Ruhany janghyru, yaghny kez kelgen qoghamnyn, últ bolmysynyng mәdeny damuy memleketting ruhany ómirindegi qoghamdyq sana týrlerining zaman talabyna say jetilui arqyly kórinedi. Qoghamdyq sana degenimiz memleketting qalyptasuy men damu jolynda, últtyng túlghalanuynda últtyq mýddeni qalyptastyru, qorghau jәne nyghaytuda mәdeny qúbylysqa ainalyp otyratyn tәjiriybeler men bilimderdin, ruhany - әleumettik qúndylyqtardyng jiyntyghy.

Memleketti qalyptastyru men damytuda, erekshe qúbylysqa ie qoghamdyq sananyng tarihy formalary til, mәdeniyet, tariyh, din, óner, dәstýr, ghylym, bilim, ekonomika, qúqyq, sayasat jәne t.b. Filosofiya tarihynda iri oishyldardyng ilimderinde zerdelengendey, jeke adam ózining ruhany qalyptasuynda memleket azamatyna ainaluy ýshin qoghamdyq sananyng barlyq formalaryn tolyq mengeru tiyis. Eger búlardyng barlyghy jeke adamnyng tanymynda, qoghamdyq ortada ómir sýretin bolsa qogham tegistey damidy. Qoghamdyq ortada әdilettilik, shynayylyq dәstýr, bilimdi, ónerdi kәsip etu qoghamnyng ústanymyna ainalady.  Álihan Bókeyhanov aitqanday, «Ózin-ózi qasqyrsha shauyp otyrghan júrtta oqu-óner bolmaydy».

Uaqyt ózgergen sayyn adamzat qoghamy da ózgeredi, ózgeru ýstinde. Qazaq danalyghynday aitylghan, «elu jylda el jana»  degen ósiyet qoghamnyng uaqyt talabyna say ózgerip otyratyndyghyn zerdeleuden tuyndaghan. Osy túrghydan qaraytyn bolsaq (tarihtaghy babalarymyzdyng úghymymen zerdelesek), qoghamdyq sananyng ruhany janghyruy degenimiz, últtyng jәne onyng memleketining qalyptasu jolyndaghy qúndylyqtar men mәdeny iygilikterdi saqtay otyryp, jana uaqyttyng órisinde qalyptasyp jatqan dýniyelerdi iygerui, qabileti, bilimi jәne óneri arqyly baghyndyru, soghan úmtylu. Mәselen qazirgi tanda adamzat qoghamynyn  әleumettik, mәdeny jәne sayasy damuy, damudaghy erekshelikter әdemdik ekonomikadaghy bәsekege qabilettilik arqyly kórinude. Al bәsekege qabilettilik qazirgi әlemdik órkeniyette biyikke qol jetkizgen memleketterding tarihynda osydan biraz uaqyt búryn bastalyp ketken.  Býgingi adamzat әleminde qoghamdyq sananyng tarihy formalarynyng qatary bәsekege qabiletti boludyng jana dýniyelerimen tolyghuda. Osynday jaghdayda uaqyt bolmysy, qoghamnyng bolashaghy óskeleng úrpaqtan jana dýniyelerdi mengerudi talap etude. Taghyda alash ziyalysy Álihan Bókeyhanovtyng sózine jýginsek, «Búl zamanda jylap múratqa jetem deu – ash týiening kýiseui syndy dәrmensizdik». Býgingi zamanda múratqa jetuding talaby adam boyynda últtyq sananyn, ruhtyn, bilimning jәne jigerding boluy. Búlar adamnyng boyyna tәrbiye, adamnyng aqyl-parasatymen kelmek. Úrpaqtyng óz zamanyndaghy jana dýniyelerdi baghyndyrugha útymdy úmtylysyn jәne osy jolda halyqqa iygiligi ortaq dýniyelerdi baghyndyrudyng tәsilderin mengeruin ruhany janghyru deymiz.

