HIX ghasyrda әigili tórýktanushy V.V. Radlov kóshpelilerding etnomәdeny ómirin ghylymy zerdelegen irgeli enbeginde «eki qazaq bir-birimen ólendetip sóilesedi. Qazaqtar Orta Aziyadaghy fransuzdar», ‒ dep tútas úlyttyng aqyndyq jaratylys tabighatyna, til baylyghy men kórkemdigine tәnti bolyp, sheshendik ónerine qayran qalghan. Býgingi tanda eki qazaqtyng bir-birine búlay poetikalyq tildeskenin tek teatr sahnasynan ghana tamashalay alamyz. Poetikalyq sóileu әdebi qadym zamanda ziyatkerlik óre dengeydi tanytatyn aqsýiektik, bekzattyqty bildiretin, sondyqtan oiyn ólensózben júptau biyik mәrtebe sanaldy. Poeziya men filosofiyanyng tamyry bir. Filosofiya degen ne? Dýniyening qúpiyasyn úghynyp, týisingenin astarlap jetkizu. Shyndyghynda, qazaqtyng ejelgi runikalyq tóltuma jazba mәdeniyetinen aiyrylugha mәjbýr etken tarihy dәuirde syrtqy kýshterding pәrmendi yqpalyna baylanysty úlyttyng baghyna ekinshi tynysy ashylyp, myndaghan jyldyq qordalanghan ruhany qúndylyghyn úrpaqtan-úrpaqqa jadyna toqyp, auyzsha damytqan aiyryqsha fenomendik qabileti oyandy. Tektik qúnary myqty, en dalany erkin jaylap, sauyq-sayran qúrghan seri de mәrt halyq taghdyrdyng tәlkegimen nebir zobalandy, memlekettik daghdarys pen joyqyn zúlmattardy basynan keshirse de ruhy asqaq talant iyelerine eshqashan kende bolghan emes. Sonday boyyna ólensózding kiyesi qonghan qazaqtyng ghalamat aqyny ‒ Ótejan Núrghaliyev. Qoghamdyq ómirdegi kelensizdik pen әdiletsizdikke tózbey, әmanda kózqaras pikirin ashyq aitatyn aqyn «Úly bolu ýshin ólu kerek» degenin estigenimiz bar. Búl qazaqtyng úlyttyq minez-qúlqyn, dilin tereng zerdelegen jannyng aqiqatty tanuy. Danyshpan Abaydyng «Qazaqtyng ólgen kisisinde jamany joq, tiri kisisining jamandaudan amany joq» degenin eske alsaq, shynynda Óteaghannyng pikirimen kelisuge tura keledi. Núrghaliyev poeziyasyn shyn sýietin oqyrman qauym onyng kózi tirisinde-aq qazaqtyng úly aqyny sanatyna qosyp qoyghan.

Árkimning óz әlemi bar, perilerding óz әlemi bar, biraq sanaly pendemen kezdestirmeydi, sebebi Qúday әdeyi shekteu jasap qoyghan. Bizding ómir sýrip otyrghanymyz materialdyq әlem, sondyqtan qoghamdaghy adamdardyng kópshiligi dýnie quyp ketedi. «Altyn kórse perishte joldan tayady». Mәngi ómir sýretinder búl әlemde ómir sýre almaydy, óitkeni búl realdy әlem. Demek, әrqaysysynyng óz uaqyty bar. Materialdy әlem alma-kezek, sikldi qaytalanyp damidy, al ruhany әlem tiginen tip-tik, vertikaldy damidy. Materialdy әlem birde órlep, birde qúldilasa, ruhany әlem birqalypty biyiktegen ýstine biyiktey beredi. Bireulerding stihiyasy ruhany әlemde jýruge layyq bolsa, ekinshileri – materialdy әlemge beyim túrady. Osydan kelip qogham ishindegi júmyr basty pendeler arasynda dýniyetanymy men minez-qúlqynda edәuir qayshylyq tuady. Ótejan Núrghaliyevting bolmys-bitimi men tabighaty ruhany әlemde ómir sýruge jaralghan sanaly qoghamdaghy óte siyrek qúbylys. Ony jer-kókke syighyzbay, údayy bayyz taptyrmaytyn, boyyna daryghan kiyeli ónerding joyqyn kýshi ózgeden oqshaulap túratyn edi.

Búdan 35‒36 jyl búryn Almatynyng ortalyghyndaghy «Akademkitap» atalatyn sauda ortalyghynda Óteaghanmen jii kezdesetinim tap qazirgidey kóz aldymda. At shaptyrym ghimarat ishindegi ghylymnyng san qily salasyn qamtityn taqyryp boyynsha jiylghan siresken kitap sórelerining janynda eki-ýsh saghat boyy ol tiginen tik shanshylghan kýii, tapjylmastan ýnemi qúnygha kitap oqyp túrady. Meni kórgen sәtte ol:

‒ Ákeng tiri me?! ‒ dep kókten týskendey kónilge qaramay qoyyp qalady. Men tiksingenimdi bildirmey,

‒ IYә, óziniz kórgendey shauyp jýr, ‒ dep dereu jauap qaytarsam da, әlgi kónilimdi osyp ótken jaysyz súraq әjeptәuir janymdy jaralap, jasytyp-aq tastaydy. Bir joly Óteaghang qolyndaghy oqyp túrghan kitәbin núsqap:

‒ Juyq arada Mәskeude basyldy, orys gazetteri maqtauyn asyryp, jarysa jarnamalady. Ózi u-u-day qymbat. Kýnde kitәp qaraghan synay tanytyp, ayaghyna deyin oqyp shyqtym, ‒ dedi. Onyng dauysynan ishtey kónili tolmaghandyghy anyq bayqalyp túrdy. Búl Óteaghannyng qoghamdyq ghylymnyng qay salasynda bolmasyn dýniyedegi janalyq ataulyny qalt jibermey, údayy qadaghalap, baqylauda ústaytyn bilimpazdyghynyng bir qyry. Ol:

­‒  Dýniyede maqtau qiyn ghoy! Jalpy, maqtau ­‒ týgel ótirik bolady, ­­‒ dedi bayypty kýige kóship, jәdigóilikke tózbeytin kәduilgi qaysar minezine tartyp.

