Немесе қазақ ғалымдары неге ақиқатты айтпайды?

Тарихты жазбас бұрын, одан хабар беретін көне қолжазбалардың қайсысы сенімді немесе сенімсіз екенін анықтап алу қажет екені, тарихшыларға ғана емес, кез келген көзі ашық, көкірегі ояу адамға түсінікті. Алайда, осы уақытқа дейін біздің дала тарихына қатысы бар көне жазбалар хадис ғылымындағыдай анық сенімді (сахих), сенімді (хасан), сенімсіз (дайф) деп іріктелген емес. Оны жасатпаған – Ресей империясы мен Кеңес өкіметінің идеологиялық саясаты. Оларға «бұратана» халықтардың шежіресі шым-шытырық белгісіз күйде қала беруі аса қажет еді. Шынайы даңқты тарих ұлттық  сана мен рухты күшейтеді, ондай ұлтты орыстық ассимилияцияға ұшырату қиынға соғарын империя жақсы түсінді. Бірақ тәуелсіз ел болғанымызға ширек ғасырдан асса да, «баяғы жартас, сол жартас» күйінде.

Біздің тарихшылардың сілтемелері «Рашид ад дин айтқан», «Дулати жазбасы көрсеткен», «Марко Поло жазған», «Махмуд Қашқари былай дейді» деп келеді. Сол жазбаларға сенуге бола ма, жоқ па, оған бас қатырған ешкім көрінбейді. Сотта да ақиқатты анықтау үшін куәгерлердің қайсысына сенуге болатынын немесе болмайтынын анықтап алады ғой. Жиырма бес жыл бойы тарихымыз бітпес дауға айналып келе жатқаны сол куәгерлердің қайсысына сенуге болатынын анықтап алмауымыздан болып отыр. Осыны анықтап алмасақ, ақырзаманға дейін осылай дауласа береміз (қазақ ұлты оған дейін орысқа, қытайға немесе өзбекке сіңісіп кетпесе).

Тарихшылардың, көне жазбалардың қайсысы сенімді немесе сенімсіз екенін анықтауы аса қиын емес, қазақ ғалымдары осы істі бастап та кетуі мүмкін. Сол істің басталуына себепкер болар деген үмітпен осы тақырыпқа қалам тартып отырмыз. Алдыңғы мақаламызда Махмуд Қашқари еңбектерінің, Истахри жазбасының парсылық нұсқасының, Ибн Фадлан саяхаты деректерінің сенімсіз екенін дәлелдеп бердік. Сол мақалада орыс ғалымдары есімін көп атамайтын Х ғасырдағы араб тарихшысы әрі географы  Әл Масуди жазбасының сенімді екенін батыс ғалымдары толық мойындайтынын да айтық. Енді көне жазбаларды іріктеуді ары қарай жалғастырсақ.

ХІІІ ғасырда өмір сүрген араб тарихшысы Ибн әл Асирдің «Китаб ал-камил фи-т-тарих» жазбасы жайлы ғалымдардың қандай пікірде екеніне шолу жасайық. «Историческое сочинение «ал-Камил фи-т-та'рих» известного арабского историка Ибн ал-Асир ал-Джазари (1160-1233 гг.) является одним из важнейших источников по истории стран ислама домонгольского и монгольского периода. Ибн ал-Асир был большим знатоком хадисов и родословных арабов, но наибольшую славу ему принесли его исторические труды, самым известным из которых является "ал-Камил фи-т-та'рих" ("Полный свод по истории"). Кроме этого Ибн ал-Асир написал также другой исторический труд "Та'рих атабика ал-Мусул", который дошел до нас в нескольких рукописях и был издан в Египте. Ибн ал-Асир не занимал официального положения, жил частным человеком, всецело отдаваясь интересовавшим его историографическим работам. Ибн ал-Асир вдумчиво и критически обработал имевшийся в его распоряжении материал; он не нагромождает, как ат-Табари, большое количество непроверенных сведений об одном и том же событии, а останавливается на той версии, которую считает возможным признать наиболее достоверной и лишь в сомнительных для него самого случаях приводит сведения из двух противоречивых источников. С другой стороны, Ибн ал-Асир использовал и такие источники, которые остались неизвестными его предшественникам, и приводит такие факты, о которых те умалчивают; некоторые из таких фактов европейским востоковедам удалось подтвердить на основании других вновь открытых или вновь обследованных исторических памятников.

