Nemese qazaq ghalymdary nege aqiqatty aitpaydy?

Tarihty jazbas búryn, odan habar beretin kóne qoljazbalardyng qaysysy senimdi nemese senimsiz ekenin anyqtap alu qajet ekeni, tarihshylargha ghana emes, kez kelgen kózi ashyq, kókiregi oyau adamgha týsinikti. Alayda, osy uaqytqa deyin bizding dala tarihyna qatysy bar kóne jazbalar hadis ghylymyndaghyday anyq senimdi (sahiyh), senimdi (hasan), senimsiz (dayf) dep iriktelgen emes. Ony jasatpaghan – Resey imperiyasy men Kenes ókimetining iydeologiyalyq sayasaty. Olargha «búratana» halyqtardyng shejiresi shym-shytyryq belgisiz kýide qala berui asa qajet edi. Shynayy danqty tarih últtyq  sana men ruhty kýsheytedi, onday últty orystyq assimiliyasiyagha úshyratu qiyngha sogharyn imperiya jaqsy týsindi. Biraq tәuelsiz el bolghanymyzgha shiyrek ghasyrdan assa da, «bayaghy jartas, sol jartas» kýiinde.

Bizding tarihshylardyng siltemeleri «Rashid ad din aitqan», «Dulaty jazbasy kórsetken», «Marko Polo jazghan», «Mahmud Qashqary bylay deydi» dep keledi. Sol jazbalargha senuge bola ma, joq pa, oghan bas qatyrghan eshkim kórinbeydi. Sotta da aqiqatty anyqtau ýshin kuәgerlerding qaysysyna senuge bolatynyn nemese bolmaytynyn anyqtap alady ghoy. Jiyrma bes jyl boyy tarihymyz bitpes daugha ainalyp kele jatqany sol kuәgerlerding qaysysyna senuge bolatynyn anyqtap almauymyzdan bolyp otyr. Osyny anyqtap almasaq, aqyrzamangha deyin osylay daulasa beremiz (qazaq últy oghan deyin orysqa, qytaygha nemese ózbekke sinisip ketpese).

Tarihshylardyn, kóne jazbalardyng qaysysy senimdi nemese senimsiz ekenin anyqtauy asa qiyn emes, qazaq ghalymdary osy isti bastap ta ketui mýmkin. Sol isting bastaluyna sebepker bolar degen ýmitpen osy taqyrypqa qalam tartyp otyrmyz. Aldynghy maqalamyzda Mahmud Qashqary enbekterinin, Istahry jazbasynyng parsylyq núsqasynyn, Ibn Fadlan sayahaty derekterining senimsiz ekenin dәleldep berdik. Sol maqalada orys ghalymdary esimin kóp atamaytyn H ghasyrdaghy arab tarihshysy әri geografy  Ál Masudy jazbasynyng senimdi ekenin batys ghalymdary tolyq moyyndaytynyn da aityq. Endi kóne jazbalardy irikteudi ary qaray jalghastyrsaq.

HIII ghasyrda ómir sýrgen arab tarihshysy Ibn әl Asirding «Kitab al-kamil fiy-t-tariyh» jazbasy jayly ghalymdardyng qanday pikirde ekenine sholu jasayyq. «Istoricheskoe sochiynenie «al-Kamil fiy-t-ta'riyh» izvestnogo arabskogo istorika Ibn al-Asir al-Djazary (1160-1233 gg.) yavlyaetsya odnim iz vajneyshih istochnikov po istoriy stran islama domongoliskogo y mongoliskogo perioda. Ibn al-Asir byl bolishim znatokom hadisov y rodoslovnyh arabov, no naibolishui slavu emu priynesly ego istoricheskie trudy, samym izvestnym iz kotoryh yavlyaetsya "al-Kamil fiy-t-ta'riyh" ("Polnyy svod po istoriiy"). Krome etogo Ibn al-Asir napisal takje drugoy istoricheskiy trud "Ta'rih atabika al-Musul", kotoryy doshel do nas v neskolikiyh rukopisyah y byl izdan v Egipte. Ibn al-Asir ne zanimal ofisialinogo polojeniya, jil chastnym chelovekom, vseselo otdavayasi interesovavshim ego istoriograficheskim rabotam. Ibn al-Asir vdumchivo y kritichesky obrabotal iymevshiysya v ego rasporyajeniy material; on ne nagromojdaet, kak at-Tabari, bolishoe kolichestvo neproverennyh svedeniy ob odnom y tom je sobytii, a ostanavlivaetsya na toy versii, kotorui schitaet vozmojnym priznati naibolee dostovernoy y lishi v somniytelinyh dlya nego samogo sluchayah privodit svedeniya iz dvuh protivorechivyh istochnikov. S drugoy storony, Ibn al-Asir ispolizoval y takie istochniki, kotorye ostalisi neizvestnymy ego predshestvennikam, y privodit takie fakty, o kotoryh te umalchivait; nekotorye iz takih faktov evropeyskim vostokovedam udalosi podtverditi na osnovaniy drugih vnovi otkrytyh ily vnovi obsledovannyh istoricheskih pamyatnikov.

