولاتىن. 

تاراتىپ ايتقان­دا، ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ ۇتقىرلى­عىن ارتتىرۋعا بايلانىستى وبلىستىڭ حال­قى تىعىز ورنالاسقان اۋداندارىنان رەسپۋبليكامىزدىڭ شالعايداعى ءوڭىر­لەرى­نە حالىقتى كوشىرۋ بارىسى تۋرالى ايت­قانى ءمالىم. تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى كورسەتكىشتەرگە كوز سالساق، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە حالىق سانى كوبەيسە، كەرىسىنشە سولتۇستىك ايماقتاردا حالىق سانى ەداۋىر ازايعان. ايتالىق، سقو-دا 2004-2014 جىلدار ارالىعىندا 100 مىڭ ادامعا ازايعانى رەسمي دەرەكتەردە كورسەتىلگەن.

تۇركىستان وبلىسى، الماتى وبلىسى، جامبىل وبلىسى، ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا بالا تۋ كورسەتكىشى 1000 ادامعا شاققاندا شامامەن 24-26 بالادان تۋرا كەلسە، سولتۇستىك وڭىرلەردە 13-15 بالا مولشەرىندە قالىپ وتىر. وسى مىسالدان-اق وڭتۇستىك ءوڭىر حالقىنىڭ ءوسۋ بارىسى بايقالسا كەرەك. دەگەنمەن، بۇل وبلىستاردا حالىق سانىنىڭ ارتۋىنا مۇنان باسقا دا فاكتورلار تۇرتكى بولىپ وتىر.

وزدەرىڭىزگە ءمالىم، رەسپۋبليكادا حالقى تىعىز وڭىرلەردەن حالقى سيرەك ورنالاسقان وڭىرلەر­گە حالىقتى قونىستاندىرۋ جۇ­مىس­­تارى 4 جىلدان بەرى جۇزەگە اسى­رىلىپ كەلەدى. جۋرناليست س.جەكسەنباەۆتىڭ جازۋىنشا، تۇركىستان (وڭتۇستىك قازاقستان) وبلىسىنىڭ 2014 جى­لى شىعىس قازاقستان وبلىسى­مەن، 2016 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىمەن حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ جونىندە ىنتى­ماق­تاستىق مەموراندۋمدارى ءتۇ­زىلگەن. ال 2014-2016 جىلدارى «جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە اتالعان وبلىستان بار­لى­عى 154 وتباسى قونىس اۋدارىپ، كوشۋ شىعىندارى وتەلدى. اتالعان باسقارما تاراپىنان قونىس اۋدارعان ازاماتتارعا سول وڭىردەگى ۋاكىلەتتى ورگاندار ار­قىلى مونيتورينگ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلگەن. قونىس اۋدارعان ازا­مات­تاردىڭ 48-ءى اۋىل شارۋا­شى­لىعىمەن اينالىسسا، ءبىلىم سا­لاسىندا 42 ازامات قىزمەت ات­قارۋدا. بۇدان بولەك، جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىندا 11, قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا 12, دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا 7 ادام ەڭبەك ەتىپ جۇرگەنى انىقتالدى. ءبىزدىڭ وڭىرىمىزدەگى مۇنداي يگىلىكتى ارە­كەتتى قاناتقاقتى جوبا رەتىندە قاراستىرىپ، ءساتتى وتكەن ەكسپەريمەنت رەتىندە باعالاۋعا بولادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى 2018-2022 جىلدارعا ار­نالعان ءوز ەركىمەن قونىس اۋ­دا­رۋشىلاردى ىنتالاندىرۋ، ءىش­كى كوشى-قون ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا «وڭتۇستىك-سول­تۇس­تىك» جوباسىن دايىنداۋدا. سە­بەبى، رەسپۋبليكامىزدىڭ سول­تۇس­تىك وبلىستارى حالقىنىڭ سانى (سول­تۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاق­ستان، قوستاناي، پاۆلودار) جىل سايىن كەمي تۇسۋدە. راسىندا دا وڭتۇستىك قازاقستان وب­­لى­سى − ارتىق جۇمىس كۇشى بار، رەسپۋب­­ل­ي­كاداعى حالقى تىعىز ورنالاس­قان ايماق­تاردىڭ ءبىرى. ونىڭ ۇستىنە ءوڭىر­دىڭ تابي­عي-كليماتتىق جانە گەوگرا­فيالىق جاع­دايىنىڭ قولايلى بولۋى دا ادام كاپي­تالىنىڭ دامۋىنا وڭ اسە­رىن تيگىزەتىنى ءسوز­سىز. رەسمي دەرەكتەرگە ءجۇ­گىنسەك، سوڭعى بەس جىلدا حالىق سانى 272,8 مىڭ­عا نە­مە­سە 24 پايىزعا ار­تىپ، بۇگىندە تۇرعىن­دار 2 861,3 مىڭ ادام­عا ( ونىڭ ىشىندە جۇ­مىس­سىزدار سانى 62,7 مىڭ) جەتتى. ءسويتىپ، رەسپۋبليكا حال­قى­نىڭ 16,1 پايىزىن قۇراپ وتىر. ىشكى كوشى-قون (ميگراتسيا), ياعني حا­لىق­تىڭ وب­لىستان كوشۋى مەن كەلۋى بارى­سىن­داعى ايىرماشىلىقتى قوسا العان­داعى كور­سەتكىشتىڭ ءوزى ءوسۋ ديناميكاسىن بايقاتادى.