Ибн ал-Асир не ограничился изложением истории политических событий, но привел также сведения о культуре народов, описываемых им. Для истории первых трех веков ислама он пользовался компиляцией ат-Табари, но с поправками и дополнениями. В ряде случаев для истории Средней Азии им привлекались недошедшие источники (ас-Саллами и др.). Некоторые важные исторические эпизоды мы находим только у Ибн ал-Асира (например, сообщение о столкновении арабов с китайцами в 751 г., существенно повлиявшем на судьбы народов Средней Азии), в большинстве других источников они даже не упомянуты. Для истории эпохи монгольского завования труд Ибн ал-Асира является первоисточником, поскольку автор был современником и очевидцем... Этот факт сам по себе определяет значение хроники Ибн ал-Асира Китаб ал-камил фи-т- та'рих. До нас дошло несколько рукописных экземпляров этого многотомного труда по всеобщей истории, написанного на арабском языке, и отдельных его томов, которые хранятся в различных рукописных фондах мира. Полный критический текст сочинения Ибн ал-Асира, осуществленный на основе нескольких дошедших до нас его рукописей, был издан в четырнадцати томах в 1851-1876 гг. европейским востоковедом С. Торнбергом. Существует также несколько арабских изданий сочинения Ибн ал-Асира (одно из последних было издано в 1987 г. в Бейруте). По отзыву В.В.Бартольда, Ибн ал-Асир с величайшей добросовестностью и редким по тому времени критическим тактом собрал огромный материал для своего труда. Если труд Йакута, по словам акад.

И.Ю. Крачковского, представляет собой «свод всего известного в его время в области географической литературы», то «Ал-Камил» можно считать «сводом всего известного» в области историографии. Этот труд пользовался уважением востоковедов конца прошлого и начала нашего столетия. О нем хорошо отзывались В.В.Бартольд, К.Брокельман, X.А.Р.Гибб и др. Вопросу об отношении сочинения Ибн ал-Асира к сочинению ат-Табари посвящено исследование немецского ученого К.Броккельманна, который пришел к заключению, что труд Ибн ал-Асира, так же как и труд ат-Табари, сохраняет выдающееся место среди первоисточников даже для первых веков. Исторический труд Ибн ал-Асира привлекал внимание многих ученых, осуществивших перевод и исследование некоторых его частей, касающихся истории отдельных регионов, или охватывающих события определенного хронологического периода. Каждый исследователь использовал его сведения для изучения того или иного конкретного вопроса и обращался лишь к некоторым, интересовавшим его частям этого труда. К тому же все эти переводы и исследования разбросаны в различных изданиях, опубликованных в разные времена и на разных языках. При этом в опубликованных переводах нередко допускались неточности и ошибки, искажающие истинный смысл текста Ибн ал-Асира. Поэтому на современном этапе важное значение имеет осуществление обобщающего исследования и уточненного научно-комментированного перевода всего комплекса сведений, содержащихся в сочинении Ибн ал-Асира, касающихся истории народов Востока и, в частности, Средней Азии».

Осы ақпараттан Ибн әл Асир жазбасының сенімді екеніне ешбір ғалым күмән келтірмегенін көреміз. Керісінше, оның деректерін (әсіресе, Шыңғысхан жорығы жайлы) «первоисточник» деп қабылдаған. Алайда, Ресей империясы мен оның орнын басқан Кеңес одағы оқымыстыларының бұл жазбаны толық орысшаға аударуға құлқы болмаған. Ибн әл Асир деректерін түпнұсқадан тереңірек зерттеу қазақ халқының ертеден барын, ал Шыңғысхан елінің сол қазақ халқының бір бөлігі екенін жария етерін Ресей иезуидтері жақсы түсінген. Сол себептен Ибн әл Асир жазбасы кейінге дейін елеусіз қалып келді. Оны тек 2005 жылы Өзбекстан Ғылым академиясының мүшесі, ұлты орыс Булгаков толық орысшаға аударып шыққан (оның ұлты орыс болғандықтан, түркілік атауларды ресейлік тарихқа сәйкес бұрмалаған. Мысалы, «Құз хан» атауын «Кур хан» деп жазады).