Ibn al-Asir ne ogranichilsya izlojeniyem istoriy politicheskih sobytiy, no priyvel takje svedeniya o kuliture narodov, opisyvaemyh iym. Dlya istoriy pervyh treh vekov islama on polizovalsya kompilyasiey at-Tabari, no s popravkamy y dopolneniyami. V ryade sluchaev dlya istoriy Sredney Aziy im privlekalisi nedoshedshie istochniky (as-Sallamy y dr.). Nekotorye vajnye istoricheskie epizody my nahodim toliko u Ibn al-Asira (napriymer, soobshenie o stolknoveniy arabov s kitaysamy v 751 g., sushestvenno povliyavshem na sudiby narodov Sredney Aziiy), v bolishinstve drugih istochnikov ony daje ne upomyanuty. Dlya istoriy epohy mongoliskogo zavovaniya trud Ibn al-Asira yavlyaetsya pervoistochnikom, poskoliku avtor byl sovremennikom y ochevidsem... Etot fakt sam po sebe opredelyaet znachenie hroniky Ibn al-Asira Kitab al-kamil fiy-t- ta'riyh. Do nas doshlo neskoliko rukopisnyh ekzemplyarov etogo mnogotomnogo truda po vseobshey istorii, napisannogo na arabskom yazyke, y otdelinyh ego tomov, kotorye hranyatsya v razlichnyh rukopisnyh fondah mira. Polnyy kriticheskiy tekst sochiyneniya Ibn al-Asira, osushestvlennyy na osnove neskolikih doshedshih do nas ego rukopiysey, byl izdan v chetyrnadsaty tomah v 1851-1876 gg. evropeyskim vostokovedom S. Tornbergom. Sushestvuet takje neskoliko arabskih izdaniy sochiyneniya Ibn al-Asira (odno iz poslednih bylo izdano v 1987 g. v Beyrute). Po otzyvu V.V.Bartolida, Ibn al-Asir s velichayshey dobrosovestnostiu y redkim po tomu vremeny kriticheskim taktom sobral ogromnyy material dlya svoego truda. Esly trud Yakuta, po slovam akad.

I.I. Krachkovskogo, predstavlyaet soboy «svod vsego izvestnogo v ego vremya v oblasty geograficheskoy liyteratury», to «Al-Kamiyl» mojno schitati «svodom vsego izvestnogo» v oblasty istoriografii. Etot trud polizovalsya uvajeniyem vostokovedov konsa proshlogo y nachala nashego stoletiya. O nem horosho otzyvalisi V.V.Bartolid, K.Brokeliman, X.A.R.Gibb y dr. Voprosu ob otnosheniy sochiyneniya Ibn al-Asira k sochiynenii at-Tabary posvyasheno issledovanie nemesskogo uchenogo K.Brokkelimanna, kotoryy priyshel k zakluchenii, chto trud Ibn al-Asira, tak je kak y trud at-Tabari, sohranyaet vydaisheesya mesto sredy pervoistochnikov daje dlya pervyh vekov. IYstoricheskiy trud Ibn al-Asira privlekal vnimanie mnogih uchenyh, osushestvivshih perevod y issledovanie nekotoryh ego chastey, kasayshihsya istoriy otdelinyh regionov, ily ohvatyvayshih sobytiya opredelennogo hronologicheskogo perioda. Kajdyy issledovateli ispolizoval ego svedeniya dlya izucheniya togo ily inogo konkretnogo voprosa y obrashalsya lishi k nekotorym, interesovavshim ego chastyam etogo truda. K tomu je vse ety perevody y issledovaniya razbrosany v razlichnyh izdaniyah, opublikovannyh v raznye vremena y na raznyh yazykah. Pry etom v opublikovannyh perevodah neredko dopuskalisi netochnosty y oshibki, iskajaishie istinnyy smysl teksta Ibn al-Asira. Poetomu na sovremennom etape vajnoe znachenie iymeet osushestvlenie obobshaishego issledovaniya y utochnennogo nauchno-kommentirovannogo perevoda vsego kompleksa svedeniy, soderjashihsya v sochiyneniy Ibn al-Asira, kasaishihsya istoriy narodov Vostoka i, v chastnosti, Sredney Aziiy».

Osy aqparattan Ibn әl Asir jazbasynyng senimdi ekenine eshbir ghalym kýmәn keltirmegenin kóremiz. Kerisinshe, onyng derekterin (әsirese, Shynghyshan joryghy jayly) «pervoistochniyk» dep qabyldaghan. Alayda, Resey imperiyasy men onyng ornyn basqan Kenes odaghy oqymystylarynyng búl jazbany tolyq orysshagha audarugha qúlqy bolmaghan. Ibn әl Asir derekterin týpnúsqadan terenirek zertteu qazaq halqynyng erteden baryn, al Shynghyshan elining sol qazaq halqynyng bir bóligi ekenin jariya eterin Resey iyezuidteri jaqsy týsingen. Sol sebepten Ibn әl Asir jazbasy keyinge deyin eleusiz qalyp keldi. Ony tek 2005 jyly Ózbekstan Ghylym akademiyasynyng mýshesi, últy orys Bulgakov tolyq orysshagha audaryp shyqqan (onyng últy orys bolghandyqtan, týrkilik ataulardy reseylik tariyhqa sәikes búrmalaghan. Mysaly, «Qúz han» atauyn «Kur han» dep jazady).