ارينە، ەلىمىزدەگى ءۇشىنشى مەگاپوليس بولۋعا ۇمتىلعان شاھارعا قاراي حالىقتىڭ شوعىرلانا تۇسۋىنە زاڭدى قۇبىلىس رەتىندە قاراۋىمىز قاجەت-اق. ويتكەنى، وبلىس ورتالىعى − شىمكەنت قالاسىنا قونىس تەبۋشىلەر قاتارى كو­­بەيىپ تۇر. مۇنى تومەندەگى دەرەكتەر ءدا­لەلدەي تۇسەدى. بۇگىنگى تاڭدا وبلىس بو­يىنشا تۇرعىن ءۇي سالۋعا جەر تەلى­مىن الۋعا 173 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ ءوتىنى­شى تىركەلسە، 49 مىڭعا جۋىق ادام باس­پا­نا كەزەگىندە تۇر. ال، وسىعان ءالى دە قۇ­جات­تارىن رەسىمدەۋ قاراكەتىندە جۇرگەن، ءتىر­كەۋگە تۇرىپ ۇلگەرمەگەندەردى قوسىڭىز.  ءوڭىردىڭ ەكونوميكالىق بەلسەندى حالقىنىڭ جۇمىسپەن قامتىلعانى 1147,2 مىڭ ادام ەكەن. ونىڭ قۇ­را­مىندا ءوز­دى­گىنشە جۇمىسپەن قامتىلعانى 502,8 مىڭ ادامنان اسادى. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ ءبىز­دىڭ اعايىن­داردىڭ «جۇمىس جوق» دەپ ءجۇنى جىعىلا سالمايدى. جوق جەر­دەن جۇ­مىس تابا قويادى. ءوز اۆتو­كو­لىگىن «تاكسي» ەتە سالادى. ۇلكەندى-كىشىلى كەڭسەنىڭ ماڭايىن «اقىلى» اۆتوتۇراققا اينالدىرىپ، ماشينە كىرگىزىپ-شىعارۋدان دا ءوز ناپاقاسىن ايىرىپ وتىرعاندار از ەمەس. جۇمىس ىزدەگەن ادام ايتەۋىر «وسىلاي» اي­نالىساتىن كاسىبىن تاۋىپ الا بەرەدى. نارىق زامانىنا بەيىم مۇنداي جاندار جال­پى جۇمىسپەن قامتىلعانداردىڭ 43,8 پايىزىن قۇرايدى ەكەن. ال وبلىس بويىنشا وزدىگىنشە جۇمىسپەن قام­تىل­عاندار ۇلەسى رەسپۋبليكادا ەڭ جوعارى كور­سەت­كىشتى كورسەتىپ وتىر.

ىشكى كوشى-قوندى رەتتەۋ بو­يىن­شا وبلىستا بۇل جۇ­مىستار بيىل دا جالعاسىن تاۋ­ىپ، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋ­مەتتىك قور­عاۋ مينيسترلىگىنىڭ قا­تىسۋىمەن بيىلعى جىلدىڭ ءساۋ­ىر ايىندا ءوڭىر­ارالىق بىرىگۋدى دامىتۋدىڭ شارا­لارى بىرنەشە اۋدانداردا ۇيىم­داستىرىلدى. مۇنداي ءىس-شاراعا بارلىعى 5780 ازامات قاتىسىپ، 672 وتباسى (2019 وتباسى مۇشە­لەرى­مەن) قونىس اۋدارۋعا نيەت ءبىلدىردى. وسى ازاماتتاردىڭ 1008-ءى ەڭبەككە قا­بى­لەتتى بولسا، ولاردىڭ 116-سى اۋىل شارۋاشىلىعىمەن، 98-ءى كا­سىپ­كەر­لىكتى دامىتۋمەن، 794-ءى مەملە­كەت­تىك كاسىپورىنداردا جۇ­مىس ىستەۋ­گە تالاپتانىپ وتىر.