Onyng shyndyqty jasyrmaytyn turashyldyghy, eshkimning kóniline qaramaytyn, beting bar, jýzing bar demeytin tik minezi men qiqarlyghy ainalasyndaghylardyng bәrin ózine qarsy óshiktirip, dúshpan qyldy. Osy tabighy jaratylysy Óteaghannyng qoghamdaghy orny men shygharmashylyq jolyndaghy ósu baspaldaghyna kәdimgidey keri әser etti. Tipti, birneshe jyldar boyy qazaq әdebiyetining damu ýderisinde Ótejan Núrghaliyev esimi әdeyi tiym salghanday mýldem atausyz qaldy. Bir qyzyghy, ol onday-múnday úsaq-týiek pendeshilik ataulygha múrnyn shýiirip, pysqyryp ta qaramay, mýlde elegen de joq. Óteaghannyng prinsiypi boyynsha qazaqtyng týbine jetetin bos sóz ben ótirik maqtan. Ol kez-kelgen mәselege realdy jaghday túrghysynan qaraudy maqsat etti. Sondyqtan Ótejan Núrghaliyevti jaqyn biletinder onyng tegine tartqan shynshyldyq, synshyldyq, minshildik qadir-qasiyetin rizashylyq sezimmen, týsinistikpen qabyldaydy.

Almatydaghy «Júldyz» kafesinde (27.11.03) Júmeken Nәjimedenovting sonynda qalghan bala-shaghasy as berip, eske týsiru jiynyn ótkizdi. Esenghaly Raushanov tamadalyq qyzmet etti. Jinalghan júrt sarandau sóilep, kónildi tolqytarlyq syr shertilmegendey әserde qaldyrdy. Asqa kelgender arasynda Júmekenning qanattas dostary Qadyr Myrza Áli, Qabdesh Júmadil, Ákim Tarazi, Múqtar Maghauiyn, Maral Sqaqbaev, Sayyn Múratbekov, t.b. ózderining kókeyinde jýrgen estelikterimen bólisti. Endi ghana sheshile sóiley bastaghan ziyaly qauym әngimesine bóget jasaghan moldaekenning ayaq astynan asyghystyghy boldy ma deymin, әiteuir Qúran oqylysymen bәri oryndarynan dýr etip kóterilip, ketuge oqtaldy. Júmekenning zayyby Nesip jengey: ‒ Ua, aghayyn, asyqpanyzdar?! ‒ degenmen el ornynan bir túrghan song qaytadan otyrugha bet búrmady.

Álginde júrt Júmeken turaly lebiz bildire bastaghanda kózkórgen әriptesi, qatar jýrgen ruhtas aqyn haqynda bir auyz pikir aitugha ynghay tanyta qoymaghan ýstel basynda otyrghan Ótekenning janyna keldim. Ári-beriden song men:

‒ Qalamdas aqyn jayynda Siz lәm-mim demediniz ghoy?! ‒ dep odan syr tarttym. Ol:

‒ Janaghylardyng sózderinen keyin sóileuge yqylasym bolmay qaldy. Sóz berse, amalsyz sóiler de edim. Alayda sózding qadirin ketirmeyin dep, ishimnen sóilep otyrdym, ‒ dedi Óteaghan. Búl sózding qasiyetin kie tútqan aryndy aqynnyng imanday shyny, kez-kelgen ortada jóndi-jónsiz múrnyn súghyp, kórinip qalugha, úpay jinaugha úmtyla qoymaytyn qanyna bitken tәkapparlyq minezi. Bәlkim, aitsa shyndyqty jaghdaygha qaray búrmalap, búqpantaylamaytyn jaratylysy bireulerding kóniline tiyip, qayau týsirudi qosh kórmedi me kim bilsin!?

1964‒1965-shi oqu jyly. Men Jarqamys orta mektebinde 5-klasty qazaqsha oqydym. Audannyng ortalyghy Temirge kóshuine baylanysty men oqyghan orys klasy jabylghan edi. Óteaghang bizge deneshynyqtyru pәninen, Kýlәsh apay biologiyadan sabaq berdi. Áli esimde aghayymyzdyng ýstinde kinofilimnen kóretin qyzyl komissarlar kiyetin su jana qara bylghary kýrte, basynda kýnqaghary bar qara bylghary kepki jәne ýlken-kishining nazaryn birden audaratyn tizeden tómen týrli-týsti jyltyraghan týime qadalghan aspan kók keng balaq shalbary, dóngelek aqqúba jýzine bitken otty janary, qap-qara bakenbardy men júp-júqa tebindegen múrty ony deneshynyqtyrudan góri sәn ýlgisinen dәris beretin múghalimge kóbirek úqsaytyn. Alghashqy deneshynyqtyru sabaghynda ústazymyz mektep aulasyna alyp shyghyp, futbol oinaugha erkimizge qoya berdi. Dopqa talasyp jýrip «er shekispey bekispeydi» demekshi Jaylybaev Erjan dosym ekeumiz júdyryqtasyp, tóbelesip qaldyq. Aghayymyz taban astynda buraday buyrqanyp: ­­

– Bar bәleni bastaghan sensin, jýgensiz, sotqar!.. Sening jeke tәrtibing turaly mektepte arnayy mәsele kóteremin, ­­eger ata-anandy ertip kelmesen, endigi sabaqqa mýldem kirmeysin,­ – dep, ashugha bulyghyp, maghan qatty shýilikti. Men ýiden anamdy shaqyryp, ekinshi ret búzaqylyqty qaytalamaugha uәde bergenim bar. Óteaghannyng QazMU-di bitirip, joldama boyynsha audangha kelisimen mektep baghdarlamasyndaghy әdebiyet pәnine týzetu engizip, reforma jasamaq niyetin jeldey esken úzynqúlaqtan keyinirek estidik. Audandyq oqu bólimining basshylyghy jas mamannyng asqaqtaghan búl әreketinen sekemdenip, әdeyi әdebiyetting ornyna deneshynyqtyru pәnin berip qoyghan eken. Óteaghang Almatyda jýzdesken sayyn balalyq baldәuren shaqtaghy sol bir kýlkili oqighany úmytpay, eske salghandy únatatyn.