HIII ghasyrdyng sonynda ómir sýrgen parsy tarihshysy Rashiyd-ad-dinning «Djamy at-tavariyh» jazbasy jayly ghalymdardyng qanday pikirde ekenine sholu jasap kórelik. Resey ghalymdary Shynghyshan tarihyn zerttegende, búl derekterdi «pervoistochniyk» dep baghalaghan. Endeshe sol jazba jayly ghalymdar aitqan pikirlerge nazar audarsaq: «O jizny Rashiyd-ad-dina do 1298 g., kogda on byl naznachen na post vezira, my znaem krayne malo. Nam izvestno, chto Rashiyd-ad-din Fazlullah ibn Abu-l-Heyr Aly Hamadany rodilsya v g. Hamadane v 1247 g. y proishodil iz neznatnoy semiy uchenyh. Tradisionnoe mnenie o evreyskom proishojdeniy Rashiyd-ad-dina, otvergaemoe Katrmerom y prinimaemoe V.V.Bartolidom y E.Bloshe, osnovano iskluchiytelino na utverjdeniyah, ishodivshih iz lagerya vragov Rashiyd-ad-dina. Posle padeniya Sa‘d-ad-doule obviynenie v prinadlejnosty k evreyam kazalosi vernym sredstvom ustraniti y daje pogubiti politicheskogo deyatelya. Poetomu vopros o proishojdeniy Rashiyd-ad-dina ostaetsya nevyyasnennym. Napriymer, fransuzskiy istorik E.Bloshe otkazyval Rashid ad-Dinu v prave na avtorstvo. Mojno priyvesty takje tochku zreniya L.N.Gumiylyova: «Zamysel byl poistiyne grandiozen, no Rashid ad-diyn… iymel iydey y jelaniye, no ne iymel ny vremeni, ny navykov obrasheniya s materialom, ne znal priyemov istoricheskoy kritiky i, sledovatelino, ne mog otlichati dostovernye versiy ot iskajennyh. Koroche govorya, velikiy finansist istorii pisati ne umel. No eto ego ne smutilo. V Persiy v to vremya bylo mnogo bezrabotnyh obrazovannyh ludey. Vezir priglasil ih y poruchil sobirati materialy, chto te y vypolnili. Zatem ety materialy y vypiski, ne sveryaya y ne kritikuya dostovernosti svedeniy, podshili, pereplely y predstavily ilihanu, kotoryy toje ne stal vnikati v tekst, a prosto nagradil sostaviytelya». V.V.Bartolid v 1912 g. pisal: «Eshe menishe my nahodim v trude Rashida otvet na vopros, v kakoy stepeny finansovye y drugie reformy, proizvedennye v sarstvovanie Gazan-hana, o kotoryh on tak podrobno rasskazyvaet, byly delom ruk samogo istorika». Lev Gumiylev pisal: «v otlichie ot "Taynoy istorii" ofisialinaya istoriya mongolov, ozaglavlennaya "Sbornik letopiysey", iymeet avtora, biografiya kotorogo horosho izvestna. Vprochem, eto ne znachiyt, chto istoriya sozdaniya istochnika y ego metodologicheskie y kompozisionnye osobennosty yasny, a dostovernosti svedeniy nesomnenna. Skoree naoborot, tut slishkom mnogoe navodit na razmyshlenie y daet pishu dlya somneniy. Odny y te je sobytiya v raznyh mestah knigy izlagaitsya po-raznomu, y neizvestno, kakim versiyam sleduet otdati predpochteniye...»

Jazbadan angharghanymyzday, Bartolid, Lev Gumiylev tәrizdi ataqty tarihshy-ghalymdar Rashiyd-ad-din jazbasynyng senimsiz ekenin moyyndaghan. Evropalyq ghalymdardyng jazbany Ál Masudy men Ibn әl Asir jazbalary dengeyinde qabyldamaghany anyq bayqalady, olardyng jazbany terenirek zerttep, óz tilderine audarugha qúlyqsyz boluy sonyng aighaghy. Resey imperiyasy men onyng ornyn basqan Kenes odaghy atalghan jazbany madaqtap, ony orysshalap jarnamalaumen ótti. Al «Rashiyd-ad-dinning hattary» degen jinaq, Rashiyd-ad-din jazbasyna ghalymdardy sendiru ýshin iyezuydter dayyndaghan jalghan dýniye, ony 1917 jyly jariya etken. Oghan da senbegen ghalymdar bar. Bir qyzyghy, «Mangholdyng qúpiya tarihy» men Rashiyd-ad-din jazbasy óte úqsas. Rashiyd-ad-din jazbasyn eng alghash kim, qay jerden tapqany turaly aqparat joq, ony «tauyp» jaryqqa shygharghan reseylik iyezuidtter boluy әbden mýmkin. Al «Mangholdyng qúpiya tarihy» jazbasyn «tauyp» alghan jәne ony «jaryqqa shygharghan» orys oqymystylary ekeni belgili. Eki jazbany da senimdi dep maqtap, basyna kóteretin – solar. Soghan qaraghanda, ekeuin de jazghan – reseylik iyezuidtter újymy. Eki jazbanyng tek key derekterinde ghana ózgeshelikter bar ekenin Lev Gumiylev atap kórsetedi, ol – bir qoldan shyqqany bayqalmasyn dep engizilgen ózgeshelikter bolar. Lev Gumiylev jazbanyng jazylu tarihy men derekteri kýmәndi ekenin moyynday otyryp, ony shamasy kelgenshe aqtap alugha tyrysady. Onyn, «Rashid ad din birneshe ghalymdardyng basyn qosyp tarihy jazbany dayyndatqan, ózining ony tekseruge uaqyty bolmaghan, osynday sebepten jazbada kóptegen olqylyqtar oryn alghan» degen tújyrymdary sonyng aighaghy. Osylaysha, Rashid ad din jazbasynyng qalay dayyndalghanyn kózimen kórgendey tújyrym aitady. Osynday orynsyz tújyrymdary men Hazar qaghanaty jayly jazghandary, reseylik iyezuidter dayyndatqan jalghan tarihtardyng avtorlarynyng biri Lev Gumiylev ekenin kórsetedi.