Ruhany janghyrudyng elementteri adamnyng sanasynda jatady jәne onyng qúbylysy últtyq sana arqyly iydeyagha, ómirlik úsanymgha ainalyp otyrmaq. Mәselen tarihy dýnie retinde babalarymyz erteden bastap úrpaqtyng tanymyn tәrbiyeleytin ertegilerdi shyghardy. Úrpaqty erlikti iyelenip, eldi qorghaytyn dәstýrdi qalyptastyrugha ýndedi. Batyr, biy-sheshen bolyp jana dýniyelerdi jasaudy ýiretti. Sonyng negizinde sonau kóne zamanda memleketti basqarudyng ýlgisin jazghan grek filosoftary Platon men Aristotelidin, «memleketti oishyldar basqaruy kerek» - degen iydeyalary dәstýrli qazaq qoghamynda oryn aldy. Trihtaghy qazaqtyng ruhany ómirinde oishyl adamdar qabileti, últtyq sanasy jәne danalyghy arqyly qogham ómirine ruhany ózgeris әkeldi. Sol arqyly últtyng biregeyligi, úrpaqtyng azamattyq biregeyligi saqtalyp otyrdy.

Tarihtyng taghylymy jәne býgingi uaqyttyng talaby negizinde qaraytyn bolsaq, ruhany janghyru әr úrpaq buynnyng tarihy sana negizinde ózindik sanasynyng qalyptasuy. Últtyq sanany iyelengen (últtyq sanasy bar) jәne ózi ómir sýrip  otyrghan qoghamnyng órisin keneyte bilgen úrpaq bolmysyn ruhany janghyru qúbylysymen ólsheymiz.

Últtyq sana. Sana degenimiz adam bolmysynda maghynasy tereng әri kýrdeli úghym.  Ghylymy әdebiyetterde adam miynyng atqaratyn erekshe qyzmeti dep kórsetedi. Klassikalyq nemis filosofiyasynyng ókilderi tarihta adamnyng ishki ruhany әlemining kartinasyn jasaugha úmtylghan. Biraq búl da adam sanasynyng fenomenin tolyghymen ashyp bere alghan joq. Sonau Aristoteli zamanynan bastap filosofiyanyng ózi osy irrasionaldy (adamnyng tәjiriybesine baghynbaytyn, aqyl oidan tys ómir sýrip jatqan) qúbylystardy zertteumen keledi. Qalay desekte adamnyng tәjiriybesine kóne bermeytin sana úghymy adam bolmysynyng ruhany mәnin, әleumettik órisin aiqyndap otyratyn qúbylys, adam boyyndaghy ruhany qasiyetterdi biriktirip otyratyn nәrse bolyp tabylady. Filosofiyalyq túrghydan aitatyn bolsaq, sana degenimiz adam tanymynyng negizi, negizgi kózi, adam bolmysynyng erekshe qasiyeti. Sana bolmasa adam eshtemege jaramaydy.

Abay danamyz aitqanday,

Adam – bir boq kótergen boqtyng qaby,

Boqtan sasyq bolasyng ólseng taghy.

Menimen sen teng be dep maqtanasyn,

Bilimsizdik belgisi – ol bayaghy.

Keshe bala en, kelding ghoy talay jasqa,

Kez jetti bir qalypta túra almasqa.

Adamdy sýi,  allanyng hikmetin sez,

Ne qyzyq bar ómirde onan basqa?! Shynymende adam ómirining ruhany mәni adamgershilikpen kelip, osy qasiyet arqyly saqtalyp otyrady. Adamgershilikting negizinde tәrbiye, sezimtaldyq, zerektik, aqyldylyq, janashyrlyq jatyr. Búnyng barlyghy adam sanasynan shyghyp, sanagha kelip tireledi. Adamnyng minezi men oy órisinen kórinetin búl qasiyetterdi kisilik sananyng belgileri deymiz. Adamnyng jighan bilimi, baylyghy halyqtyn, úrpaqtyng iygiligine jaramasa ol eshtemege jaramas edi. Qazaq danalyghyndaghy «adam dýniyege jalanash kelip, jalanash ketedi» - degen úghym osydan shyqqan. Abaydyng danalyq sózine taghy da nazar audarsaq, sanany kýtpese, sanany tәrbiyelep halyqtyng sanasynda sózi men isin qaldyrmasa adam dýniyege jylap kelip, ózine kiyip óledi. Eger sana, ózindik sana (kisilik), últtyq sana bolmasa adam bolmysynyng tarihy mәni ashylmas edi. Jogharyda aityp ótkenimizdey barlyq adamy qasiyetter, adam tanymynda ómir sýretin aqparattar sanamen ghana mәnge ainalyp otyrghan. Alash ziyalysy Ahmet Baytúrsynov jazyp ketkendey, «Óz erkim ózimde, óz isim ózime qoja, ózim sebeppin dep jýrgen adam túrmys isining orauynan, shyrmauynan әr asa almaydy.. Adam qansha dana, bilimdi bolsa da, qansha qaharman qayratty bolsa da, әleumet onyng maqsatyn úqpaytyn bolsa, qayratker qamalgha jalghyz shapqan batyrday әlek bolady».