ХІІІ ғасырдың соңында өмір сүрген парсы тарихшысы Рашид-ад-диннің «Джами ат-таварих» жазбасы жайлы ғалымдардың қандай пікірде екеніне шолу жасап көрелік. Ресей ғалымдары Шыңғысхан тарихын зерттегенде, бұл деректерді «первоисточник» деп бағалаған. Ендеше сол жазба жайлы ғалымдар айтқан пікірлерге назар аударсақ: «О жизни Рашид-ад-дина до 1298 г., когда он был назначен на пост везира, мы знаем крайне мало. Нам известно, что Рашид-ад-дин Фазлуллах ибн Абу-л-Хейр Али Хамадани родился в г. Хамадане в 1247 г. и происходил из незнатной семьи ученых. Традиционное мнение о еврейском происхождении Рашид-ад-дина, отвергаемое Катрмером и принимаемое В.В.Бартольдом и Э.Блоше, основано исключительно на утверждениях, исходивших из лагеря врагов Рашид-ад-дина. После падения Са‘д-ад-доулэ обвинение в принадлежности к евреям казалось верным средством устранить и даже погубить политического деятеля. Поэтому вопрос о происхождении Рашид-ад-дина остается невыясненным. Например, французский историк Э.Блоше отказывал Рашид ад-Дину в праве на авторство. Можно привести также точку зрения Л.Н.Гумилёва: «Замысел был поистине грандиозен, но Рашид ад-дин… имел идеи и желание, но не имел ни времени, ни навыков обращения с материалом, не знал приемов исторической критики и, следовательно, не мог отличать достоверные версии от искаженных. Короче говоря, великий финансист историю писать не умел. Но это его не смутило. В Персии в то время было много безработных образованных людей. Везир пригласил их и поручил собирать материалы, что те и выполнили. Затем эти материалы и выписки, не сверяя и не критикуя достоверность сведений, подшили, переплели и представили ильхану, который тоже не стал вникать в текст, а просто наградил составителя». В.В.Бартольд в 1912 г. писал: «Еще меньше мы находим в труде Рашида ответ на вопрос, в какой степени финансовые и другие реформы, произведенные в царствование Газан-хана, о которых он так подробно рассказывает, были делом рук самого историка». Лев Гумилев писал: «в отличие от "Тайной истории" официальная история монголов, озаглавленная "Сборник летописей", имеет автора, биография которого хорошо известна. Впрочем, это не значит, что история создания источника и его методологические и композиционные особенности ясны, а достоверность сведений несомненна. Скорее наоборот, тут слишком многое наводит на размышление и дает пищу для сомнений. Одни и те же события в разных местах книги излагаются по-разному, и неизвестно, каким версиям следует отдать предпочтение...»

Жазбадан аңғарғанымыздай, Бартольд, Лев Гумилев тәрізді атақты тарихшы-ғалымдар Рашид-ад-дин жазбасының сенімсіз екенін мойындаған. Европалық ғалымдардың жазбаны Әл Масуди мен Ибн әл Асир жазбалары деңгейінде қабылдамағаны анық байқалады, олардың жазбаны тереңірек зерттеп, өз тілдеріне аударуға құлықсыз болуы соның айғағы. Ресей империясы мен оның орнын басқан Кеңес одағы аталған жазбаны мадақтап, оны орысшалап жарнамалаумен өтті. Ал «Рашид-ад-диннің хаттары» деген жинақ, Рашид-ад-дин жазбасына ғалымдарды сендіру үшін иезуйдтер дайындаған жалған дүние, оны 1917 жылы жария еткен. Оған да сенбеген ғалымдар бар. Бір қызығы, «Маңғолдың құпия тарихы» мен Рашид-ад-дин жазбасы өте ұқсас. Рашид-ад-дин жазбасын ең алғаш кім, қай жерден тапқаны туралы ақпарат жоқ, оны «тауып» жарыққа шығарған ресейлік иезуидттер болуы әбден мүмкін. Ал «Маңғолдың құпия тарихы» жазбасын «тауып» алған және оны «жарыққа шығарған» орыс оқымыстылары екені белгілі. Екі жазбаны да сенімді деп мақтап, басына көтеретін – солар. Соған қарағанда, екеуін де жазған – ресейлік иезуидттер ұжымы. Екі жазбаның тек кей деректерінде ғана өзгешеліктер бар екенін Лев Гумилев атап көрсетеді, ол – бір қолдан шыққаны байқалмасын деп енгізілген өзгешеліктер болар. Лев Гумилев жазбаның жазылу тарихы мен деректері күмәнді екенін мойындай отырып, оны шамасы келгенше ақтап алуға тырысады. Оның, «Рашид ад дин бірнеше ғалымдардың басын қосып тарихи жазбаны дайындатқан, өзінің оны тексеруге уақыты болмаған, осындай себептен жазбада көптеген олқылықтар орын алған» деген тұжырымдары соның айғағы. Осылайша, Рашид ад дин жазбасының қалай дайындалғанын көзімен көргендей тұжырым айтады. Осындай орынсыз тұжырымдары мен Хазар қағанаты жайлы жазғандары, ресейлік иезуидтер дайындатқан жалған тарихтардың авторларының бірі Лев Гумилев екенін көрсетеді.