HIV ghasyrda ómir sýrgen arab sayahatshysy Ibn Batutanyng «Tuhfat an-nuzzar fy garaib al-amsar va adjaib al-asfar» (Qala ghajayyptary men sayahattaryn baqylaushylargha syilyq) degen jazbasy bar. Altyn Orda aimaghyn aralap, Shynghyshan әuletinen shyqqan handardy óz kózimen kórgen sayahatshynyng búl enbegi jayly ghalymdardyng pikirine sholu jasap kórsek: «Abu Abdallah Muhammed ibn Abdallah ibn Battuta al-Lavaty at-Tandjy po pravu schitaetsya velichayshim puteshestvennikom musulimanskogo srednevekoviya. Za pochty 30 let stranstviy, s 1325 po 1354 g., on posetil praktichesky vse strany islama, pobyval v Zolotoy Orde, Indiy y Kitae. Opisanie ego puteshestviy slujit odnovremenno y pervoklassnym istoricheskim istochnikom, y na redkosti jivym y neposredstvennym kuliturnym pamyatnikom: epohi.

Budushiy velikiy puteshestvennik rodilsya 25 fevralya 1304 goda v Tanjere (Marokko) v semie uvajaemogo sheyha Abdallaha al-Lavati. Predky Ibn Battuty proishodily iz berberskogo plemeny lavata – ob etom sviydetelistvuet nisba (chasti iymeni) «ali-Lavatiy». O ego detskih godah izvestno ocheni malo. On poluchil obrazovanie v medrese. Otes Ibn Battuty, kadiy Tanjera, hotel viydeti syna svoim preemnikom. Nekotorye uchyonye (I. Hrbek, S.Yanichek) schitait, chto Ibn Battuta v Voljskoy Bulgariiy ne byl – prosto ne mog uspeti za stoli korotkiy srok. Opisanie puteshestviya moglo byti zaimstvovano iz trudov drugih arabskih avtorov (Ibn Djubeyr, Abu-li-Fida) samim Ibn Battutoy ily ego liyteraturnym sekretaryom ibn Djuzaem. On projil v Indiy vosemi let, byl snachala kady (sudiyoy), potom fakihom, a 22 iilya 1342 goda vyehal v Kitay v kachestve sultanskogo posla. Posle mnogochislennyh priklucheniy Battuta yakoby dobralsya do porta Kantona, a potom cherez Malayzii, Bengalii y Indii on vernulsya v Marokko (1349). Fakt posesheniya im Kitaya podvergaetsya somnenii, ibo ego svedeniya ob etoy strane ne otlichaitsya tochnostiu.  Po povodu informasii, kotorui v svyazy s etim soobshaet Ibn Battuta, Bartolid V.V. schel vozmojnym skazati sleduIshee: «…ustanoviti v dalineyshem otdelinye sobytiya pochty nevozmojno, tak kak mejdu soobsheniyamy istorikov, pojaluy malodostovernymy v etom voprose, y rasskazom, takje romantichesky okrashennym, puteshestvennika Ibn Battuty sushestvuet neprimirimoe protivorechiye.». Dlya proverky dostovernosty svedeniy Ibn Battuty Kozegarten privlek y drugie geograficheskie istochniki, sravnenie s kotorymy ubedilo ego, kakui ogromnui istoriko-geograficheskui sennosti predstavlyaet "Puteshestviye".  Odnim iz pervyh k soobsheniyam puteshestvennika obratilsya V.V.Bartolid, kotoryy krome arabskogo teksta priybegal takje k upomyanutomu vyshe perevodu V.G.Tiyzengauzena. V.V.Bartolid vesima shiroko sitiruet Ibn Battutu y ssylaetsya na ego dannye kak na zaslujivaishie polnogo doveriya. Eta tendensiya proslejivaetsya v rabotah drugih uchenyh, kotorye, govorya o razlichnyh yavleniyah istoriy y istoriy kulitury Sredney Aziy v nachale XIV v., upominait "Puteshestviye" Ibn Battuty kak istochnik pervostepennoy vajnostiy. «Puteshestviye» Ibn Battuty nastoliko nasysheno interesnymy rasskazamy o samyh dalinih stranah, chto ego sovremenniky sochly ih nepravdopodobnymy y fantasticheskimi. Daje takoy vydayshiysya uchenyi, kak Ibn Haldun, kotoryy vstrechalsya s Ibn Battutoy, ne prinyal vseriez rasskazy y opisaniya «Puteshestviya», govorya, chto «ludy obvinyaly ego vo ljiy».