Ótejan ylghy da ashyq týsti jarqyraghan kiyim kiige әues. Júrt qara, qonyr ayaq kiyim kiyse, Óteaghang eshkimde joq jasyl kók nemese aq tufliymen erekshelenetin әdeti. Onyng talghampazdyghy sonday – ýstine qona qalatyn týrli-týsti boyauy qanyq, ajar-kórkin ashatyn tapsyryspen tigilgen stilidik kiyim ýlgisi әrdayym zamandas әriptesteri janynda manghaz, symbatty etip túratyn. Bir joly Óteaghannan osy dress-kod tandaudyng syryn bólisudi súradym. Ol:

– Men kiyimdi әuelden óz qalauymmen tandaymyn. Kóp jyldan beri «Moda» jurnalyn ýzbey alamyn. Kedey adamgha mody qughan óte tiyimdi. Sebebi – әri jarasymdy, әri sәndi, әri arzangha týsedi ghoy, – deydi.

Óteaghannyng elu jyl otasqan jary Kýlәsh apay:

– Ótejan Núrghaliyev – 1938 jyly 15-tamyzda Aqtóbe oblysy, Bayghanin audanynyng Aqjar eldi mekeninde dýniyege kelgen. Ákesi Núrghaly Qalniyazúly ekinshi dýniyejýzilik soghysta habar-osharsyz ketken. Anasy Aqbópe Qalniyaz kelini, әjesi Ýzildik – jetim qalghan ýsh qyzben jalghyz nemeresin tәrbiyelep ósirgen. Ájesi keremet qayratty, súlu, ismer jan bolghan. Týr-túlghasy ataqty kýishi Dina әjemizding dәl ózi derlik. Ýzildik anamyzdy – el Mәme deydi eken. Er minezdi, halyq qamqorshysy bolghan desedi. Qonys tepken Aqjar jeri, Tóbegeng many – keng jazira, kógaldy alqap. Shópting ne týri ósedi, sol shópterding atyn, qay jerde ósetinin tap basyp, jinap, býkil elge sabyn jasap beredi. Úly Núrghalidan qalghan alty qanat shanyraqty óle-ólgenshe kózining qarashyghynday saqtap, kóktem kelgende sol kiyiz ýidi tigip, kýzge deyin otyratyn. Asa qúrmetteytin sol ­­– ýlken anamyz 1964 jyly kýzde 89 jasynda baqilyqqa attandy. Ótejan aq juyp, arulap eline jerledi. Mәmemizding bir jylyn ótkizip, Almatygha kóship kettik, – deydi.

«Eki balanyng ortasyndaghy qart – bala bolady, eki qarttyng ortasyndaghy bala – dana bolady» demekshi Ótejan shyr etip jerge týskennen jórgeginde el-júrtynyng zúlmattan shekken zar-zapyran, qúsa-múny, soghys ylany salghan qayghy-qasiret, sher-shemeni, tyldaghylardyng tynymsyz auyr túrmys tauqymetin jýregimen nәzik sezinip, eki anasynyng tәrbiyesinde erte eseyip, ómirge qanat qaqty. Óz әjesi – Ýzildik pen anasy – Aqbópe «túlpar ornyn tay basar» degen ýkili ýmitpen taryqtyrghan, toryqtyrghan joqshylyq, tarshylyq kezenning qiynshylyghy qysqan alapat syngha moyymay, jalghyz úldy betinen qaqpay ósiredi.

Aqynnyng jary – Kýlәsh apaydyng shyqqan ortasy da tәrbiyeli, tekti atadan. Ákesi Mýniyanov Ábilqash – matematiyk, oqu-aghartu salasynda úzaq jyl qyzmet etken. Atasy Qúsny Oralda әigili alashtyng ardaqty azamaty Halel Dosmúhamedúlymen birge jýrgen. Qúsny atasynyng inisi Núghymedinov Oqas auymaghan Lev Tolstoy siyaqty saqaly appaq kýmistey ziyaly kisi-túghyn. Ol – auyz әdebiyetining ýlgilerin, Mahambet jyrlaryn bastan-ayaq jatqa biletin asa zerek, qiyaly jýirik, izdenimpaz jan eken. Kýlәsh apay osy kisining tәrbiyesi men qamqorlyghynda ósken. Óteaghannyng baby men shygharmashylyghyna jaghday jasaugha jәne ólenderining alghashqy tyndaushysy men synshysy da Kýlәsh apay bolatyn.

Ótejan Núrghaliyevting tyrnaqaldy jyr jinaghy «Mening mahabbatym» 1962 jyly studenttik kezinde jaryq kórdi. Onyng aldynda «Jyrgha sapar» atty jinaqta bir top ólenderi jariyalandy. Zertteushiler Ótejan enbegin ýshke bóledi. Birinshi – lirikasy, ekinshi – ómirbayandyq balladalary («Soghystyng songhy jazy»), ýshinshisi – filosofiya taqyrybyna jazylghan «Afina mektebi». Aqyn qalamynan tughan otyzgha juyq jyr jinaghy basyldy. Olar: «Mening mahabbatym», «Týrli-týsti kitәp», «Aq nóser», «Nóserden keyin», «Kempirqosaq», «Qayyndy toghay», «Ay astynda aq boz ýi», «Tandamaly», «Soghystyng songhy jazy» (4 kitәp), «Afina mektebi», taghy basqa enbekteri. Ómirining songhy jyldary 1000-gha juyq óleng balladalar jazghan, ókinishtisi, aqyn múrasy әlige tolyq kýiinde jaryqqa shyqpady...