ХІV ғасырда өмір сүрген араб саяхатшысы Ибн Батутаның «Тухфат ан-нуззар фи гараиб ал-амсар ва аджаиб ал-асфар» (Қала ғажайыптары мен саяхаттарын бақылаушыларға сыйлық) деген жазбасы бар. Алтын Орда аймағын аралап, Шыңғысхан әулетінен шыққан хандарды өз көзімен көрген саяхатшының бұл еңбегі жайлы ғалымдардың пікіріне шолу жасап көрсек: «Абу Абдаллах Мухаммед ибн Абдаллах ибн Баттута ал-Лавати ат-Танджи по праву считается величайшим путешественником мусульманского средневековья. За почти 30 лет странствий, с 1325 по 1354 г., он посетил практически все страны ислама, побывал в Золотой Орде, Индии и Китае. Описание его путешествий служит одновременно и первоклассным историческим источником, и на редкость живым и непосредственным культурным памятником: эпохи.

Будущий великий путешественник родился 25 февраля 1304 года в Танжере (Марокко) в семье уважаемого шейха Абдаллаха ал-Лавати. Предки Ибн Баттуты происходили из берберского племени лавата – об этом свидетельствует нисба (часть имени) «аль-Лавати». О его детских годах известно очень мало. Он получил образование в медресе. Отец Ибн Баттуты, кади Танжера, хотел видеть сына своим преемником. Некоторые учёные (И. Хрбек, С.Яничек) считают, что Ибн Баттута в Волжской Булгарии не был – просто не мог успеть за столь короткий срок. Описание путешествия могло быть заимствовано из трудов других арабских авторов (Ибн Джубейр, Абу-ль-Фида) самим Ибн Баттутой или его литературным секретарём ибн Джузаем. Он прожил в Индии восемь лет, был сначала кади (судьёй), потом факихом, а 22 июля 1342 года выехал в Китай в качестве султанского посла. После многочисленных приключений Баттута якобы добрался до порта Кантона, а потом через Малайзию, Бенгалию и Индию он вернулся в Марокко (1349). Факт посещения им Китая подвергается сомнению, ибо его сведения об этой стране не отличаются точностью.  По поводу информации, которую в связи с этим сообщает Ибн Баттута, Бартольд В.В. счел возможным сказать следующее: «…установить в дальнейшем отдельные события почти невозможно, так как между сообщениями историков, пожалуй малодостоверными в этом вопросе, и рассказом, также романтически окрашенным, путешественника Ибн Баттуты существует непримиримое противоречие.». Для проверки достоверности сведений Ибн Баттуты Козегартен привлек и другие географические источники, сравнение с которыми убедило его, какую огромную историко-географическую ценность представляет "Путешествие".  Одним из первых к сообщениям путешественника обратился В.В.Бартольд, который кроме арабского текста прибегал также к упомянутому выше переводу В.Г.Тизенгаузена. В.В.Бартольд весьма широко цитирует Ибн Баттуту и ссылается на его данные как на заслуживающие полного доверия. Эта тенденция прослеживается в работах других ученых, которые, говоря о различных явлениях истории и истории культуры Средней Азии в начале XIV в., упоминают "Путешествие" Ибн Баттуты как источник первостепенной важности. «Путешествие» Ибн Баттуты настолько насыщено интересными рассказами о самых дальних странах, что его современники сочли их неправдоподобными и фантастическими. Даже такой выдающийся ученый, как Ибн Халдун, который встречался с Ибн Баттутой, не принял всерьез рассказы и описания «Путешествия», говоря, что «люди обвиняли его во лжи».

Скептически отнеслись к сообщениям Ибн Баттуты и в европейской науке. Это помещало в свое время достойным образом оценить и восстановить подлинный текст «Путешествия». По мере развития востоковедения, равно как и географических исследований, ученые различных стран все больше убеждались в том, что описания Ибн Баттуты не плод фантазии средневекового мистификатора, а результат непосредственного наблюдения описываемых земель и народов. Пребывание Ибн Баттуты в Индокитае и Китае до сих пор является предметом споров между исследователями его путешествия. Дискуссия по этому поводу суммирована И.Ю.Крачковским, доказавшим подлинность сообщений марокканского путешественника о Восточной и Юго-Восточной Азии. Вывод И.Ю. Крачковского совершенно справедлив: анализ рассказа Ибн Баттуты показывает беспочвенность сомнений Г.Юла, Феррана и других исследователей и их утверждений о том, что «Ибн Баттута не был в Индокитае». По масштабу описанных земель, стран и народов, объему самых разнообразных сведений (по географии, этнографии, культуре, экономике, топонимике, истории, религии, градостроительству и т.д.), по простоте изложения, достоверности и документированности «Путешествие» Ибн Баттуты, пожалуй, не имеет себе равного в истории не только мусульманской, но и мировой описательной географической литературы до XV в. Именно это имел в виду знаменитый автор монументального труда о географических открытиях Рихард Хенниг, когда писал: «Живший в XIV в. марокканец Ибн Баттута, несомненно, должен быть признан величайшим из всех путешественников, которых знали древний мир и средневековье. Даже достижения Марко Поло бледнеют в сравнении с поразительным трудом, которому была посвящена вся жизнь этого любителя путешествий… Хотя великие мореплаватели XVI-XVIII вв. в общей сложности преодолели большие расстояния, чем живший в XIV в. Ибн Баттута, не будет преувеличением, если мы назовем этого марокканца величайшим путешественником всех времен до Магеллана».