Skeptichesky otneslisi k soobsheniyam Ibn Battuty y v evropeyskoy nauke. Eto pomeshalo v svoe vremya dostoynym obrazom oseniti y vosstanoviti podlinnyy tekst «Puteshestviya». Po mere razvitiya vostokovedeniya, ravno kak y geograficheskih issledovaniy, uchenye razlichnyh stran vse bolishe ubejdalisi v tom, chto opisaniya Ibn Battuty ne plod fantaziy srednevekovogo mistifikatora, a rezulitat neposredstvennogo nabludeniya opisyvaemyh zemeli y narodov. Prebyvanie Ibn Battuty v Indokitae y Kitae do sih por yavlyaetsya predmetom sporov mejdu issledovatelyamy ego puteshestviya. Diskussiya po etomu povodu summirovana I.I.Krachkovskiym, dokazavshim podlinnosti soobsheniy marokkanskogo puteshestvennika o Vostochnoy y Yugo-Vostochnoy Azii. Vyvod I.I. Krachkovskogo sovershenno spravedliyv: analiz rasskaza Ibn Battuty pokazyvaet bespochvennosti somneniy G.yla, Ferrana y drugih issledovateley y ih utverjdeniy o tom, chto «Ibn Battuta ne byl v Indokitae». Po masshtabu opisannyh zemeli, stran y narodov, obemu samyh raznoobraznyh svedeniy (po geografii, etnografii, kuliture, ekonomiyke, toponimiyke, istorii, religii, gradostroiytelistvu y t.d.), po prostote izlojeniya, dostovernosty y dokumentirovannosty «Puteshestviye» Ibn Battuty, pojaluy, ne iymeet sebe ravnogo v istoriy ne toliko musulimanskoy, no y mirovoy opisatelinoy geograficheskoy liyteratury do XV v. IYmenno eto iymel v vidu znamenityy avtor monumentalinogo truda o geograficheskih otkrytiyah Rihard Henniyg, kogda pisal: «Jivshiy v XIV v. marokkanes Ibn Battuta, nesomnenno, doljen byti priznan velichayshim iz vseh puteshestvennikov, kotoryh znaly drevniy mir y srednevekovie. Daje dostiyjeniya Marko Polo bledneit v sravneniy s poraziytelinym trudom, kotoromu byla posvyashena vsya jizni etogo lubiytelya puteshestviy… Hotya velikie moreplavately XVI-XVIII vv. v obshey slojnosty preodolely bolishie rasstoyaniya, chem jivshiy v XIV v. Ibn Battuta, ne budet preuvelicheniyem, esly my nazovem etogo marokkansa velichayshim puteshestvennikom vseh vremen do Magellana».

Mine, әlem ghalymdary Ibn Batuta jazbasyn senimdi dep tanyghan. Al Resey men Qytay ghalymdary Ibn Batutanyng Altyn Orda men Qytayda bolghanyn joqqa shygharugha tyrysqan. Óitkeni, arab tarihshysy qazirgi Moskva qalasy aimaghynda músylman dindi Búlghar eli ornalasqanyn, al Qytaydy biylegen Shynghyshan dinastiyasy týrkitildi músylmandar ekenin jazghan. Onyng osy derekteri Resey men Qytaydyng resmy tarihtary jalghan ekenin dәleldeydi, sondyqtan orys pen qytay ghalymdary «Ibn Batuta bizding jerimizde bolmaghan» deuge mәjbýr. Resey imperiyasy Ibn Batuta jazbasynda kórsetilgen qalalar men han jaylauy bolghan jerdi mýlde basqa aimaq qylyp ózgertken jәne jazbany ózin búrmalap orysshagha ekinshi ret audarghan (birinshi audarma men ekinshi audarmanyng arasy – 40 jyl). Áriyne, ekinshi oryssha audarmada jazba derekteri bir-birine qarama-qayshy bolyp shyqqan. Ony oqyghan adam «Shynynda Ibn Batuta Altyn Orda aimaghynda bolmaghan tәrizdi» dep oilauy mýmkin. Alayda, oryssha audarmanyng eng alghashqy núsqasy men keyingi núsqasyn salystyra zertteseniz, barlyghy óz ornyn taba ketedi. Aldynghy maqalalarymyzdyng birinde Ibn Batuta jazbasynyng Altyn Orda jayly derekteri óte anyq jәne shyndyq ekeni, ol derekter reseylik tarihy tújyrymdardy joqqa shygharatyny dәleldermen kórsetilgen.

HIII ghasyrda ómir sýrgen hristian sayahatshysy Marko Polonyng

«Kniga o raznoobraziy mira» degen jazbasy kópshiligimizge mәlim. Endi europalyqtar men reseylikter «ataqty sayahatshy» dep dәripteytin Marko Polo jazbasy jayly ghalymdardyng qanday pikirde ekenin zerdelep kórsek. «Izvestno, chto chem dalishe ot nas otstoit po vremeny istoricheskiy personaj, tem menishe o nem dostovernyh svedeniy. Eto napryamuy otnositsya k Marko Polo – cheloveku, chiya tochnaya data rojdeniya neizvestna y mesto poslednego priybejisha toje. Prijiznennyh portretov ego takje ne sohranilosi. A izvestno lishi to, chto on povedal o sebe sam. Kakim putem semeystvo Polo dobiralosi iz IYerusalima v Pekin neizvestno, no skoree vsego eto byly natoptannye karavannye puty togo vremeni. V 1275 godu ony dobralisi do reziydensiy Hana Hubilaya. (Pochemu tak dolgo? Ochevidno, chto kupsy Polo po doroge vely torgovlu, y ostanavlivalisi v raznyh mestah.). Esly veriti povestvovanii Marko Polo, praviyteli Podnebesnoy byl ocharovan yunoshey, priblizil k sebe, doveryal emu nekotorye dela y raznye vajnye porucheniya gosudarstvennogo znacheniya. Chestno govorya, veritsya v eto s trudom, ibo yunoshe bylo vsego-to dvadsati let ot rodu. Hotya s drugoy storony, on byl kak by chlenom evropeyskogo posolistva, postoronnim chelovekom, ne otnosilsya ny k kakomu mestnomu klanu – dostatochno udobnaya figura dlya ispolneniya hanskih rasporyajeniy. Etakiy Arap Petra Velikogo. Po vospominaniyam Marko Hibulay daje try goda derjal ego gubernatorom goroda Yanchjou. Tut prosto nevozmojno uderjatisya, chtoby ne prositirovati nashego velikogo klassika: «Hlestakov: Odin raz ya daje upravlyal departamentom...». Delo v tom, chto v povestvovaniy Marko Polo ocheni mnogo nestykovok y neobiyasnimyh momentov. V 1995 sotrudnisa kitayskogo otdela Britanskogo muzeya Frensis Vud vypustila knigu, stavyashui pod somnenie sam fakt puteshestviya Marko Polo. Uj ocheni podozriytelino, utverjdaet ona, chto v opisaniy Kitaya togo vremeny avtor ny razu ne upomyanul pro Velikui Kitayskuy Stenu, nichego ne skazal pro kitayskiy farfor, ne opisal ne to chto chaynoy seremonii, no daje ne upomyanul chay voobshe.