...Ótekeng oqystan syrqattanghanyn, shúghyl auruhananyng jansaqtau bólimine týskenin kýrmelgen tili kekeshtenip, ýzip-ýzip, әreng bayandady:

‒ Mynau dýniyening ótirik ekenin bilemin ghoy!.. Sonda da, sol jalghan dýniyede istegen ising esh ketip, jazghan enbektering jaryqqa shyqpaghanyn men oilamaymyn, maghan bәribir siyaqty, biraq adamda eki my bolady: bireui ‒ janaghy eshtene oilamaydy, ekinshisi ‒ aldyn ala baghdarlamalap qoyady, sol oryndalmasa, qayghyrady, qamyghady. Sodan bolar?!  ‒ dedi ol óz dertining dauasyn.

‒ Ol mening shyndyghym. Árkimning óz shyndyghy bar ghoy! Búl mening shyndyghym. Men sol ózimning shyndyghym túrghysynan aitamyn...

«Tarbaghatayda túrgham joq

Taulary tuma ormanmen.

Jetisuda da tugham joq ­­­­–

Jәnnati jerding bolghanmen.

 

Kógildir Jemning boyynda

Jarqamys deytin auyl bar.

Men óstim sonyng qoynynda

Men sonda tudym, bauyrlar...

 

Sen kimsin, dese, sonshama ­–

Túrsyng sen qaydan tireu-ap?

...Újmaghyng jeteu bolsa da,

Tughan jer, der em – bireu-aq!», – dep Ótejan Núrghaliyev jyrlaghan Jem ózeni, Bayghanin topyraghy talay tarihtyng kuәsi. Ol turaly bayypty zertteu jýrgizu aldaghy uaqyttyng enshisindegi iygilikti is.

... Búrynghyday Jem ózeni de tolyqsyp, shalqyp, dóngelenip aqpaydy. Arnasy aitsa sengisiz tartylyp, key tústarda syzdyqtap jylap aghyp, jylghalanyp, qúmgha sinip barady. Bir kezdegi Jem jaghalay ósken tobylghy, shilik, tal-terek, qogha-qamystyng býgin túqymy joghalyp, izi de qalmaghanday. Sumen birge tayday tulaghan aqsazany, jayyny, shortany, aqtabany men aqbalyghy, manaydy u-shugha bólegen aqshaghalalardyng qiquy da búrynghydan beter azayghan. Sonau kezde geologiyalyq barlau júmysyna qaptaghan orystardy qaryq qylyp, balalyq anghaldyqpen shelektep jinap beretin qúiryghy som altynday jalt-júlt etken shayan, jaghalauda jýzetin sýlikter de kózden búl-búl úshyp, ghayyp bola bastaghan. Siyrsalghannyng jal-jal qúmyn ústap túrghan iyisi múryndy jaratyn ósimdik әlemi, qalyng shaghyr men jynghyl, adyraspan men jantaq, qúmarshyq pen jabayy jua, itsiygek pen sýttigen, jiyde aghashtary da otalyp, seldiregen. Tabighy tepe-tendik búzylghan song kóshken qúm susyp, auyldy basyp, Jemdi jútugha qauip tóndirgen. Jem ózenin jaghalay shúryq-tesik qazyp, terennen shiyki múnay tartqan qadau-qadau geologtar múnarasy qorshaghan ortanyng ekojýiesine qanshalyqty ziyan keltirgenin bir Qúday ghana biledi. Oghan qosa Kenes odaghy túsynda dәl osy aimaqta birneshe mәrte jer asty atom bombasy jarylghany mәlim. Búl tabighat ekologiyasy ónirdegi mekendegen elding densaulyghyna, ruhaniy-әleumettik jan dýniyesine zor әser etti. Úlyt mәdeniyeti men әdebiyetine ólsheusiz ýles qosqan shygharmashylyq túlghalar Tobyq Jarmaghanbetov, Saghy Jiyenbaev, Ótejan Núrghaliyev, Sәbit Baymoldiyn, Esenbay Dýisenbaev, Bәkir Tәjibaev, Qajyghaly Múqanbetqaliyev, Mәdy Ayymbetov syndy aqyn-jazushylardy dýniyege әkelgen Jem atyrabynan songhy jyldary qolyna qalam ústaghan, sóz ónerimen el mereyin ósirgen, mәrtebesin kótergen azamattar tym siyredi. 1995 jyly jaz ailarynyng birinde Esaghana – Esenbay Dýisenbayúlynan «osynyng sebep syry nede?» dep oilaysyz» dedim onashada pikirin bilmek bolyp. Esaghang ýstel ýstinde jatqan «Belomordyn» qorabyn qaghyp qalyp, bireuin auzyna saldy. Papirosty qúshyrlana tistep, shyrpymen tútatty da ol qoi qara týtindi búryq etkize ashyrqana soryp, әngimesin sabaqtady.

«Biz mektepte oqyp jýrgende Tobyqtyng әngimesi jaryq kórdi. Genialinyy әngime. Sol «Eki jýrek» atalatyn әngimesi ­– bizge ýlken oy saldy.