Міне, әлем ғалымдары Ибн Батута жазбасын сенімді деп таныған. Ал Ресей мен Қытай ғалымдары Ибн Батутаның Алтын Орда мен Қытайда болғанын жоққа шығаруға тырысқан. Өйткені, араб тарихшысы қазіргі Москва қаласы аймағында мұсылман дінді Бұлғар елі орналасқанын, ал Қытайды билеген Шыңғысхан династиясы түркітілді мұсылмандар екенін жазған. Оның осы деректері Ресей мен Қытайдың ресми тарихтары жалған екенін дәлелдейді, сондықтан орыс пен қытай ғалымдары «Ибн Батута біздің жерімізде болмаған» деуге мәжбүр. Ресей империясы Ибн Батута жазбасында көрсетілген қалалар мен хан жайлауы болған жерді мүлде басқа аймақ қылып өзгерткен және жазбаны өзін бұрмалап орысшаға екінші рет аударған (бірінші аударма мен екінші аударманың арасы – 40 жыл). Әрине, екінші орысша аудармада жазба деректері бір-біріне қарама-қайшы болып шыққан. Оны оқыған адам «Шынында Ибн Батута Алтын Орда аймағында болмаған тәрізді» деп ойлауы мүмкін. Алайда, орысша аударманың ең алғашқы нұсқасы мен кейінгі нұсқасын салыстыра зерттесеңіз, барлығы өз орнын таба кетеді. Алдыңғы мақалаларымыздың бірінде Ибн Батута жазбасының Алтын Орда жайлы деректері өте анық және шындық екені, ол деректер ресейлік тарихи тұжырымдарды жоққа шығаратыны дәлелдермен көрсетілген.

ХІІІ ғасырда өмір сүрген христиан саяхатшысы Марко Полоның

«Книга о разнообразии мира» деген жазбасы көпшілігімізге мәлім. Енді еуропалықтар мен ресейліктер «атақты саяхатшы» деп дәріптейтін Марко Поло жазбасы жайлы ғалымдардың қандай пікірде екенін зерделеп көрсек. «Известно, что чем дальше от нас отстоит по времени исторический персонаж, тем меньше о нем достоверных сведений. Это напрямую относится к Марко Поло – человеку, чья точная дата рождения неизвестна и место последнего прибежища тоже. Прижизненных портретов его также не сохранилось. А известно лишь то, что он поведал о себе сам. Каким путем семейство Поло добиралось из Иерусалима в Пекин неизвестно, но скорее всего это были натоптанные караванные пути того времени. В 1275 году они добрались до резиденции Хана Хубилая. (Почему так долго? Очевидно, что купцы Поло по дороге вели торговлю, и останавливались в разных местах.). Если верить повествованию Марко Поло, правитель Поднебесной был очарован юношей, приблизил к себе, доверял ему некоторые дела и разные важные поручения государственного значения. Честно говоря, верится в это с трудом, ибо юноше было всего-то двадцать лет от роду. Хотя с другой стороны, он был как бы членом европейского посольства, посторонним человеком, не относился ни к какому местному клану – достаточно удобная фигура для исполнения ханских распоряжений. Этакий Арап Петра Великого. По воспоминаниям Марко Хибулай даже три года держал его губернатором города Янчжоу. Тут просто невозможно удержаться, чтобы не процитировать нашего великого классика: «Хлестаков: Один раз я даже управлял департаментом...». Дело в том, что в повествовании Марко Поло очень много нестыковок и необъяснимых моментов. В 1995 сотрудница китайского отдела Британского музея Фрэнсис Вуд выпустила книгу, ставящую под сомнение сам факт путешествия Марко Поло. Уж очень подозрительно, утверждает она, что в описании Китая того времени автор ни разу не упомянул про Великую Китайскую Стену, ничего не сказал про китайский фарфор, не описал не то что чайной церемонии, но даже не упомянул чай вообще.