Sushestvuet takje versiya, chto ny v kakoy Kitay Marko Polo sam ne hodiyl, no sostavil svoego roda kompilyasii svedeniy o raznyh stranah y mestah na Vostoke po rasskazam persidskiyh, buharskih y drugih kupsov, s kotorymy torgovyy dom Polo iymel delo. Chto j, daje esly eto y tak, to vse ravno Marko sdelal ogromnoe delo, kotoroe do nego nikto ne delal. Chto je kasaemo do netochnostey v kniyge, kotoryh spesialisty naschityvait nemalo, to nado uchesti, chto diktoval on ee po pamyati. Nikakih zapiysey vo vremya svoego prebyvaniya v Podnebesnoy ne delal, potomu, kak ne bylo u nego ny karandasha, ny zapisnoy knijki. Bumaga je, kotorui uje togda v Kitae delali, vidimo ne byla eshe tak dostupna y desheva, kak teperi.»

Búl joldardan da kórgenimizdey, әlem ghalymdary Marko Polo jazbasyn senimsiz dep tanyghan. Tipti, onyng derekteri kóp ghalymnyng «ezuine kýlki úyalatqan».

Sonymen Ibn әl Asir men Ibn Batuta jazbalarynyng senimdiligine әlem ghalymdary kýmәn keltirmeydi. Búl eki tarihshynyng qay jyly, qay jerde, qanday otbasynda dýniyege kelgeni ghalymdargha belgili jәne olarmen kezdesken orta ghasyrdaghy arab ghalymdarynyng da derekteri mәlim. Europalyq ghalymdar osy eki jazbagha alghash nazar audarghan jәne olardy óz tilderine audarghan.

Rashiyd-ad-din jazbasyna europalyq ghalymdar ghana emes, reseylik keybir bedeldi tarihshylar da kýmәndanady. Rashiyd-ad-dinning anyq tarihta bolghanyn dәleldeytin derek kózi bireu ghana, ol – sol ghalymnyng «hattary». Sol sebepten onyng ózining tarihta bolghanyna kóp ghalym senbeydi, al onyng enbekterin jazghan ózgeler ekenin jәne olar birneshe adamnan túratyn «kollektiyv» ekenin orys oqymystylary amalsyz moyyndaydy. Dúrysynda, Resey iydeologtary әueli avtory Rashiyd-ad-din dep sendiruge tyrysqan, alayda onyng jazba avtory boluy esh mýmkin emestigin ózge ghalymdar dәleldep bergen. Aqyry, orys oqymystylary: «Rashiyd-ad-din birneshe tarihshyny júmyldyryp jazdyrghan bolar» dep búltaqtaghan. Lev Gumiylev ta osy boljamdy quattaydy, artynan osy boljam «anyq solay bolghan» degen tújyrym bolyp qalyptasty.

Al Marko Polo jazbasyn aitpasa da bolady, onyng asa kýmәndi ekenin ghalymdar jaqsy týsindi.

Rashiyd-ad-diyn Shynghyshan men onyng eli manghol dep atalatynyn jәne manghol tildiler ekenin bayandaydy. Ol óz enbegine Mahmud Qashhary derekterin paydalanghan, al Mahmud Qashhary jazbasynyng jalghandyghyn kirispe sózi de aighaqtaytynyn, ony dayyndaghan adamnyng islam dininen bilimi tayaz ekeni bayqalatynyn aldynghy maqalamyzda dәleldegenbiz. Rashiyd-ad-din HIII ghasyr sonynda ómir sýrgen delinedi.

Ibn әl-Asiyr HIII ghasyrdyng birinshi jartysynda ómir sýrdi jәne Shynghyshan joryghy nәtiyjelerine kuә bolghan. Ol óz zamanyna deyingi Orta Aziya tarihy jayly derekterdi qay ghalymdardyng jazbasynan alghanyn kórsetken, olardyng qatarynda Mahmud Qashharidyng esimi joq.

Ibn Batuta – XIV ghasyrda ómir sýrgen jәne Altyn Orda, Qytay, Ýndistan jәne Iran aimaqtaryn kózimen kórip, aralap ótken sayahatshy.

Sonda Ibn әl-Asir men Rashiyd-ad-din bir ghasyrda birinen keyin ekinshisi ómir sýrgen, odan keyingi ghasyrda Ibn Batuta ómir sýrgen.