Últtyn, onyng ókili jeke adamnyng túlghalyq bolmysynyng intellektualdyq órisi últtyq sana negizindegi qúndylyqtar arqyly kórinip otyrady. Sondyqtanda últtyq sana degenimiz últtyng dýniyetanymynyn, tarihy tәjiriybelerinin, ruhany qúndylyqtarynyng negizinde qalyptasyp, úrpaqtan úrpaqqa tәrbiye, kisilik qasiyet ýlgilerimen jalghasyp otyratyn jalpygha ortaq qasiyetterdi aiqyndap, biriktirip, kórsetip otyratyn bilimning erekshe týri. Dәstýrin, tarihyn, mәdeniyetin bilmeytin adamda últtyq sana qalyptaspaydy. Kez kelgen әleumettik mәdeny damu ózining uaqyty shenberinde úrpaqtan últtyq sanany talap etedi. Memleketimizding tarihynan, ózge elderding de tarihynan belgili qoghamnyng damuyna yqpalyn tiygizip otyratyn dýniyeler úrpaqtyng túlghalyq dengeydegi (últtyq sana dengeyindegi) qyzmeti arqyly qalyptasyp jýzege asy otyrghan. Jeke adamnyng minezi men is-әreketinen (izdenisi) bastap halyqtyng ómirinde jalghasyp otyratyn el bolmysynyng ruhany (túlghalanu) negizi últtyq sanadan bastau alady. Osy túrghydan qaraytyn bolsaq, últtyq sana jeke adamdy halyqpen, halyqty memleketimen, memleketti tarihpen, bolashaqpen baylanystyryp otyratyn dýniye.

Últtyq sanasyz halyqtyng iygiligine, bolashaghyna ortaq esh nәrse qalyptaspaydy. Qazaq qoghamynyng ruhany ómirinde últtyq sana úrpaqty tektilikke, kisilikke tәrbiyeleuding tútqasy sanalghan. Besik jyry, anyz-әngimelerden bastap, qazaqtyng sóz ónerinde jalghasyp otyratyn tarihy dýniyeler úrpaqtyng sanasyn últtyq sana dengeyine kóterudin  negizgi tәsilderining biri. Qoghamdy biriktirip otyratyn, onyng bolmysynyng negizin qúraytyn kisilik qasiyetterding adamnyng últtyq sanasynan bastau alyp, halyqtyng últtyq sanasyna kelip tireletindigin babalarymyz erte týsingen.

Qoghamdyq sananyng janghyruynyng negizinde qashanda últtyq sana mәselesi túrady. Sebebi qoghamnyng damuy ekonomikanyng damuyna tәueldi. Ekonomikanyng damuy ghylymnyng damuymen tyghyz baylanysty. Elding túrmys tәjiriybelerimen sabaqtas sharuashylyq týrlerining damuy  óndiriske, auyl sharuashylyghyna ghylymnyng jana dýniyelerin (jetistigin, ónimin)  engizumen tyghyz baylanysty. Búnyng barlyghynyng jýzege asuy, qoghamdyq ortada  kýsh alyp otyruy (halyqtyng qolynyng jetui) adamnyng tәrbiyesi men tәjiriybesine, bilimine kelip tireledi. Al, adam boyynda osy qúndylyqtardy biriktirip, jetildirip otyratyn últtyq sana. Adamy kapitaldyng negizi últtyq sanada jatyr.