Tobyq Jarqamysta әdebiyetten sabaq berdi. Ol birden әdebiyet ýiirmesin qolgha aldy. Sonda ólen, әngime jazyp jýrgen jigitterdi, әdebiyetke beyimi bar jastardy, jalpy, Bayghanin audanynda túratyn әdebiyetke әuestenushilerding bәrin jinap aldy. Ádebiyet ýiirmesine traktordyng tirkeushisi bolyp jýrgen Ótejannyng ózi qatysyp túrdy. Aptasyna bir ret pe, eki ret pe әdebiyet ýiirmesi júmys istedi. Sonda Toqang shygharmashylyq qadamyn endi bastaghan qauyrsyn qanat jastardyng ólenderin oqytyp, talqylaydy. Kemshiligi nede, jetistigi nede, sonan keyin Fyodor Ivanovich Tutchev, Sergey Aleksandrovich Eseniyn, taghysyn taghy dýniyede aqyndar bolghanyn biz eng alghash Toqannan estidik. Tobyq solardyng kitәptaryn alyp kelip, kәdimgi ashyp qoyyp, oqyp beretin edi. Tobyqtyng Jarqamys el-júrtynyng estetikalyq tәrbiyesine qosqan ýlesi súmdyq qoy! Jazushylar, aqyndar, Qasymdar turaly aitqanda... Álige deyin jadymyzda. Sodan biz jazyp jýrgenderimizding týkke túrmaytynyn Tobyq arqyly bildik, balalyqpen, jastyqpen, birese foliklorgha eliktep, shúbyrtpaly úiqaspen aidap «Odaghym desem, oiyma shalqyghan shalqar kól týser» dep Jambylshylap aita beretin edik. Sol kezde kәdimgidey naghyz bolary bolyp, boyauy sinip, әbden qalyptasyp alghan aqyn Ótejan eken ghoy. Búl Ótejan 5 klastan bastap býkil Europalyq poeziyany mengerip alghan eken. Ótejannyng 1958 jyly «Júldyzda», «Leninshil jasta» jariyalanghan ólenderi qarap otyrsang qazirding ózinde klassika, – dep kók búira týtindi auzynan budaqtata, ishtegi búqqan, bulyqqan oiyn lek-legimen Esaghang jigerlene jalghastyrdy:

«Jap-jas jigit qoy, sol ólenderi qazirding ózinde klassika... súmdyq endi. Sonda Tobyq: «Qazaq әdebiyetinde múnday úlyttyq boyauymen poeziyany әbden mengergen Qasymnan keyingi iri qúbylys» dep әdil baghasyn berip, Quandyq Shanghytbaev redaktor eken, hat jazyp, ózining shyghugha әzir túrghan әngimesin be, povesin be aldyryp tastap, ornyna Ótejannyng ólenderin bastyrdy ghoy. Al endi men osy tanghalamyn, qalay búl birden klassik bolyp әdebiyetke keldi ghoy. Ádebiyette jaryp shyqqan aqyn, jalghyz osy Ótejan. Múnday birden ýzdik shyqqan aqyn joq. Tólegen Aybergenov te, Múqaghaly Maqataev ta qalyptasu mektebinen ótken aqyndar. Al endi Ótejan birden dýrildetip «Sosialistik Qazaqstan», «Leninshil jas» gazetteri 1958 jyly «qazaq әdebiyetine Pushkin keldi» dep shattana jazdy ghoy. Ábdilda Tәjibaevtyng ózi tandayyn qaghyp: «Aqtóbeden oibay, Ótejan Núrghaliyev degen súmdyq aqyn shyghypty!» dedi ghoy. Soghan qaraghanda sol topyraqtyng bir qasiyeti, qúdireti bolu kerek. Ony әriyne, zerttegen abzal. Nege olay? Jәne tabighattyng tanghajayyp jyrshylary shyghady. Qúmnan basqa týgi joq. Jemning ózi qúmgha sinip, sol kezde qúrugha baghyt alghan edi. Al endi sonday jerden ghajayyp, kәdimgidey búlbúlday jyrshylardyng shyghuynyng ne syry bar? Múnda bir әleumettik mәn bar ma, әlde bir basqa sebebi bar ma? Sonyng sebep-saldaryn bilu qajet.

Saghidyng poeziyasyn qaranyzshy, synghyrlap túr! Kәdimgidey keremet, móp-móldir tógilip túr emes pe?! Aspan men jerding arasyn toltyryp túrghan dalanyng boyauyn Saghilar әdebiyetke alyp keldi.

Tobyqtyng әngimelerin qarap otyrsan, Tobyqta da lirika túnyp túr ghoy! Tobyq qalamynan dalanyng kәdimgi itsiygegi men alabútasy, qara shaghyryna deyin qasiyetti, týgin tartsang mayy shyghatynday poeziyanyng obektisine ainalyp ketedi...», – dep Esaghang tamsana tolghandy.

Óteaghannyng «Soghystyng songhy jazy» kitәbinen «Konsert» atty balladasyn eng alghash oqyghanda, balalyq shaqtaghy kuә bolghan kórinisti jadymda jarq etkizip, janghyrtyp ótti. O zamanda oblystan konsert qongha әrtisterding gastroldik saparmen auylgha kelui – ýlken óner merekesine ainalatúghyn. Jarqamystyng ýlken-kishisi, tayly túyaghy qalmay konsertti tamashalaugha ortalyq klubqa aghylatyn. Álbette, klub ishi iyne shanshargha oryn tabylmay, auzy-múrnynan shyghatyn. Múndayda jeldetkishting bolmauynan ba eken, ishte dem alatyn aua jetpey ónerge susaghan júrt amalsyz esik-terezeni júlyp alatyn. Halyqtyng sheksiz mahabbatyna bólenip, esimderi anyzgha ainalghan Gharifolla Qúrmanghaliyev pen ataqty biyshi Shara Jiyenqúlovanyng ónerin qyzyqtau baqyty – óng men týstey kónil týkpirinde saghymdanady. Shat-shadyman oiyn-sauyqtyng әbden qyzghan, marqaytqan rahat sezimning lәzzatyna bólengen shaghynda, sahnanyng qaq tórine bәtinkening synary top ete týsti de týpki jaqtan abyr-dabyr dauystar estilip, ile-shala konferansqa boy bermey bir ayaghy bәtinkesiz Ótejannyng atyp shyqqany... Jinalghan qauymnyng janary týgel sahnagha qadalyp, es-týssiz tamashagha berilip, eltip ketkeni sonday – kәpelimde isting mәn-jayyna týsinbey, tosyn «qoyylymgha» an-tang qalysty...