Существует также версия, что ни в какой Китай Марко Поло сам не ходил, но составил своего рода компиляцию сведений о разных странах и местах на Востоке по рассказам персидских, бухарских и других купцов, с которыми торговый дом Поло имел дело. Что ж, даже если это и так, то все равно Марко сделал огромное дело, которое до него никто не делал. Что же касаемо до неточностей в книге, которых специалисты насчитывают немало, то надо учесть, что диктовал он ее по памяти. Никаких записей во время своего пребывания в Поднебесной не делал, потому, как не было у него ни карандаша, ни записной книжки. Бумага же, которую уже тогда в Китае делали, видимо не была еще так доступна и дешева, как теперь.»

Бұл жолдардан да көргеніміздей, әлем ғалымдары Марко Поло жазбасын сенімсіз деп таныған. Тіпті, оның деректері көп ғалымның «езуіне күлкі ұялатқан».

Сонымен Ибн әл Асир мен Ибн Батута жазбаларының сенімділігіне әлем ғалымдары күмән келтірмейді. Бұл екі тарихшының қай жылы, қай жерде, қандай отбасында дүниеге келгені ғалымдарға белгілі және олармен кездескен орта ғасырдағы араб ғалымдарының да деректері мәлім. Еуропалық ғалымдар осы екі жазбаға алғаш назар аударған және оларды өз тілдеріне аударған.

Рашид-ад-дин жазбасына еуропалық ғалымдар ғана емес, ресейлік кейбір беделді тарихшылар да күмәнданады. Рашид-ад-диннің анық тарихта болғанын дәлелдейтін дерек көзі біреу ғана, ол – сол ғалымның «хаттары». Сол себептен оның өзінің тарихта болғанына көп ғалым сенбейді, ал оның еңбектерін жазған өзгелер екенін және олар бірнеше адамнан тұратын «коллектив» екенін орыс оқымыстылары амалсыз мойындайды. Дұрысында, Ресей идеологтары әуелі авторы Рашид-ад-дин деп сендіруге тырысқан, алайда оның жазба авторы болуы еш мүмкін еместігін өзге ғалымдар дәлелдеп берген. Ақыры, орыс оқымыстылары: «Рашид-ад-дин бірнеше тарихшыны жұмылдырып жаздырған болар» деп бұлтақтаған. Лев Гумилев та осы болжамды қуаттайды, артынан осы болжам «анық солай болған» деген тұжырым болып қалыптасты.

Ал Марко Поло жазбасын айтпаса да болады, оның аса күмәнді екенін ғалымдар жақсы түсінді.

Рашид-ад-дин Шыңғысхан мен оның елі маңғол деп аталатынын және маңғол тілділер екенін баяндайды. Ол өз еңбегіне Махмуд Қашхари деректерін пайдаланған, ал Махмуд Қашхари жазбасының жалғандығын кіріспе сөзі де айғақтайтынын, оны дайындаған адамның ислам дінінен білімі таяз екені байқалатынын алдыңғы мақаламызда дәлелдегенбіз. Рашид-ад-дин ХІІІ ғасыр соңында өмір сүрген делінеді.

Ибн әл-Асир ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрді және Шыңғысхан жорығы нәтижелеріне куә болған. Ол өз заманына дейінгі Орта Азия тарихы жайлы деректерді қай ғалымдардың жазбасынан алғанын көрсеткен, олардың қатарында Махмуд Қашхаридың есімі жоқ.

Ибн Батута – XIV ғасырда өмір сүрген және Алтын Орда, Қытай, Үндістан және Иран аймақтарын көзімен көріп, аралап өткен саяхатшы.

Сонда Ибн әл-Асир мен Рашид-ад-дин бір ғасырда бірінен кейін екіншісі өмір сүрген, одан кейінгі ғасырда Ибн Батута өмір сүрген.

1. Рашид-ад-дин Шыңғысхан мен оның елін маңғол десе, Ибн әл-Асир мен Ибн Батута Шыңғысхан мен оның елі түркілер деп анық жазады. Ибн әл-Асир мен Ибн Батута жазбасында маңғол деген атау мүлде жоқ.

2. Рашид-ад-дин ұйғыр халқын сөз етеді, ал Ибн әл-Асир мен Ибн Батута жазбаларында ондай атаумен жеке халық немесе тайпа аталмаған.

3. Рашид-ад-дин жазбасында қазақ деген атаумен немесе соған жақын атаумен тайпа немесе мекен кездеспейді. Ал Ибн әл-Асир жазбасының орысша аудармасындағы «тюрки китай», «қарлук (тюрки ғузи)», «қарахкан», «бузук» атаулары арабшасында «қазақ» болуы мүмкін екенін алдыңғы мақаламызда дәлелдермен көрсеткенбіз (Ресей иезуидттері немесе олар билеген орыс империясы «қазақ» атауын жасыру үшін, араб жазбаларындағы «қазақ» атауларын орысшаға аударғанда ыңғайларына қарай «хитай», «кыпшак», «карлук», «карахкан (караханиды)», «хатай (хитай)», «бузук», «кимах» деп бұрмалаған).