Qazirgi uaqytta órkeniyet biyigine shyqqan memleketterding tarihta qalatyn tәjiriybesine qaraytyn bolsaq, býkil qiynshylyghyn halyqtyng birliginin, elge, qoghamgha degen janashyrlyqtyn, enbekting jәne ghylym, óner jolyndaghy ziyalylarynyng jan-jaqty izdenisining nәtiyjesinde jenip otyrghan. Qazaq tarihynda da últtyq mýdde isine júmyluda alash túlghalary eldik qasiyetterding (últtyq sana, últtyq ruh) alyp beynesin qaldyrdy. Búnyng barlyghy ainalyp kelgende, qansha uaqyt algha basyp, qogham damyghanymen adamy kapitaldyng negizi bolyp tabylatyn qúndylyqtardyng qashanda óz mәnin joymaytyndyghyn anghartady.

Elbasynyng  «Bolashaqqa baghdar: Ruhany janghyru» atty baghdarlamalyq maqalasynda últtyq sana mәselesi memleket aldyna qoyylghan. Jogharyda aityp ótkenimizdey, adamzat órkeniyetining baghyty ózgergen sayyn últtyq sananyng da órisin keneytu mәselesi qoghamgha jýktelude. Biraq, adam bolmysyndaghy últtyq sana ónimi bolyp (últtyq sana dengeyindegi) sanalatyn qasiyetter joyylmaydy, tek adamnyng kisilik jәne túlghalyq dengeyine jýktelip otyratyn mindetter jana uaqyttyng talaptaryna say ózgerip otyruy  mýmkin. Osynday jana uaqyt jaghdayynda, adamzat әleminde damudyng (ghylymy tehnikalyq, aqparattyq, tehnologiya) jana dýniyeleri últtyq sanagha jana mәselelerdi úsynyp, jana mindetterdi jýktep otyrady.

Qazirgi tanda últtyq mýddege kýsh beretin, ony saqtap otyratyn jana dýniyelerdi mengeru, mengeru jolynda qoghamgha qayshy keletin nәrselerdi kýni búryn ajyrata bilu býgingi qoghamnyng últtyq sanasynyng aishyqty belgilerining birine ainaluy tiyis mәselelerding biri. Osy mәelege qatysty elbasynyng baghdarlamalyq maqalasynda, HHI ghasyrda últtyq sanamyzgha qatysty mindetter kórsetilgen. HHI ghasyrda qazaq halqynyng últtyq sanasynyng ónimine ainaluy tiyis nәrselerge toqtalsaq, olar bәsekege qabiletti bolu, últtyq pragmatizm, últtyq biregeylikti saqtau, qogham men jeke adamnyng ruhany ómirinde bilimning saltanat qúruy, qoghamnyng óz jolymen damuy. Búghan deyinde aitylyp otyrghanday, últtyq sana jeke adamdy memleketimen, qoghamymen biriktirip otyratyn ruhany fenomen. Sondyqtanda qoghamnyng túraqtylyghy, túraqty týrde damuy onyng ókili jekelegen adamdardyng is-әreketine, ruhany qúndylyqtaryna jәne barlyq qoghamdyq sana týrlerin boyyna biriktire alghan ruhany dengeyine kelip tireledi. Osy sebepten qay uaqytta da qoghamnyng bolashaghyna, damuyna qajet nәrse bәsekege qabilettilik. Bәsekege qabilettilik bolmay qoghamnyng tәjiriybeleri onyng (qoghamnyn) bolmysyna jaqyndamaydy.