«... Argha týsken sol bir daghyn kýienin,

Shamam kelse eske almaudy sýiemin.

Eske almaugha dәtim jәne jetpeydi

Al, eske alsam – syrqyraydy sýiegim.

 

... Aqtóbeden biraz kýishi-әnshi ertken

Keldi bir top Bayghaninge konsertpen.

Sol konsertke barmay qalghan adam joq

Qybyrlaghan, túyaq seripken, jan seripken.

 

Qaramaytyn janyp túrghan otqa da,

Jatyr edik saban toy ghyp top bala.

Qyryq jalyn, 40 attestat qolynda

Endi ghana bastap edik «shoqtana».

 

Bireu túryp: «Jeter endi tarayyq,

Taramayyq, taghy birden alayyq,

Alayyq ta, Ótekendi ertip ap,

Aqtóbening konsertine barayyq?!

 

Kóbimizge únap mynau úsynys

Syrtqa shyqtyq – ketip boydan qysylys...

 

...Aytuynsha, «Tym jaqsy bop qarqyndap,

Sóz bastappyn sahnadan jarqyldap».

Sonan keyin biylep kete berippin –

Eki ayaghym әr jerden bir tarpyldap.

 

...Dóng aibat qyp, bireu maghan úrsyp qap...

Bireu meni aldap-sulap... úshyqtap...

Bireu meni kóterip ap jónelgen

Bir bәtenkem sol arada týsip qap...» – dep, aqyn ótken kýnning elesin qúddy, ainagha týskendey beyneleydi.

Ótekenning óleng joldaryn logikalyq ekpin tәrtibin saqtamay oqysa, filosofiyalyq astary ashylmay, emosionaldyq-ekspressivtik kýshi әlsirep, kórkemdik-estetikalyq әseri men boyauy solghyn tartady. Endeshe, tarlan aqynnyng shygharmashylyq sheberligi ‒ oqyrmandy óleng oqu mәdeniyetine tәrbiyeleydi.

Aqynnyng júptaghan óleng joldaryn oqyp otyryp, dybystyq ólshemi jaghynan ýndestik yrghaghy men әuezi, sazy men maqamy Sýgir jyraudyng termelerining әuenin qúlaqqa әkeledi. Demek, Onyng poeziyasy Jer-Ananyng tósinen qaynap shyqqan búlaqtay móldir. Aghamyzdyng ózi de osyghan oray súraghanymyzda poeziyasyndaghy múnday qúbylysty sezbeytinin bildirdi. Áriyne, tabighy talant, sanatker suretker bireuge solyqtau ýshin emes, shygharmashylyq tolghaq qysqanda ghana aqjanbyrday tógilip-tógilip, arqasyn qas jýiriktershe emin-erkin jazady. Bәlkim, sheberlikting shyny da sol – jasampaz túlghalar ónerining ýndestigi tabighy zandylyq bolar. Degenmen Óteaghang mening qoyghan saualyma «Sen ózing ishki muzykalyq qabileting bar eken ghoy?!» dep janary kóz sharasynan tógilerdey tandanyspen qaraghany bar.

Antikalyq әdebiyet pen ónerdin, ghylym men mәdeniyetting iri ókilderimen Qazaqstannyng shalghay shetindegi kip-kishkene bir auyldyng taghdyr-talayyn, ondaghy ómirde bolghan adamdardyng poetikalyq beynesin qatar qiilastyryp, әdemi shendestire filosofiyalyq astaryn qat-qabat aishyqtaghan. Búl qazaq әdebiyetinde búryn-sondy bolmaghan janalyq, úlyttyng kórkemdik-estetikalyq, tarihy tanymyn jәne bir biyik satygha kótergen talantty dýniye.

Sezimindi shym-shytyryq asau oidyng tolqynymen terbetip, danalyqtyng túnghiyq terenine batyryp, shyrqau shynyna shygharatyn óreli de ór aqynnyng erkin әri epikalyq keng tynysy, tabighy quaty qazaq әdebiyetining asqar tauynday dara qúbylys. Aqynnyng keyipkerleri bizding bala kezimizden qúlaghymyzgha әbden qanyq úlyttyng tәlim-tәrbiyesinen uyzdanghan, erek ósken tau mýsin anyz jandar. Balalyq shaqqa oisha sayahat jasap, Ótejan balladalarynda tiptik beynege ainaldyrghan sol ­­– keyipkerler shyndyghynda, eshbir qospasy joq qaz-qalpynda jyrdyng ózegine negiz bolghan. Arada qanshama uaqyt kenistigi bólip túrsa da, ilgeridegi Jarqamys túrghyndarynyng tabighy tanym-týsinigi men dara-dara minez-qúlyqtary býgingi zamandastarmen salystyrghanda aiyrmashylyghy jer men kóktey eleuli ózgesheligi taygha tanba basqanday ap-ayqyn «men múndalap» túrady. Kenestik «jana adam» jasau iydeologiyalyq sayasaty bilim men tәrbiyening qazanynda qaynaghan pendening sanasyn birdey oilap, qisyndaytyn biorobotqa ainaldyrghany sonday – әdetten tys kózqarastaghy tosyn pikir aitushylardy qogham bolyp jabyla alastap, shoshala tiygen siyrday shettetkenin endi sezine bastadyq.