1. Rashiyd-ad-din Shynghyshan men onyng elin manghol dese, Ibn әl-Asir men Ibn Batuta Shynghyshan men onyng eli týrkiler dep anyq jazady. Ibn әl-Asir men Ibn Batuta jazbasynda manghol degen atau mýlde joq.

2. Rashiyd-ad-din úighyr halqyn sóz etedi, al Ibn әl-Asir men Ibn Batuta jazbalarynda onday ataumen jeke halyq nemese taypa atalmaghan.

3. Rashiyd-ad-din jazbasynda qazaq degen ataumen nemese soghan jaqyn ataumen taypa nemese meken kezdespeydi. Al Ibn әl-Asir jazbasynyng oryssha audarmasyndaghy «turky kitay», «qarluk (turky ghuziy)», «qarahkan», «buzuk» ataulary arabshasynda «qazaq» boluy mýmkin ekenin aldynghy maqalamyzda dәleldermen kórsetkenbiz (Resey iyezuidtteri nemese olar biylegen orys imperiyasy «qazaq» atauyn jasyru ýshin, arab jazbalaryndaghy «qazaq» ataularyn orysshagha audarghanda ynghaylaryna qaray «hitay», «kypshak», «karluk», «karahkan (karahanidy)», «hatay (hitay)», «buzuk», «kimah» dep búrmalaghan).

Ibn әl-Asir Qavkazgha barghan Shynghyshan әskeri ondaghy qypshaqtargha «Sender men biz – bir halyqpyz» dep aitqanyn jazady. Osy oryssha audarmadaghy «kypshaktar» Kavkazda VII ghasyrdan otyrghan qazaq eli ekeni anyq. Óitkeni, VII ghasyrda Zakavkazieni bizding daladan barghan «qysyq kóz, jalpaq bet aziyattar» jaulap aldy (626 jyly), onda Qazaq qalasy VIII ghasyrda bar ekenine arab jylnamasy dәlel. IH ghasyrdaghy Vizantiya imperatory eki Kavkaz tauy ortasyndaghy qyratty dalany «Kasahiya eli» dep kórsetedi (Kolhida men Kura dalalary), H ghasyrdaghy arab tarihshysy Ál Masudy sol qazaq elin «kashaktar» dep jazady (arabshasynda «kasah» boluy mýmkin, ony «kypshak» atauyna jyqyndatu ýshin orysshagha әdeyi «kashak» dep audarghan siyaqty). Ibn әl-Asir HIII ghasyrda sol Kolhida dalasyndaghy Qazaq elin «qypshaq eli» dep kórsetedi, al HVI ghasyrdaghy Gruziya jayly bayandaytyn Anna Antonovskayanyng «Velikiy Mouroviy» degen enbeginde Gruziya aimaghyndaghy sol qazaqtardy «biyleushi hany bar Kazah eli» dep, olardyng «shatyrlarda (kiyiz ýide) túratyn qazaqtar» ekenin anyq aitady.

Kórip otyrghanymyzday, eshbir derekte Kavkazda qypshaq degender bolghany kórsetilmeydi, olar «kazah», «kasah», «kashak» degen ataularmen jazylghan. Kavkazda әli de «Kazah qalasy», «Kasah ózeni», «Kazah dalasy», «Taukazah» degen ataular saqtalghan, al «qypshaq» atauy onda mýlde joq. Demek, orys oqymystylary Ibn әl-Asir jazbasyn orysshalaghanda Qazaq elin «Qypshaq eli» dep búrmalaghan. Olay bolsa, Kavkazdaghy qazaqtargha «Sender men biz – bir halyqpyz» degen Shynghyshan әskerinin qazaqtar ekeni anyq.

Sol Kavkazdan HII ghasyrda auyp baryp Dónge (Don) ornyqqan qazaqtar HVII ghasyrda pravoslaviyagha ótip, shirkeu tildi halyqqa, yaghny orys tildi kazak degen topqa ainaldy. Kazaktardyng últtyq kiyimderi kavkazdyq boluy da olardyng Kavkazdan barghan qazaqtar ekenine dәlel. Akademik Bartolidting «kazaktardyng shyghu tegi – qazaqtardan» degen tújyrymynyng da aqiqat ekenin Múrad Adjy jazady (Resey sayasaty aitugha tyiym salsa da, ataqty akademik shyndyqtan attap kete almaghan). Sonda kazak degender – Kavkazdan barghan qazaqtar, al Kavkazdy 626 jyly jaulap alghan aziyattar qazirgi qazaq dalasynan barghandar ekenin barsha ghalymdar moyyndaydy. Endeshe kem degende VII ghasyrda bizding dalamyzda «qazaq» degen halyq bolghan, osyny moyyndauymyz kerek.