Ибн әл-Асир Қавказға барған Шыңғысхан әскері ондағы қыпшақтарға «Сендер мен біз – бір халықпыз» деп айтқанын жазады. Осы орысша аудармадағы «кыпшактар» Кавказда VІІ ғасырдан отырған қазақ елі екені анық. Өйткені, VІІ ғасырда Закавказьені біздің даладан барған «қысық көз, жалпақ бет азияттар» жаулап алды (626 жылы), онда Қазақ қаласы VІІІ ғасырда бар екеніне араб жылнамасы дәлел. ІХ ғасырдағы Византия императоры екі Кавказ тауы ортасындағы қыратты даланы «Касахия елі» деп көрсетеді (Колхида мен Кура далалары), Х ғасырдағы араб тарихшысы Әл Масуди сол қазақ елін «кашактар» деп жазады (арабшасында «касах» болуы мүмкін, оны «кыпшак» атауына жықындату үшін орысшаға әдейі «кашак» деп аударған сияқты). Ибн әл-Асир ХІІІ ғасырда сол Колхида даласындағы Қазақ елін «қыпшақ елі» деп көрсетеді, ал ХVІ ғасырдағы Грузия жайлы баяндайтын Анна Антоновскаяның «Великий Моуровий» деген еңбегінде Грузия аймағындағы сол қазақтарды «билеуші ханы бар Казах елі» деп, олардың «шатырларда (киіз үйде) тұратын қазақтар» екенін анық айтады.

Көріп отырғанымыздай, ешбір деректе Кавказда қыпшақ дегендер болғаны көрсетілмейді, олар «казах», «касах», «кашак» деген атаулармен жазылған. Кавказда әлі де «Казах қаласы», «Касах өзені», «Казах даласы», «Тауказах» деген атаулар сақталған, ал «қыпшақ» атауы онда мүлде жоқ. Демек, орыс оқымыстылары Ибн әл-Асир жазбасын орысшалағанда Қазақ елін «Қыпшақ елі» деп бұрмалаған. Олай болса, Кавказдағы қазақтарға «Сендер мен біз – бір халықпыз» деген Шыңғысхан әскерінің қазақтар екені анық.

Сол Кавказдан ХІІ ғасырда ауып барып Дөңге (Дон) орныққан қазақтар ХVІІ ғасырда православияға өтіп, шіркеу тілді халыққа, яғни орыс тілді казак деген топқа айналды. Казактардың ұлттық киімдері кавказдық болуы да олардың Кавказдан барған қазақтар екеніне дәлел. Академик Бартольдтің «казактардың шығу тегі – қазақтардан» деген тұжырымының да ақиқат екенін Мұрад Аджи жазады (Ресей саясаты айтуға тыйым салса да, атақты академик шындықтан аттап кете алмаған). Сонда казак дегендер – Кавказдан барған қазақтар, ал Кавказды 626 жылы жаулап алған азияттар қазіргі қазақ даласынан барғандар екенін барша ғалымдар мойындайды. Ендеше кем дегенде VІІ ғасырда біздің даламызда «қазақ» деген халық болған, осыны мойындауымыз керек.