Kórgenin beynetaspagha tartyp alghanday jadynda saqtaytyn angharympazdyq zerde – Ótekene tәn qasiyet. Ol: «Sening әkenning Jarqamysqa birinshi kelgeni dәl qazirgidey kóz aldymda. Qyrqynshy jyldardyng ayaghy. Jarqamystaghy jalghyz dýkenning aldyna polutorka toqtady. Kólikting astauynan beytanys bireu týse sap, dýkenge kirdi. Álgi kisi dýkennen bizding elding daghdysyna әli ene qoymaghan jemis-jiydek alyp, kólenkege shoqiyp otyra ghap, shoqyp-shoqyp jey bastady. Bizder, auyl balalary «shóp-shalamdy talghajau etken» bógde jangha syrttay tosyrqap, әrbir qimyl-qareketine qyzyqtap, búrysh-búryshtan aqyryn syghalaymyz. Dýken janynda aq eshki jayylyp jýrgen. Bireulerding «Ahannyng inisi» degenin qúlaghym shaldy. Ahang – degeni Aghylepes ekeni auyl-aymaqtyng ýlken-kishisine týgel tanys...». Aqynnyng Aghylepes dep otyrghany mening atymdy qoyghan atam. Ótekeng kezdesken sayyn airyqsha leppen: – Sening atang turaly «Afina mektebinde» jazdym ghoy, – deytin, jaryqtyq.

«... Aghlepesing – 120 kilogramm taza salmaq tartatyn

Jyltyr sheke, qyp-qyzyl bet bolyp alghan sar taqym...

Sol Aghylepes aitsa – boldy, zang bolatyn Sam jaqta,

Qúr aiqaydyng ózi zang ghoy qaranghyda zang joqta.

Odan әri әngime joq, Aghylepestey adam bar,

At ýstinde biylik aitqan ótken sol bir zamandar.

Pәlenshening ózi aitty dep, jalghyz ghana bedelge

Sýienetin bolghan deydi tiride de ólerde...» – dep ol jyrgha qosty.

Jalpy, «Afina mektebi» quatty oidyng tasqyny, әrbir shumaqtyng astarynda úlyttyng taghdyr-tauqymeti men aqyl-parasaty, ómirding ózindey qarapayym danalyq taghylymyn, tarihy shejiresin qamshy órgendey grek oishyldarymen qatar egizdep, anyzday kórkem kestelegen.

Dostyq pen Tóle by kóshelerining qiylysynda aqynnyng bir bólmeli eski pәterinde dastarhan basynda shәy iship, әngime-dýken qúryp otyrdyq. Óteken: «Mening jazghanymmen baspadan jaryq kórgen «Afina mektebinin» arasynda eleuli ózgeshilik bar. Eger sen mening baspadan jaryq kórgen jyr jinaqtaryma ghylymy tekstologiyalyq taldau jasasan, Ótejantanugha qosylar eleuli ýles bolar edi», ‒­­­ dep, «Sýiikti shәkirtim Amanghos Mektepovke – avtor. 5.1.99 jyl, Almaty», – degen qoltanbasyn qaldyryp, qolyn qoyghan «Afina mektebi» kitәbin syigha tartty.

Men Ótekene Kenes dәuirinde jaryq kórgen óleng jinaqtarynyng kóptegen taqyryptyq-mazmúndyq jaghynan Leninge, kommunistik partiyagha arnalghandyghynyng sebebin súradym. Sonda Óteaghan: «Búl ólender meni Kenes dәuirinde asyrady ghoy. Lenindi, kommunistik partiyany jyrgha qospasang kitәbindi shygharu o zamanda qiyamet-qayym bolatyn» dedi. Múnan aqyn  «pir túttyrghan kýn kósemdi», «kommunistik partiya» atyn jamylyp, nasihattaghan bolyp, kenestik senzuranyng sýzgisinen ózining lirikalyq ólenderi men balladalaryn synalap engizuding qulyghy ekenin bayqatady.

Óteaghang hobbiyining biri – kitәpqúmarlyghy. Aqyn jeke kitaphanasynda A.S. Pushkiyn, L.N. Tolstoy, t.b. orys klassikterining túnghysh tolyq shygharmalar jinaghy men óner tuyndylarynyng kolleksiyasyn jinaudan ruhany lәzzat alatyn. Onyng siyrek bibliografiyalyq әdebiyetterdi izdep jýrip bukinisten satyp alatynyn jәne ózgelermen kitәp auystyrghanynyng talay mәrte kuәsi boldym. Mening әigili tarihshy, shyghystanushy V.V. Bartolidtyng toghyz tomdyq shygharmalar jinaghynyng bes tomyna Óteaghannyng qúda týsip, «Joghalyp ketken Shyghys mәdeniyetining izimen», «Álem mәdeniyetining tarihy» atty seriyamen basylghan qyryqqa juyq kitәpten túratyn enbekke (05.01.1999) «bashyna bash» auystyrghan edik.

Óteaghannyng tabighy bolmysynda manayyndaghylargha kónili tola qoymaytyn tilinde ashy sarkazm bar. Qiyalger-jazushy Abdol-Hamit Marhabaevtan uniyversiytettegi “Jas qalam” qabyrgha gazetining Bas redaktory kezindegi «Ótejannyng odasy» parodiyasyn estigenim bar. Parodiya student Ótejannyng ústazy Belgibay Shalabaevtyng 50 jasqa tolghan mereytoyyna tartuy:

«Bizding mynau Belgeken

Asqarmeken, belmeken?

Elu degen Bekene

Sharshatatyn jer me eken?

Dosent bolsa býginde

Professor da bolady.

... ... ... ...

«Ómirde neler bolmaydy»*

*(«tyrnaqshagha alynghan sózder Belgibay Shalabaev kitabynyng aty»).

Bir jigit atasynyng mereytoyyn ótkizip, aghayyn-tuys, dos-jarandy toylatady. Asta-tók dastarhan mәziri jinalghan tileules qauymdy riza etedi. Dastarhannan kópshilikting ýirenshikti araq-sharaby da oryn alady. Álgi jigit «atamnyng jasyn bersin!», «tәbәrik» dep Ótejan aqyngha tentek sudan qúiyp, alyp jiberuin qayta-qayta qiylyp qoymaydy ghoy. Sonda Óteken:

– Men araqty qoyghan edim, – dep, qaltasynan kishkene bәkisin alyp, – maghan tәbәrikke osy da jaraydy dep, toy iyesi qúndyz qúlaqshynynyng bir úshyn kesip alypty.