2017 جىلى قونىس اۋدارۋ­شى­لارعا 288 وتباسىنا كۆوتا بە­كى­تىلدى. بۇل كۆوتاعا ەنگەن باعدارلاماعا قاتىسۋشىلارعا جانە ونىڭ ءاربىر وتباسى مۇشەسىنەرەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن ءبىر رەتتىك جاردەماقى تولەنەدى. ونىڭ مولشەرى — 35 اەك، 84 175 تەڭگەگە تەڭ.
– كوممۋنالدىق تولەمدەردى جانە جالعا الىنعان باسپانانىڭ اقىسىن تولەۋگە 12 ايعا دەيىن:

قالالىق جەرگە قونىس اۋدارعاندار ءۇشىن:
– 1 ادام ءۇشىن — 20 اەك (48100 تەڭگە);
– وتباسى مۇشەلەرىنىڭ سانى ەكەۋدەن تورتەۋگە دەيىن بولسا — 25 اەك (60125 تەڭگە);
– 5 جان جانە ودان كوپ بولسا — 30 اەك (72150 تەڭگە)
2. اۋىلدىق جەرگە قونىس اۋدارعاندار ءۇشىن:
– 1 ادام ءۇشىن — 15 اەك (36075 تەڭگە);
– وتباسى مۇشەلەرىنىڭ سانى ەكەۋدەن تورتەۋگە دەيىن بولسا — 18 اەك (43290 تەڭگە);
– 5 جان جانە ودان كوپ بولسا — 21 اەك (50505 تەڭگە)ماتەريالدىق كومەك كورسەتىلەدى.

ەگەر دە تۇرعىن ءۇي ساتىپ العىڭىز كەلسە، بىراق قولىڭىزدا قارجىڭىز بولماسا، بۇل سومانىڭ ءبىر جىلدىق جيىنتىعىن بىردەن الىپ، ءۇي الۋعا بولادى. ايتا كەتەر ءبىر جايت، باعدارلاماعا قاتىسۋشى وتباسى مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن جاردەماقىعا قول جەتكىزۋى ءۇشىن، جانۇيانىڭ ەڭ بولماسا ءبىر مۇشەسى مىندەتتى تۇردە جۇمىسپەن قامتىلۋى كەرەك. ال جەرگىلىكتى بيلىك ولاردى جۇمىسپەن قامتۋعا مىندەتتى.

وسىنداي مۇمكىندىكتەر جاساپ وڭتۇستىك حالقىن سولتۇستىككە شاقىرۋ باعدارلاماسى ءوز جەمىسىن بەرمەي قالعان جوق. باعدارلاما اياسىندا 2017 جىلدىڭ العاشقى جارتىسىنا دەيىن رەس­پۋب­ليكا بويىنشا 119 وتباسى قو­نىس اۋدارسا، ونىڭ 99-ى (262 وت­­باسى مۇشەلەرىمەن) وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان (قوستاناي – 7, پاۆلودار – 13, سولتۇستىك قا­زاقستان – 44, شىعىس قازاقستان – 35) وزگە ءوڭىر­لەرگە كوشپەك. ونىڭ ىشىندە 64 وت­باسى ناقتى كۆوتا الۋ ءۇشىن قۇجات­تارىن (سارىاعاش اۋدانىنان – 11, ماقتاارال اۋدانىنان – 3, شاردارا اۋدانىنان – 2, سايرام اۋدانىنان – 12, تۇلكىباس اۋ­دانىنان – 3, ورداباسى اۋدانى­نان – 3, تۇركىستان قالاسىنان – 2, شىمكەنت قالاسىنان – 28 وتباسى) تاپسىردى. وسى مالىمەتتەرگە قاراپ «وڭتۇستىكتەن-سولتۇستىككە» جوباسى اياسىندا تەرىستىكتى بەتكە العان حالىقتىڭ كوبى تۇركىستان (وڭتۇستىك قازاقستان) وبلىسىنان ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

ەرلان ابىكەنۇلى

Abai.kz