Bәsekege qabilettilik mәselesinen búryn, qoghamnyng ishinen bәsekege qabiletti bolugha qúshtar talantty jastardyn, bilimdi adamdardyng qogham aldyna shyghuyna kedergi bolatyn mәseleler de túrady. Olar jemqorlyq, bilim men ghylym jýiesindegi paraqorlyq jәne t.b. Osyghan qatysty, «Júrt paydasyna taza jolmen tura bastaytyn er tabylsa – qazaq halqy sonynan erer edi» - degen Álihan Bókeyhanov. Bәsekege qabilettilik últtyq sana dengeyindegi úghymgha, últtyng iydeyasyna ainalghannan keyin ghana damudyng tәjiriybeleri qogham ómirine ornyqpaq. Búnyng mysalyn tarihymyzdan, tarihtaghy órkeniyet jolyna erte bet búrghan  memleketterding mәdeniyetinen de kóre alamyz.

Bәsekege qabilettilik ol mәdeniyetti, sauatty, ónerli, bilimdi, enbekqor, óz isine jauapty bolu. Bir sózben aitqanda adamdy, sol arqyly qoghamdy mәdeniyet baghytymen uaqyt talabyna beyimdep otyratyn dengeydi iyelenu. Bәsekege qabilettilikte eng birinshi kózge týsetin nәrse qabilet, bilim, kisilik minez arqyly jasampaz bolu.  Elbasy maqalada atap kórsetkendey, «Qazirgi tanda jeke adam ghana emes, tútas halyqtyng ózi bәsekege qabiletin arttyrsa ghana tabysqa jetuge mýmkindik alady.

Bәsekege qabilettilik degenimiz – últtyng aimaqtyng nemese jahandyq naryqta baghasy, ya bolmasa sapasy jóninen ózgelerden útymdy dýnie úsyna alauy».  Bәsekege qabilettilikti úrpaqqa jýktep otyratyn uaqyt, uaqyt órisindegi jana ózgerister. Qoghamnyng damuy ghylymdaghy jana dýniyeler arqyly kóringen sayyn, bәsekege qabiletti bolu mindeti de kýsheye týsedi. Sondyqtan búl mәsele kez kelgen eldin  qoghamy men sol qoghamnyng ishindegi últtyq sananyng shenberinde túratyn qúndylyqtardyng biri boluy tiyis. Alash ziyalysy Álihan Bókeyhanov jazyp ketkendey, «Baylyq týbi – aqyl hәm qol ústalyghy. Osy ekeui qosylmay adam balasy qazynagha jarymaydy».

Ótken dәuirde bizding babalarymyz atamekendi jaudan bilekting kýshimen qorghap otyrsa, batyrlarymyz qorghaghan dýniyesin (últtyq mýddeni) ghylym, bilim jәne óner arqyly iygerip, ony odan әri nyghaytyp otyratyn ghylymy dýniyelerge qol jetkizu býgingi úrpaqtyng aldynda túrghan bәsekege qabilettilikting negizgi baghyty bolyp tabylady.

Bәsekege qabilettilik qazirgi uaqyt shenberinde mәdeniyettilikting bir ýlgisi bolyp tabylady. Býgingi uaqyt kenistigindegi damudyng jana talabyna beyimdelude әlemdik órkeniyetting adamzatqa ortaq dýniyelerin mengere bilu bәsekege qabiletti boludyng negizgi ústanymy. Sebebi uaqyt bir orynda túrmaydy. Ghylymnyng qarqyndy týrde kýsh alghan uaqytynan bastap  adamzat әleminde órkeniyettilikting ýderisi tez jýrip keledi. Adamzattyq órkeniyetting kóshinde oryn alyp otyrghan jana ózgerister әrbir mәdeniyet iyesi últtargha, onyng memleketine jahandanudyng jana talaptaryna say erte qamdanudy, izdenudi, ghylymnyng jana dýniyelerin iygeruge beyimdelu men iykemdi boludy jýkteydi. Búny filosofiyada pragmatizm deydi.