– Sóz tapqangha qolqa joq degen óz auzynan janylghan toy iyesi kәpelimde ne derge bilmey daghdarghan eken. IYә, múnday Ótekene qatysty anyzgha ainalghan aqiqat el auzynda jeterlik.

Baghzy dәuirdegi kóshpeli Skifiya [QazaQ+iye] men Grekiya maydan dalasynda nayzanyng úshy, bilekting kýshimen aiqasyp, shayqasyp, alysyp-júlysyp qana qoyghan joq, aqyl-parasaty men danalyghy, ilim-bilimi men tәlim-tәrbiyesi, ar-namysy men ruhany jasampazdyq ýlgi-ónegesi, órkeniyetimen de bәsekege týsip, bir-birimen tonnyng ishki bauynday aralas-qúralas ómir sýrgendigin tarihtyng atasy Gerodottan bastap jazyp qaldyrghany kóziqaraqty jannyng barshasyna ayan. Ony eshbir pende joqqa shyghara almasy anyq. Ótekeng sol grek oishyldary qaldyrghan ghibrat bolarlyq ósiyet, asyl qazynanynyng astaryna ýnilip, auyl adamdarynyng qam-qareketinen tylsym syr izdep, әlgige soyyp qaptap qoyghanday auymaghan sәikestik nyshandardy poetikalyq obrazdargha ainaldyrdy. Ótekeng payymdaghanday, Bayghanin baghzy qazsaqtardy grekshe Skifiya ataghan jer aumaghynyng ótinde ornalasqan, al Evripid bolsa, bizding jyl sanauymyzgha deyin ómir sýrgen ejelgi grek dramaturgi, klassikalyq Afina tragediyasynyng iri ókilderining biri. Ol 90 drama jazyp, onyng 17 tragediyasy býgingi zamangha jetken eken. Ótekenning neni menzep «Men – Evripidpin» degeni әlbette, bizge júmbaq kýiinde qaldy...

Tarihta saq, skif atalghan qazsaqtar dәuirin bylay qoyghanda, bashqúrt halqynyng kósemi, keshegi alash arystarymen qatar jýrgen Zәky Uәlidy Toghannyng esteligi Núrpeyis Bayghaninning azamattyq kelbetin anyq tanytady:

«... Bashqúrt eli men Qazaqstan arasyn bólip tastap, әdeyi orys oblysyn qalyptastyru ýshin patsha ýkimeti Jayyq ózenining shyghysyndaghy million gektar jerdi tartyp alyp, ol jerdi mekendegen qazaq tórýkterin bet aldy bostyryp jiberdi. Degenmen 1904 pen 1905 jyldar arasynda Bashqúrtpen shekaralas aumaqta kóptegen qazaqtar túryp, ata kәsibi mal sharuashylyghymen ainalysty. Ákem Nayza jәne Núrpey Qajy degen eki bay qazaq otbasymen dostyq qarym-qatynasta qoyan-qoltyq aralasyp túrdy. Biz birneshe mәrte olarda qonaqta da bolghan edik. Núrpey Qajy әkemmen týidey qúrdas edi, keyinirek ol ekeui qajylyqqa birge sapar shekti...

Núrpey Qajy – aqpa-tókpe aqyn jәne kóptegen dastandy tandy tangha úryp jyrlaghan kól-kósir oryndaushy. Onyng óleng shumaqtaryn men qaghazgha týsirdim. Kenestik jýieni jyrgha qosqan egde jastaghy Núrpeyis Bayghanin shygharmalary baspa betinde jaryq kórip, ong baghalandy. Keyin men Núrpeyis Bayghaninning bizding Núrpey Qajy ekenin әldeqalay anyqtadym. Ol – naghyz úlytshyl, shynayy músylman edi. Onyng jyrlaghan әigili «Qoblandy» dastany eng tolyqqandy kórkem núsqasy sanalatyn» (Togan Zaky Validi. Vospominaniya. Boriba musuliman Turkestana y drugih vostochnyh turok za nasionalinoe sushestvovanie y kulituru. Per. s tur. – Moskva, 1997. Str. 35.). Professor, ómiri emigrasiyada ótken kýresker túlghanyng jalyndaghan jastyq shaghynda qalyptasuyna sharapaty tiygen Núrpeyis Bayghaninning ziyatkerligin, onyng el-júrtynan kórgen qúrmetin aqbeyil kónilden moyyndauy, búl ólkening qazaq mәdeniyeti men tarihynda oiyp túryp alatyn orny barlyghynyng dәleli. Álbette, Ótejan Núrghaliyevting kindik kesken, úshqan úyasy Bayghaninning danqyn asyrghan perzenti retinde búl derekting de mәni orasan zor.

Men Ótejan aqynnyng qazasyn elden jyraqta Polishanyng Poznani qalasynda «Shalqar» radiosynan berilgen Maraltay Rayymbergenúlynyng «Kindigimdi kesken jer» atalatyn habarynan estidim. Óteaghandy aqtyq saparyna shygharyp sala almaghanyma qatty kýizeldim. Tegeurindi jyr jampozynyng kózi tirisinde azamattyq ústanymy men shygharmashylyghyna óz pikirimdi bildire almaghanyma jan dýniyem ezilip, әtten-ay, – dep qatty qapalandym.

«... Dýnie degen Dóngelek – birimen-biri auysqan,

Qaspaghy shyghyp ýstine, kóbigi ketip astyna,

Dýnie degen qu kóbik – Astyna... ýsti auysqan!

Jastary shyghyp ýstine, Asqary týsip – astyna,

Dýnie degen Dóngelek – birimen-biri auysqan...», – dep bú Dýniyege syimay ótken Ótejan Núrghaliyev qazaq ruhany әleminde júldyzy biyik mәngi ómir sýreri esh shýbәsiz...

Amanqos Mektep-tegi, әl Faraby atyndaghy QazÚU-ding dosenti

Abai.kz