Ál Masudi, Ibn әl-Asir jәne Ibn Batuta jazbalary – osy shyndyqty anyq ashyp kórsetetin birden-bir tarihy qújattar. Óitkeni, ol jazbalardy tauyp, jaryqqa shygharghan reseylikter emes, qazaqpen alys-berisi joq europalyqtar. Europa memleketterine qazaqtyng erteden bar ekenin jasyru qajet emes, al Resey imperiyasyna Altyn Orda (Alash Orda) zamanynda búlghar-orys elin ghana emes, býkil Euraziyany biylegen imperiyanyng «titulinyy nasiyasy» bolghan Qazaqtyng tarihyn mýlde joq qylu asa qajet edi. Óz tarihynan habardar qazaqtyng «últandy súltan dep moyyndamasyn», yaghni, qazaqtyng keshe ózine qúl bolghan búlghar-orysty «basshym» dep eshqashan qabyldamaytynyn imperiya jaqsy týsindi. Sondyqtan óz yqpalynda bolghan Iran aumaghynan tabylghan parsylyq jazbalardy búrmalap ózgertti, ondaghy «qazaq» ataularyn joq qyldy. Qol astyndaghy Orta Aziya aumaghyndaghy jazbalardy qalaghandarynsha ózgertti. Óz ótirikterin dәleldeu ýshin Mahmud Qashqari, Dulati, Oghyzname, Jalayyry jazbalary siyaqty jalghan dýniyeler әzirledi jәne olardy «senimdi kóne jazbalar» dep sendirdi. Alayda, olardyng qoly jetpegendikten ózgeristen aman qalghan jazbalar da bar. Olar – europalyq imperiyalar yqpalynda bolghan arab elderinen tabylghan jazbalar jәne europalyq shirkeude saqtalghandyqtan ózgermey qalghan «Kodeks Kumanikus» kitaby (Qyrymdyq Rus elining týrkitildi jәne katolik dindi bolghanyn dәleldeytin birden-bir qúndy qújat). Yaghni, Ál Masudi, Ibn әl-Asir jәne Ibn Batuta jazbalary Resey iyezuidterining búrmalauyna úshyramaghan. Mangholdyng qúpiya tarihy, Rashiyd-ad-diyn, Mahmud Kashhari, Oghyzname, Dulati, Ibn Fadlan, Istahry (parsylyq núsqasy) jazbalarynda qazaq atauy mýlde joq. Óitkeni, olardy reseylik iyezuid ghalymdary búrmalap, ózgertken nemese qoldan jasaghan. Onday jalghan jazbalarmen qazaq tarihyn jazu – ýlken qatelik. Osyny týsinetin qazaq tarihshysy bolar ma eken?!

A.Levshiyn: «Slovo kaysak, iliy "kasak" esti isporchennoe imya "kazak", kotorogo drevnosti, kak uveryait nekotorye vostochnye pisateli, voshodit dalee Rojdestva Hristova» degen sózderdi beker aitpaghan. Ol Shyghys jazbalarynda qazaq ataulary bolghanyn kórsetip otyr.

Ibn Batuta jazbasynyng eng alghashqy oryssha audarmasynda Shynghyshan eli «hata» delingen jәne alghash baghyndyrylghan elder tiziminde «Hashakiya» bar, keyingi oryssha audarmalarda búl sózder joq. Osy «hata» arabsha týpnúsqada «haza» boluy mýmkin (arabsha «t» men «z» birdey jazylady). Ibn Batutanyng «Shynghyshan haza(q) elinen» degen deregi «Chingishan iz Hata» dep orysshalanghan dep týsinemin. Al Rashiyd-ad-din jazbasy men «Mangholdyng qúpiya tarihyn» dayyndaghandar «Chingishan iz Hata» degen búrmalaudy paydalanyp, «Chingishan iz roda Hiyat» degen jalghan tújyrymdy tariyhqa engizgen tәrizdi.

Ibn Batuta «Kashahiya» dep jazghan el «Qazaq eli» ekenine eshkimning talasy bolmas. Ol Altyn Orda astanasy túrghyndaryn «Músylman alachi» dep kórsetedi, últymyzdyng ekinshi atauy ALASh ekeni barshagha belgili. Qazaqtyng ejelden bar halyq ekenin dәleldeuge osy derekter de jetkilikti.

1. Qazirgi ózderin mangholmyz deytinder – Mangholiyagha tek HVI ghasyrda әride jatqan Shyghys Manjuriyadan auyp kelgen halha-qidandar. Áriyne, olargha jergilikti týrkitildi oirat taypasynan singender boldy (oyrattardyng negizgi bóligi altaylyq týrki últtary qúramynda). Degenmen, mangholdardyng basym bóligi – HVI ghasyrda Manjuriyadan kelgen halhalar.

Japon, kәris, yakut (saha) jәne manjur jylqylary alasa boyly bolyp keledi. Qazirgi manghol jylqylary – sol halhalardyng alasa boyly jylqylary. Al Shynghyshan eli onday jylqy mingeni esh derekte joq, kerisinshe olardyng mingenderi – biyik boyly qazaqy jalqylar. Shynghyshan zamanynda qoldanylghan jazbany qazirgi manghol-halhalar týsinbeydi, tipti Shynghyshan tili de ózgeshe bolghanyn olar moyyndaydy. Shynghyshan jazbasy onnan solgha qaray jazylghan, al manghol-halhalar ejelden jogharydan tómen qaray jazyp keldi. Barsha ghalymdar senimdi dep moyyndaghan eki arab jazbasy Shynghyshan elining jәne onyng úrpaqtarynyng týrkiler ekenin dәleldeydi. Osy eki senimdi tarihy qújatqa emes, kimder jazghany belgisiz kýmәndi jazbalargha senip, Shynghyshandy monghol deuimiz – aqymaqtyq. Meyli, búrynyraqta orystar biyleushi bolghandyqtan ishten tyndyq, al endi Egemendi Qazaq eli ghalymdary nege aqiqatty aitpaydy?!

(Jalghasy bar)

Bekjan Ádenúly

Abai.kz