Memleket basshysynyng baghdarlamalyq maqalasynda memleketke, qogham aldyna úsynylyp otyrghan iydeya búl últtyq pragmatizm. Últtyq pragmatizmning ereksheligi búl últtyn, eldin, qoghamnyng ortaq ústanymyn bildiredi. Últtyq pragmatizm últtyng ruhyn saqtap, nyghaytyp otyratyn úrpaqty últtyng mýddesimen biriktiretin últtyq sananyng erekshe týri. Últtyq pragmatizmde býgingi uaqytpen ómir sýru joq. Últtyq pragmatizmge tәn kózqaras ótkenning taghylymyna qúrmetpen qarap, tәjiriybesin iygeru, yaghny ózining ómir sýrip otyrghan uaqytyndaghy adamzat qoghamynyng jetistikterine qarap әreket etu, izdenu, órkeniyetke úmtylu, bolashaqqa últtyq mýdde biyigimen qarau basym. Elbasynyng maqalasynda atap kórsetilgendey, «qazaq halqynyng atamekendi qorghau, kýtu, taza ústaudaghy dәstýri últtyq pragmatizmning jarqyn ýlgisi bolyp tabylady: «Tól tarihymyzgha, babalarymyzdyng ómir saltyna bir sәt ýnilip kórsek, shynayy pragmatizmning talay jarqyn ýlgilerin tabugha bolady. Halqymyz ghasyrlar boyy tughan jerding tabighatyn kózding qarashyghynday saqtap, onyng baylyghyn ýnemdi, әri oryndy júmsaytyn tendesi joq ekologiyalyq ómir saltyn ústanyp keldi». Últtyq pragmatizm degenimiz ózindi, últyndy, halyqty, elindi saqtaytyn, elding ómirin jalghaytyn dýniyelerdi tany bilu, uaqytyly qorghap otyru. Qazaqtyng qarapayym otbasylyq ómirinde de últtyq pragmatizmning elementterining jatqandyghyn kóremiz.Ýlkendi syilau, kýtimdarlyq, yrys, nesibe úghymdary, izgilikti tuys, aghayyn, el bolyp bólisuding ózi qazaq dәstýrindegi osy qúbylystyng mәnin terennen anghartady. Elbasy aitqanday, «Biz janghyru jolynda babalardan miras bolyp, qanymyzgha singen, býginde tamyrymyzda býlkildep jatqan izgi qasiyetterdi qayta týletuimiz kerek».

Últtyq pragmatizm babalarymyzdyng qol jetkizgen, qalyptastyryp ketken ýlken jetistikterining biri. Shynymende tariyhqa qaraytyn bolsaq, qazaq qalyptastyrghan últtyq dәstýrinen útylghan joq, kerisinshe dәstýr arqyly qoghamdaghy qiynshylyqty jenip otyrghan.  Últtyq pragmatizmdi dәstýr negizinde últtyq qasiyet dengeyine kótere bildi. Sonyng nәtiyjesinde el tәuelsizdikten qol ýzgenimen, tarihtaghy qazaqtyng әrbir adamy últtyq qasiyetteri men qúndylyqtarynan qol ýzbegen. Jer men eldi qorghau isine últtyq sananyng kýshimen birikti, yaghny danalyghy, tektiligi arqyly dәstýrli qoghamnyng mәdeny órisi saqtalyp otyrdy. Osynyng nәtiyjesinde últ joyylmaghan. Memleket basshysynyng maqalasynda úsynylyp otyrghan últtyq pragmatizmdi nyghaytudyng basty maqsaty, osy bir tarihy uaqyt kenistigindegi últtyng bolmysymen, últtyng mýddesimen  úrpaqtyng ruhyn, bolashaghyn biriktiretin qúndylyqtardy zerdeleu, baghyt-baghdar beru. Ata-babalarymyzdyn  últtyq mýddege qyzmet etudegi dәstýr tәjiriybelerining boyynan izgi qasiyetterdi iyelenu, sony qayta jalghastyru.

Týrli tarihy kezendi tarihta basynan ótkizu halqymyz ýshin onay bolmaghandyghy anyq. Otarshyldyq uaqyt, odan keyingi kenes dәuirinde syrttan kýshtep engizilgen iydeologiya últtyq qasiyetterimiz ben qúndylyqtarymyzdyng biraz bóligin úrpaq ómirinen qashyqtata týsti. Osynyng saldarynan elding tabighaty men minezine jat dýniyeler qoghamgha ornygha bastady. Demek últtyq pragmatizmdi qolgha aludaghy maqsat, búl iydeyanyng basty maqsaty  keri tartpa, últtyng minezine, elding dәstýrine jat nәrselerden arylu. Býgingi uaqyt talabyna tarihtaghy elding tәjiriybesimen qayta qarau.