Әл Масуди, Ибн әл-Асир және Ибн Батута жазбалары – осы шындықты анық ашып көрсететін бірден-бір тарихи құжаттар. Өйткені, ол жазбаларды тауып, жарыққа шығарған ресейліктер емес, қазақпен алыс-берісі жоқ еуропалықтар. Еуропа мемлекеттеріне қазақтың ертеден бар екенін жасыру қажет емес, ал Ресей империясына Алтын Орда (Алаш Орда) заманында бұлғар-орыс елін ғана емес, бүкіл Еуразияны билеген империяның «титульный нациясы» болған Қазақтың тарихын мүлде жоқ қылу аса қажет еді. Өз тарихынан хабардар қазақтың «ұлтанды сұлтан деп мойындамасын», яғни, қазақтың кеше өзіне құл болған бұлғар-орысты «басшым» деп ешқашан қабылдамайтынын империя жақсы түсінді. Сондықтан өз ықпалында болған Иран аумағынан табылған парсылық жазбаларды бұрмалап өзгертті, ондағы «қазақ» атауларын жоқ қылды. Қол астындағы Орта Азия аумағындағы жазбаларды қалағандарынша өзгертті. Өз өтіріктерін дәлелдеу үшін Махмуд Қашқари, Дулати, Оғызнаме, Жалайыри жазбалары сияқты жалған дүниелер әзірледі және оларды «сенімді көне жазбалар» деп сендірді. Алайда, олардың қолы жетпегендіктен өзгерістен аман қалған жазбалар да бар. Олар – еуропалық империялар ықпалында болған араб елдерінен табылған жазбалар және еуропалық шіркеуде сақталғандықтан өзгермей қалған «Кодекс Куманикус» кітабы (Қырымдық Рус елінің түркітілді және католик дінді болғанын дәлелдейтін бірден-бір құнды құжат). Яғни, Әл Масуди, Ибн әл-Асир және Ибн Батута жазбалары Ресей иезуидтерінің бұрмалауына ұшырамаған. Маңғолдың құпия тарихы, Рашид-ад-дин, Махмуд Кашхари, Оғызнаме, Дулати, Ибн Фадлан, Истахри (парсылық нұсқасы) жазбаларында қазақ атауы мүлде жоқ. Өйткені, оларды ресейлік иезуид ғалымдары бұрмалап, өзгерткен немесе қолдан жасаған. Ондай жалған жазбалармен қазақ тарихын жазу – үлкен қателік. Осыны түсінетін қазақ тарихшысы болар ма екен?!

А.Левшин: «Слово кайсак, или "касак" есть испорченное имя "казак", которого древность, как уверяют некоторые восточные писатели, восходит далее Рождества Христова» деген сөздерді бекер айтпаған. Ол Шығыс жазбаларында қазақ атаулары болғанын көрсетіп отыр.

Ибн Батута жазбасының ең алғашқы орысша аудармасында Шыңғысхан елі «хата» делінген және алғаш бағындырылған елдер тізімінде «Хашакия» бар, кейінгі орысша аудармаларда бұл сөздер жоқ. Осы «хата» арабша түпнұсқада «хаза» болуы мүмкін (арабша «т» мен «з» бірдей жазылады). Ибн Батутаның «Шыңғысхан хаза(қ) елінен» деген дерегі «Чингисхан из Хата» деп орысшаланған деп түсінемін. Ал Рашид-ад-дин жазбасы мен «Маңғолдың құпия тарихын» дайындағандар «Чингисхан из Хата» деген бұрмалауды пайдаланып, «Чингисхан из рода Хият» деген жалған тұжырымды тарихқа енгізген тәрізді.

Ибн Батута «Кашахия» деп жазған ел «Қазақ елі» екеніне ешкімнің таласы болмас. Ол Алтын Орда астанасы тұрғындарын «Мұсылман алачи» деп көрсетеді, ұлтымыздың екінші атауы АЛАШ екені баршаға белгілі. Қазақтың ежелден бар халық екенін дәлелдеуге осы деректер де жеткілікті.

1. Қазіргі өздерін маңғолмыз дейтіндер – Маңғолияға тек ХVІ ғасырда әріде жатқан Шығыс Манжуриядан ауып келген халха-қидандар. Әрине, оларға жергілікті түркітілді ойрат тайпасынан сіңгендер болды (ойраттардың негізгі бөлігі алтайлық түркі ұлттары құрамында). Дегенмен, маңғолдардың басым бөлігі – ХVІ ғасырда Манжуриядан келген халхалар.

Жапон, кәріс, якут (саха) және манжур жылқылары аласа бойлы болып келеді. Қазіргі маңғол жылқылары – сол халхалардың аласа бойлы жылқылары. Ал Шыңғысхан елі ондай жылқы мінгені еш деректе жоқ, керісінше олардың мінгендері – биік бойлы қазақы жалқылар. Шыңғысхан заманында қолданылған жазбаны қазіргі маңғол-халхалар түсінбейді, тіпті Шыңғысхан тілі де өзгеше болғанын олар мойындайды. Шыңғысхан жазбасы оңнан солға қарай жазылған, ал маңғол-халхалар ежелден жоғарыдан төмен қарай жазып келді. Барша ғалымдар сенімді деп мойындаған екі араб жазбасы Шыңғысхан елінің және оның ұрпақтарының түркілер екенін дәлелдейді. Осы екі сенімді тарихи құжатқа емес, кімдер жазғаны белгісіз күмәнді жазбаларға сеніп, Шыңғысханды моңғол деуіміз – ақымақтық. Мейлі, бұрынырақта орыстар билеуші болғандықтан іштен тындық, ал енді Егеменді Қазақ елі ғалымдары неге ақиқатты айтпайды?!

(Жалғасы бар)

Бекжан Әденұлы

Abai.kz