Qazirgi qogham aldynda túrghan mәselelerdi biri últtyq biregeylik. Últtyq biregeylikti saqtau býgingi jahandanu dәuirinde eldikti saqtaudyng ústanymy bolyp sanalady. Sebebi búl mәsele últtyng bolashaghyna ýnemi tikeley qatysty. Adamnyng boyynda, ómirinde, qoghamda últtyq biregeylik bolmasa búnday adamnyng qoghamynyng erteni búlynghyr. Qoghamda últtyq beregeylik bolmasa, últtyq biregeylik últtyq sanagha ainalmasa búnday ortanyng adamy ósken ortasynan, qoghamynan qashyqtaydy. Osy sebepten jeke adamdy qoghamymen, últtyq mýddemen, úrpaqty el mýddesine júmyldyryp otyratyn últtyq sana, últtyq biregeylik. Últtyq sana bolmasa últtyq biregeylik saqtalmaydy. Últtyq sana men últtyq biregeylik tyghyz balanysty. Últtyq biregeylik qoghamnyng bet beynesin aiqyndap otyrsa, qoghamnyng negizi últtyq sanagha tәueldi. Sonymen qatar últtyq biregeylik osy últtyq sanadan shyghatyn qoghamnyng mәdeny negizi bolyp sanalady.

Últtyng túlghalyq jetistigi, úrpaqtyng kisiligine tәn dýnie últtyq biregeylikting negizinde últtyq tәrbiye, dәstýr men mәdeniyet, til, últtyq óner, dil men dinning tazalyghy, últtyq iydeya, tariyh, tarihy sana jәne últtyq idologiya jatyr. Qazirgi jahandanu dәuirinde últtyq biregeylik mәselesi últtyng bolashaghyn, qoghamnyng túraqtylyghyn, tútastyghyn aiqyndaytyn dýniye, manyzdy qúral bolyp otyr. Qúral deytinimiz dәstýrli qazaq qoghamynyng ruhany ómirinde, búl mәselege kez kelgen otbasy, jeke adam, ata-ana bolyp kónil bólgen. Últtyq biregeylikti negizge alghan úrpaqty eldikke, últjandylyqqa tәrbiyeleude qoghamdaghy әr otbasy ózine tiyesili jauapkershilikti saqtaghan. Sonyng nәtiyjesinde  últtyq sanasy men ruhy kýshti adamdar qogham aldyna shyghyp otyrdy, últ isine júmyluda últ ziyalylarynyng biyik shoghyry qalyptasty.

Elbasy maqalada atap kórsetkendey, «Últtyq salt-dәstýrimiz, tilimiz ben muzykamyz, әdebiyetimiz joralghylarymyz, bir sózben aitqanda últtyq ruhymyz boyymyzda mәngi qalugha tiyis». Shynymende últtyq biregeylikti saqtau, osy dәstýrmen ómir sýru (qoghamnyng ómir sýrui) jeke adamnan bastap qoghammen jalghasyp otyratyn, sol dengeyde kórinetin mәdeny jetistik bolyp sanalady. Últtyq biregeylikting negizinde últtyng qasiyetterin aiqyndap otyratyn dýniyeler saqtalyp otyrady. Qoghamgha qajetti dýniyeler ghana halyqtyng zerdesimen qabyldanady. Qoghamnyng iygiligine qayshy keletin dýniyeler el dәstýri tarapynan qabyldanbay jatady. Últtyq biregeylikting negizine jeke adam men últtyng ruhyn biriktire týsetin aqyl-parasattylyq, sezimtaldyq, zerektik syndy ruhany qasiyet ýlgileri jatady. Ótkenge qúrmetpen, bolashaqqa biyik zerdemen qaraytyn úrpaq últtyq biregeyligi kýshti ortadan shyghatyndyghyn tarihymyz da, býgingi uaqyttyng shynydyghymen qatar kórinip otyrghan uaqyttyng talaby da dәleldeude.

Ýmbetqan Quandyqúly Sәrsembiyn, filosofiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz