رۋحاني جاڭعىرۋ، ياعني كەز كەلگەن قوعامنىڭ، ۇلت بولمىسىنىڭ مادەني دامۋى مەملەكەتتىڭ رۋحاني ومىرىندەگى قوعامدىق سانا تۇرلەرىنىڭ زامان تالابىنا ساي جەتىلۋى ارقىلى كورىنەدى. قوعامدىق سانا دەگەنىمىز مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋ جولىندا، ۇلتتىڭ تۇلعالانۋىندا ۇلتتىق مۇددەنى قالىپتاستىرۋ، قورعاۋ جانە نىعايتۋدا مادەني قۇبىلىسقا اينالىپ وتىراتىن تاجىريبەلەر مەن بىلىمدەردىڭ، رۋحاني - الەۋمەتتىك قۇندىلىقتاردىڭ جيىنتىعى.

مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋدا، ەرەكشە قۇبىلىسقا يە قوعامدىق سانانىڭ تاريحي فورمالارى ءتىل، مادەنيەت، تاريح، ءدىن، ونەر، ءداستۇر، عىلىم، ءبىلىم، ەكونوميكا، قۇقىق، ساياسات جانە ت.ب. فيلوسوفيا تاريحىندا ءىرى ويشىلداردىڭ ىلىمدەرىندە زەردەلەنگەندەي، جەكە ادام ءوزىنىڭ رۋحاني قالىپتاسۋىندا مەملەكەت ازاماتىنا اينالۋى ءۇشىن قوعامدىق سانانىڭ بارلىق فورمالارىن تولىق مەڭگەرۋ ءتيىس. ەگەر بۇلاردىڭ بارلىعى جەكە ادامنىڭ تانىمىندا، قوعامدىق ورتادا ءومىر سۇرەتىن بولسا قوعام تەگىستەي داميدى. قوعامدىق ورتادا ادىلەتتىلىك، شىنايىلىق ءداستۇر، ءبىلىمدى، ونەردى كاسىپ ەتۋ قوعامنىڭ ۇستانىمىنا اينالادى.  اليحان بوكەيحانوۆ ايتقانداي، «ءوزىن-ءوزى قاسقىرشا شاۋىپ وتىرعان جۇرتتا وقۋ-ونەر بولمايدى».

ۋاقىت وزگەرگەن سايىن ادامزات قوعامى دا وزگەرەدى، وزگەرۋ ۇستىندە. قازاق دانالىعىنداي ايتىلعان، «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا»  دەگەن وسيەت قوعامنىڭ ۋاقىت تالابىنا ساي وزگەرىپ وتىراتىندىعىن زەردەلەۋدەن تۋىنداعان. وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق (تاريحتاعى بابالارىمىزدىڭ ۇعىمىمەن زەردەلەسەك), قوعامدىق سانانىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى دەگەنىمىز، ۇلتتىڭ جانە ونىڭ مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋ جولىنداعى قۇندىلىقتار مەن مادەني يگىلىكتەردى ساقتاي وتىرىپ، جاڭا ۋاقىتتىڭ ورىسىندە قالىپتاسىپ جاتقان دۇنيەلەردى يگەرۋى، قابىلەتى، ءبىلىمى جانە ونەرى ارقىلى باعىندىرۋ، سوعان ۇمتىلۋ. ماسەلەن قازىرگى تاڭدا ادامزات قوعامىنىڭ  الەۋمەتتىك، مادەني جانە ساياسي دامۋى، دامۋداعى ەرەكشەلىكتەر ادەمدىك ەكونوميكاداعى باسەكەگە قابىلەتتىلىك ارقىلى كورىنۋدە. ال باسەكەگە قابىلەتتىلىك قازىرگى الەمدىك وركەنيەتتە بيىككە قول جەتكىزگەن مەملەكەتتەردىڭ تاريحىندا وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن باستالىپ كەتكەن.  بۇگىنگى ادامزات الەمىندە قوعامدىق سانانىڭ تاريحي فورمالارىنىڭ قاتارى باسەكەگە قابىلەتتى بولۋدىڭ جاڭا دۇنيەلەرىمەن تولىعۋدا. وسىنداي جاعدايدا ۋاقىت بولمىسى، قوعامنىڭ بولاشاعى وسكەلەڭ ۇرپاقتان جاڭا دۇنيەلەردى مەڭگەرۋدى تالاپ ەتۋدە. تاعىدا الاش زيالىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سوزىنە جۇگىنسەك، «بۇل زاماندا جىلاپ مۇراتقا جەتەم دەۋ – اش تۇيەنىڭ كۇيسەۋى سىندى دارمەنسىزدىك». بۇگىنگى زاماندا مۇراتقا جەتۋدىڭ تالابى ادام بويىندا ۇلتتىق سانانىڭ، رۋحتىڭ، ءبىلىمنىڭ جانە جىگەردىڭ بولۋى. بۇلار ادامنىڭ بويىنا تاربيە، ادامنىڭ اقىل-پاراساتىمەن كەلمەك. ۇرپاقتىڭ ءوز زامانىنداعى جاڭا دۇنيەلەردى باعىندىرۋعا ۇتىمدى ۇمتىلىسىن جانە وسى جولدا حالىققا يگىلىگى ورتاق دۇنيەلەردى باعىندىرۋدىڭ تاسىلدەرىن مەڭگەرۋىن رۋحاني جاڭعىرۋ دەيمىز.

رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ەلەمەنتتەرى ادامنىڭ ساناسىندا جاتادى جانە ونىڭ قۇبىلىسى ۇلتتىق سانا ارقىلى يدەياعا، ومىرلىك ۇسانىمعا اينالىپ وتىرماق. ماسەلەن تاريحي دۇنيە رەتىندە بابالارىمىز ەرتەدەن باستاپ ۇرپاقتىڭ تانىمىن تاربيەلەيتىن ەرتەگىلەردى شىعاردى. ۇرپاقتى ەرلىكتى يەلەنىپ، ەلدى قورعايتىن ءداستۇردى قالىپتاستىرۋعا ۇندەدى. باتىر، بي-شەشەن بولىپ جاڭا دۇنيەلەردى جاساۋدى ۇيرەتتى. سونىڭ نەگىزىندە سوناۋ كونە زاماندا مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ ۇلگىسىن جازعان گرەك فيلوسوفتارى پلاتون مەن اريستوتەلدىڭ، «مەملەكەتتى ويشىلدار باسقارۋى كەرەك» - دەگەن يدەيالارى ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ورىن الدى. تريحتاعى قازاقتىڭ رۋحاني ومىرىندە ويشىل ادامدار قابىلەتى، ۇلتتىق ساناسى جانە دانالىعى ارقىلى قوعام ومىرىنە رۋحاني وزگەرىس اكەلدى. سول ارقىلى ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگى، ۇرپاقتىڭ ازاماتتىق بىرەگەيلىگى ساقتالىپ وتىردى.

تاريحتىڭ تاعىلىمى جانە بۇگىنگى ۋاقىتتىڭ تالابى نەگىزىندە قارايتىن بولساق، رۋحاني جاڭعىرۋ ءار ۇرپاق بۋىننىڭ تاريحي سانا نەگىزىندە وزىندىك ساناسىنىڭ قالىپتاسۋى. ۇلتتىق سانانى يەلەنگەن (ۇلتتىق ساناسى بار) جانە ءوزى ءومىر ءسۇرىپ  وتىرعان قوعامنىڭ ءورىسىن كەڭەيتە بىلگەن ۇرپاق بولمىسىن رۋحاني جاڭعىرۋ قۇبىلىسىمەن ولشەيمىز.

ۇلتتىق سانا. سانا دەگەنىمىز ادام بولمىسىندا ماعىناسى تەرەڭ ءارى كۇردەلى ۇعىم.  عىلىمي ادەبيەتتەردە ادام ميىنىڭ اتقاراتىن ەرەكشە قىزمەتى دەپ كورسەتەدى. كلاسسيكالىق نەمىس فيلوسوفياسىنىڭ وكىلدەرى تاريحتا ادامنىڭ ىشكى رۋحاني الەمىنىڭ كارتيناسىن جاساۋعا ۇمتىلعان. بىراق بۇل دا ادام ساناسىنىڭ فەنومەنىن تولىعىمەن اشىپ بەرە العان جوق. سوناۋ اريستوتەل زامانىنان باستاپ فيلوسوفيانىڭ ءوزى وسى يرراتسيونالدى (ادامنىڭ تاجىريبەسىنە باعىنبايتىن، اقىل ويدان تىس ءومىر ءسۇرىپ جاتقان) قۇبىلىستاردى زەرتتەۋمەن كەلەدى. قالاي دەسەكتە ادامنىڭ تاجىريبەسىنە كونە بەرمەيتىن سانا ۇعىمى ادام بولمىسىنىڭ رۋحاني ءمانىن، الەۋمەتتىك ءورىسىن ايقىنداپ وتىراتىن قۇبىلىس، ادام بويىنداعى رۋحاني قاسيەتتەردى بىرىكتىرىپ وتىراتىن نارسە بولىپ تابىلادى. فيلوسوفيالىق تۇرعىدان ايتاتىن بولساق، سانا دەگەنىمىز ادام تانىمىنىڭ نەگىزى، نەگىزگى كوزى، ادام بولمىسىنىڭ ەرەكشە قاسيەتى. سانا بولماسا ادام ەشتەمەگە جارامايدى.

اباي دانامىز ايتقانداي،

ادام – ءبىر بوق كوتەرگەن بوقتىڭ قابى،

بوقتان ساسىق بولاسىڭ ولسەڭ تاعى.

مەنىمەن سەن تەڭ بە دەپ ماقتاناسىڭ،

بىلىمسىزدىك بەلگىسى – ول باياعى.

كەشە بالا ەڭ، كەلدىڭ عوي تالاي جاسقا،

كەز جەتتى ءبىر قالىپتا تۇرا الماسقا.

ادامدى ءسۇي،  اللانىڭ حيكمەتىن سەز،

نە قىزىق بار ومىردە ونان باسقا؟! شىنىمەندە ادام ءومىرىنىڭ رۋحاني ءمانى ادامگەرشىلىكپەن كەلىپ، وسى قاسيەت ارقىلى ساقتالىپ وتىرادى. ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزىندە تاربيە، سەزىمتالدىق، زەرەكتىك، اقىلدىلىق، جاناشىرلىق جاتىر. بۇنىڭ بارلىعى ادام ساناسىنان شىعىپ، ساناعا كەلىپ تىرەلەدى. ادامنىڭ مىنەزى مەن وي ورىسىنەن كورىنەتىن بۇل قاسيەتتەردى كىسىلىك سانانىڭ بەلگىلەرى دەيمىز. ادامنىڭ جيعان ءبىلىمى، بايلىعى حالىقتىڭ، ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە جاراماسا ول ەشتەمەگە جاراماس ەدى. قازاق دانالىعىنداعى «ادام دۇنيەگە جالاڭاش كەلىپ، جالاڭاش كەتەدى» - دەگەن ۇعىم وسىدان شىققان. ابايدىڭ دانالىق سوزىنە تاعى دا نازار اۋدارساق، سانانى كۇتپەسە، سانانى تاربيەلەپ حالىقتىڭ ساناسىندا ءسوزى مەن ءىسىن قالدىرماسا ادام دۇنيەگە جىلاپ كەلىپ، وزىنە كيىپ ولەدى. ەگەر سانا، وزىندىك سانا (كىسىلىك), ۇلتتىق سانا بولماسا ادام بولمىسىنىڭ تاريحي ءمانى اشىلماس ەدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي بارلىق ادامي قاسيەتتەر، ادام تانىمىندا ءومىر سۇرەتىن اقپاراتتار سانامەن عانا مانگە اينالىپ وتىرعان. الاش زيالىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ جازىپ كەتكەندەي، «ءوز ەركىم وزىمدە، ءوز ءىسىم وزىمە قوجا، ءوزىم سەبەپپىن دەپ جۇرگەن ادام تۇرمىس ءىسىنىڭ وراۋىنان، شىرماۋىنان ءار اسا المايدى.. ادام قانشا دانا، ءبىلىمدى بولسا دا، قانشا قاھارمان قايراتتى بولسا دا، الەۋمەت ونىڭ ماقساتىن ۇقپايتىن بولسا، قايراتكەر قامالعا جالعىز شاپقان باتىرداي الەك بولادى».

ۇلتتىڭ، ونىڭ وكىلى جەكە ادامنىڭ تۇلعالىق بولمىسىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق ءورىسى ۇلتتىق سانا نەگىزىندەگى قۇندىلىقتار ارقىلى كورىنىپ وتىرادى. سوندىقتاندا ۇلتتىق سانا دەگەنىمىز ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ، تاريحي تاجىريبەلەرىنىڭ، رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا تاربيە، كىسىلىك قاسيەت ۇلگىلەرىمەن جالعاسىپ وتىراتىن جالپىعا ورتاق قاسيەتتەردى ايقىنداپ، بىرىكتىرىپ، كورسەتىپ وتىراتىن ءبىلىمنىڭ ەرەكشە ءتۇرى. ءداستۇرىن، تاريحىن، مادەنيەتىن بىلمەيتىن ادامدا ۇلتتىق سانا قالىپتاسپايدى. كەز كەلگەن الەۋمەتتىك مادەني دامۋ ءوزىنىڭ ۋاقىتى شەڭبەرىندە ۇرپاقتان ۇلتتىق سانانى تالاپ ەتەدى. مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىنان، وزگە ەلدەردىڭ دە تاريحىنان بەلگىلى قوعامنىڭ دامۋىنا ىقپالىن تيگىزىپ وتىراتىن دۇنيەلەر ۇرپاقتىڭ تۇلعالىق دەڭگەيدەگى (ۇلتتىق سانا دەڭگەيىندەگى) قىزمەتى ارقىلى قالىپتاسىپ جۇزەگە اسى وتىرعان. جەكە ادامنىڭ مىنەزى مەن ءىس-ارەكەتىنەن (ىزدەنىسى) باستاپ حالىقتىڭ ومىرىندە جالعاسىپ وتىراتىن ەل بولمىسىنىڭ رۋحاني (تۇلعالانۋ) نەگىزى ۇلتتىق سانادان باستاۋ الادى. وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، ۇلتتىق سانا جەكە ادامدى حالىقپەن، حالىقتى مەملەكەتىمەن، مەملەكەتتى تاريحپەن، بولاشاقپەن بايلانىستىرىپ وتىراتىن دۇنيە.

ۇلتتىق ساناسىز حالىقتىڭ يگىلىگىنە، بولاشاعىنا ورتاق ەش نارسە قالىپتاسپايدى. قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني ومىرىندە ۇلتتىق سانا ۇرپاقتى تەكتىلىككە، كىسىلىككە تاربيەلەۋدىڭ تۇتقاسى سانالعان. بەسىك جىرى، اڭىز-اڭگىمەلەردەن باستاپ، قازاقتىڭ ءسوز ونەرىندە جالعاسىپ وتىراتىن تاريحي دۇنيەلەر ۇرپاقتىڭ ساناسىن ۇلتتىق سانا دەڭگەيىنە كوتەرۋدىڭ  نەگىزگى تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى. قوعامدى بىرىكتىرىپ وتىراتىن، ونىڭ بولمىسىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن كىسىلىك قاسيەتتەردىڭ ادامنىڭ ۇلتتىق ساناسىنان باستاۋ الىپ، حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنا كەلىپ تىرەلەتىندىگىن بابالارىمىز ەرتە تۇسىنگەن.

قوعامدىق سانانىڭ جاڭعىرۋىنىڭ نەگىزىندە قاشاندا ۇلتتىق سانا ماسەلەسى تۇرادى. سەبەبى قوعامنىڭ دامۋى ەكونوميكانىڭ دامۋىنا تاۋەلدى. ەكونوميكانىڭ دامۋى عىلىمنىڭ دامۋىمەن تىعىز بايلانىستى. ەلدىڭ تۇرمىس تاجىريبەلەرىمەن ساباقتاس شارۋاشىلىق تۇرلەرىنىڭ دامۋى  وندىرىسكە، اۋىل شارۋاشىلىعىنا عىلىمنىڭ جاڭا دۇنيەلەرىن (جەتىستىگىن، ءونىمىن)  ەنگىزۋمەن تىعىز بايلانىستى. بۇنىڭ بارلىعىنىڭ جۇزەگە اسۋى، قوعامدىق ورتادا  كۇش الىپ وتىرۋى (حالىقتىڭ قولىنىڭ جەتۋى) ادامنىڭ تاربيەسى مەن تاجىريبەسىنە، بىلىمىنە كەلىپ تىرەلەدى. ال، ادام بويىندا وسى قۇندىلىقتاردى بىرىكتىرىپ، جەتىلدىرىپ وتىراتىن ۇلتتىق سانا. ادامي كاپيتالدىڭ نەگىزى ۇلتتىق سانادا جاتىر.

قازىرگى ۋاقىتتا وركەنيەت بيىگىنە شىققان مەملەكەتتەردىڭ تاريحتا قالاتىن تاجىريبەسىنە قارايتىن بولساق، بۇكىل قيىنشىلىعىن حالىقتىڭ بىرلىگىنىڭ، ەلگە، قوعامعا دەگەن جاناشىرلىقتىڭ، ەڭبەكتىڭ جانە عىلىم، ونەر جولىنداعى زيالىلارىنىڭ جان-جاقتى ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسىندە جەڭىپ وتىرعان. قازاق تاريحىندا دا ۇلتتىق مۇددە ىسىنە جۇمىلۋدا الاش تۇلعالارى ەلدىك قاسيەتتەردىڭ (ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق رۋح) الىپ بەينەسىن قالدىردى. بۇنىڭ بارلىعى اينالىپ كەلگەندە، قانشا ۋاقىت العا باسىپ، قوعام دامىعانىمەن ادامي كاپيتالدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن قۇندىلىقتاردىڭ قاشاندا ءوز ءمانىن جويمايتىندىعىن اڭعارتادى.

ەلباسىنىڭ  «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا ۇلتتىق سانا ماسەلەسى مەملەكەت الدىنا قويىلعان. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ادامزات وركەنيەتىنىڭ باعىتى وزگەرگەن سايىن ۇلتتىق سانانىڭ دا ءورىسىن كەڭەيتۋ ماسەلەسى قوعامعا جۇكتەلۋدە. بىراق، ادام بولمىسىنداعى ۇلتتىق سانا ءونىمى بولىپ (ۇلتتىق سانا دەڭگەيىندەگى) سانالاتىن قاسيەتتەر جويىلمايدى، تەك ادامنىڭ كىسىلىك جانە تۇلعالىق دەڭگەيىنە جۇكتەلىپ وتىراتىن مىندەتتەر جاڭا ۋاقىتتىڭ تالاپتارىنا ساي وزگەرىپ وتىرۋى  مۇمكىن. وسىنداي جاڭا ۋاقىت جاعدايىندا، ادامزات الەمىندە دامۋدىڭ (عىلىمي تەحنيكالىق، اقپاراتتىق، تەحنولوگيا) جاڭا دۇنيەلەرى ۇلتتىق ساناعا جاڭا ماسەلەلەردى ۇسىنىپ، جاڭا مىندەتتەردى جۇكتەپ وتىرادى.

قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق مۇددەگە كۇش بەرەتىن، ونى ساقتاپ وتىراتىن جاڭا دۇنيەلەردى مەڭگەرۋ، مەڭگەرۋ جولىندا قوعامعا قايشى كەلەتىن نارسەلەردى كۇنى بۇرىن اجىراتا ءبىلۋ بۇگىنگى قوعامنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ايشىقتى بەلگىلەرىنىڭ بىرىنە اينالۋى ءتيىس ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. وسى ماەلەگە قاتىستى ەلباسىنىڭ باعدارلامالىق ماقالاسىندا، ءححى عاسىردا ۇلتتىق سانامىزعا قاتىستى مىندەتتەر كورسەتىلگەن. ءححى عاسىردا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ونىمىنە اينالۋى ءتيىس نارسەلەرگە توقتالساق، ولار باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ، ۇلتتىق پراگماتيزم، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ، قوعام مەن جەكە ادامنىڭ رۋحاني ومىرىندە ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋى، قوعامنىڭ ءوز جولىمەن دامۋى. بۇعان دەيىندە ايتىلىپ وتىرعانداي، ۇلتتىق سانا جەكە ادامدى مەملەكەتىمەن، قوعامىمەن بىرىكتىرىپ وتىراتىن رۋحاني فەنومەن. سوندىقتاندا قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى، تۇراقتى تۇردە دامۋى ونىڭ وكىلى جەكەلەگەن ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتىنە، رۋحاني قۇندىلىقتارىنا جانە بارلىق قوعامدىق سانا تۇرلەرىن بويىنا بىرىكتىرە العان رۋحاني دەڭگەيىنە كەلىپ تىرەلەدى. وسى سەبەپتەن قاي ۋاقىتتا دا قوعامنىڭ بولاشاعىنا، دامۋىنا قاجەت نارسە باسەكەگە قابىلەتتىلىك. باسەكەگە قابىلەتتىلىك بولماي قوعامنىڭ تاجىريبەلەرى ونىڭ (قوعامنىڭ) بولمىسىنا جاقىندامايدى.

باسەكەگە قابىلەتتىلىك ماسەلەسىنەن بۇرىن، قوعامنىڭ ىشىنەن باسەكەگە قابىلەتتى بولۋعا قۇشتار تالانتتى جاستاردىڭ، ءبىلىمدى ادامداردىڭ قوعام الدىنا شىعۋىنا كەدەرگى بولاتىن ماسەلەلەر دە تۇرادى. ولار جەمقورلىق، ءبىلىم مەن عىلىم جۇيەسىندەگى پاراقورلىق جانە ت.ب. وسىعان قاتىستى، «جۇرت پايداسىنا تازا جولمەن تۋرا باستايتىن ەر تابىلسا – قازاق حالقى سوڭىنان ەرەر ەدى» - دەگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ. باسەكەگە قابىلەتتىلىك ۇلتتىق سانا دەڭگەيىندەگى ۇعىمعا، ۇلتتىڭ يدەياسىنا اينالعاننان كەيىن عانا دامۋدىڭ تاجىريبەلەرى قوعام ومىرىنە ورنىقپاق. بۇنىڭ مىسالىن تاريحىمىزدان، تاريحتاعى وركەنيەت جولىنا ەرتە بەت بۇرعان  مەملەكەتتەردىڭ مادەنيەتىنەن دە كورە الامىز.

باسەكەگە قابىلەتتىلىك ول مادەنيەتتى، ساۋاتتى، ونەرلى، ءبىلىمدى، ەڭبەكقور، ءوز ىسىنە جاۋاپتى بولۋ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ادامدى، سول ارقىلى قوعامدى مادەنيەت باعىتىمەن ۋاقىت تالابىنا بەيىمدەپ وتىراتىن دەڭگەيدى يەلەنۋ. باسەكەگە قابىلەتتىلىكتە ەڭ ءبىرىنشى كوزگە تۇسەتىن نارسە قابىلەت، ءبىلىم، كىسىلىك مىنەز ارقىلى جاسامپاز بولۋ.  ەلباسى ماقالادا اتاپ كورسەتكەندەي، «قازىرگى تاڭدا جەكە ادام عانا ەمەس، تۇتاس حالىقتىڭ ءوزى باسەكەگە قابىلەتىن ارتتىرسا عانا تابىسقا جەتۋگە مۇمكىندىك الادى.

باسەكەگە قابىلەتتىلىك دەگەنىمىز – ۇلتتىڭ ايماقتىڭ نەمەسە جاھاندىق نارىقتا باعاسى، يا بولماسا ساپاسى جونىنەن وزگەلەردەن ۇتىمدى دۇنيە ۇسىنا الاۋى».  باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ۇرپاققا جۇكتەپ وتىراتىن ۋاقىت، ۋاقىت ورىسىندەگى جاڭا وزگەرىستەر. قوعامنىڭ دامۋى عىلىمداعى جاڭا دۇنيەلەر ارقىلى كورىنگەن سايىن، باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ مىندەتى دە كۇشەيە تۇسەدى. سوندىقتان بۇل ماسەلە كەز كەلگەن ەلدىڭ  قوعامى مەن سول قوعامنىڭ ىشىندەگى ۇلتتىق سانانىڭ شەڭبەرىندە تۇراتىن قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى بولۋى ءتيىس. الاش زيالىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ جازىپ كەتكەندەي، «بايلىق ءتۇبى – اقىل ءھام قول ۇستالىعى. وسى ەكەۋى قوسىلماي ادام بالاسى قازىناعا جارىمايدى».

وتكەن داۋىردە ءبىزدىڭ بابالارىمىز اتامەكەندى جاۋدان بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاپ وتىرسا، باتىرلارىمىز قورعاعان دۇنيەسىن (ۇلتتىق مۇددەنى) عىلىم، ءبىلىم جانە ونەر ارقىلى يگەرىپ، ونى ودان ءارى نىعايتىپ وتىراتىن عىلىمي دۇنيەلەرگە قول جەتكىزۋ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ الدىندا تۇرعان باسەكەگە قابىلەتتىلىكتىڭ نەگىزگى باعىتى بولىپ تابىلادى.

باسەكەگە قابىلەتتىلىك قازىرگى ۋاقىت شەڭبەرىندە مادەنيەتتىلىكتىڭ ءبىر ۇلگىسى بولىپ تابىلادى. بۇگىنگى ۋاقىت كەڭىستىگىندەگى دامۋدىڭ جاڭا تالابىنا بەيىمدەلۋدە الەمدىك وركەنيەتتىڭ ادامزاتقا ورتاق دۇنيەلەرىن مەڭگەرە ءبىلۋ باسەكەگە قابىلەتتى بولۋدىڭ نەگىزگى ۇستانىمى. سەبەبى ۋاقىت ءبىر ورىندا تۇرمايدى. عىلىمنىڭ قارقىندى تۇردە كۇش العان ۋاقىتىنان باستاپ  ادامزات الەمىندە وركەنيەتتىلىكتىڭ ۇدەرىسى تەز ءجۇرىپ كەلەدى. ادامزاتتىق وركەنيەتتىڭ كوشىندە ورىن الىپ وتىرعان جاڭا وزگەرىستەر ءاربىر مادەنيەت يەسى ۇلتتارعا، ونىڭ مەملەكەتىنە جاھاندانۋدىڭ جاڭا تالاپتارىنا ساي ەرتە قامدانۋدى، ىزدەنۋدى، عىلىمنىڭ جاڭا دۇنيەلەرىن يگەرۋگە بەيىمدەلۋ مەن يكەمدى بولۋدى جۇكتەيدى. بۇنى فيلوسوفيادا پراگماتيزم دەيدى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ باعدارلامالىق ماقالاسىندا مەملەكەتكە، قوعام الدىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان يدەيا بۇل ۇلتتىق پراگماتيزم. ۇلتتىق پراگماتيزمنىڭ ەرەكشەلىگى بۇل ۇلتتىڭ، ەلدىڭ، قوعامنىڭ ورتاق ۇستانىمىن بىلدىرەدى. ۇلتتىق پراگماتيزم ۇلتتىڭ رۋحىن ساقتاپ، نىعايتىپ وتىراتىن ۇرپاقتى ۇلتتىڭ مۇددەسىمەن بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق سانانىڭ ەرەكشە ءتۇرى. ۇلتتىق پراگماتيزمدە بۇگىنگى ۋاقىتپەن ءومىر ءسۇرۋ جوق. ۇلتتىق پراگماتيزمگە ءتان كوزقاراس وتكەننىڭ تاعىلىمىنا قۇرمەتپەن قاراپ، تاجىريبەسىن يگەرۋ، ياعني ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۋاقىتىنداعى ادامزات قوعامىنىڭ جەتىستىكتەرىنە قاراپ ارەكەت ەتۋ، ىزدەنۋ، وركەنيەتكە ۇمتىلۋ، بولاشاققا ۇلتتىق مۇددە بيىگىمەن قاراۋ باسىم. ەلباسىنىڭ ماقالاسىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي، «قازاق حالقىنىڭ اتامەكەندى قورعاۋ، كۇتۋ، تازا ۇستاۋداعى ءداستۇرى ۇلتتىق پراگماتيزمنىڭ جارقىن ۇلگىسى بولىپ تابىلادى: «ءتول تاريحىمىزعا، بابالارىمىزدىڭ ءومىر سالتىنا ءبىر ءسات ءۇڭىلىپ كورسەك، شىنايى پراگماتيزمنىڭ تالاي جارقىن ۇلگىلەرىن تابۋعا بولادى. حالقىمىز عاسىرلار بويى تۋعان جەردىڭ تابيعاتىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، ونىڭ بايلىعىن ۇنەمدى، ءارى ورىندى جۇمسايتىن تەڭدەسى جوق ەكولوگيالىق ءومىر سالتىن ۇستانىپ كەلدى». ۇلتتىق پراگماتيزم دەگەنىمىز ءوزىڭدى، ۇلتىڭدى، حالىقتى، ەلىڭدى ساقتايتىن، ەلدىڭ ءومىرىن جالعايتىن دۇنيەلەردى تاني ءبىلۋ، ۋاقىتىلى قورعاپ وتىرۋ. قازاقتىڭ قاراپايىم وتباسىلىق ومىرىندە دە ۇلتتىق پراگماتيزمنىڭ ەلەمەنتتەرىنىڭ جاتقاندىعىن كورەمىز.ۇلكەندى سىيلاۋ، كۇتىمدارلىق، ىرىس، نەسىبە ۇعىمدارى، ىزگىلىكتى تۋىس، اعايىن، ەل بولىپ ءبولىسۋدىڭ ءوزى قازاق داستۇرىندەگى وسى قۇبىلىستىڭ ءمانىن تەرەڭنەن اڭعارتادى. ەلباسى ايتقانداي، «ءبىز جاڭعىرۋ جولىندا بابالاردان ميراس بولىپ، قانىمىزعا سىڭگەن، بۇگىندە تامىرىمىزدا بۇلكىلدەپ جاتقان ىزگى قاسيەتتەردى قايتا تۇلەتۋىمىز كەرەك».

ۇلتتىق پراگماتيزم بابالارىمىزدىڭ قول جەتكىزگەن، قالىپتاستىرىپ كەتكەن ۇلكەن جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى. شىنىمەندە تاريحقا قارايتىن بولساق، قازاق قالىپتاستىرعان ۇلتتىق داستۇرىنەن ۇتىلعان جوق، كەرىسىنشە ءداستۇر ارقىلى قوعامداعى قيىنشىلىقتى جەڭىپ وتىرعان.  ۇلتتىق پراگماتيزمدى ءداستۇر نەگىزىندە ۇلتتىق قاسيەت دەڭگەيىنە كوتەرە ءبىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەل تاۋەلسىزدىكتەن قول ۇزگەنىمەن، تاريحتاعى قازاقتىڭ ءاربىر ادامى ۇلتتىق قاسيەتتەرى مەن قۇندىلىقتارىنان قول ۇزبەگەن. جەر مەن ەلدى قورعاۋ ىسىنە ۇلتتىق سانانىڭ كۇشىمەن بىرىكتى، ياعني دانالىعى، تەكتىلىگى ارقىلى ءداستۇرلى قوعامنىڭ مادەني ءورىسى ساقتالىپ وتىردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇلت جويىلماعان. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ماقالاسىندا ۇسىنىلىپ وتىرعان ۇلتتىق پراگماتيزمدى نىعايتۋدىڭ باستى ماقساتى، وسى ءبىر تاريحي ۋاقىت كەڭىستىگىندەگى ۇلتتىڭ بولمىسىمەن، ۇلتتىڭ مۇددەسىمەن  ۇرپاقتىڭ رۋحىن، بولاشاعىن بىرىكتىرەتىن قۇندىلىقتاردى زەردەلەۋ، باعىت-باعدار بەرۋ. اتا-بابالارىمىزدىڭ  ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋدەگى ءداستۇر تاجىريبەلەرىنىڭ بويىنان ىزگى قاسيەتتەردى يەلەنۋ، سونى قايتا جالعاستىرۋ.

ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدى تاريحتا باسىنان وتكىزۋ حالقىمىز ءۇشىن وڭاي بولماعاندىعى انىق. وتارشىلدىق ۋاقىت، ودان كەيىنگى كەڭەس داۋىرىندە سىرتتان كۇشتەپ ەنگىزىلگەن يدەولوگيا ۇلتتىق قاسيەتتەرىمىز بەن قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ءبىراز بولىگىن ۇرپاق ومىرىنەن قاشىقتاتا ءتۇستى. وسىنىڭ سالدارىنان ەلدىڭ تابيعاتى مەن مىنەزىنە جات دۇنيەلەر قوعامعا ورنىعا باستادى. دەمەك ۇلتتىق پراگماتيزمدى قولعا الۋداعى ماقسات، بۇل يدەيانىڭ باستى ماقساتى  كەرى تارتپا، ۇلتتىڭ مىنەزىنە، ەلدىڭ داستۇرىنە جات نارسەلەردەن ارىلۋ. بۇگىنگى ۋاقىت تالابىنا تاريحتاعى ەلدىڭ تاجىريبەسىمەن قايتا قاراۋ.

قازىرگى قوعام الدىندا تۇرعان ماسەلەلەردى ءبىرى ۇلتتىق بىرەگەيلىك. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ەلدىكتى ساقتاۋدىڭ ۇستانىمى بولىپ سانالادى. سەبەبى بۇل ماسەلە ۇلتتىڭ بولاشاعىنا ۇنەمى تىكەلەي قاتىستى. ادامنىڭ بويىندا، ومىرىندە، قوعامدا ۇلتتىق بىرەگەيلىك بولماسا بۇنداي ادامنىڭ قوعامىنىڭ ەرتەڭى بۇلىڭعىر. قوعامدا ۇلتتىق بەرەگەيلىك بولماسا، ۇلتتىق بىرەگەيلىك ۇلتتىق ساناعا اينالماسا بۇنداي ورتانىڭ ادامى وسكەن ورتاسىنان، قوعامىنان قاشىقتايدى. وسى سەبەپتەن جەكە ادامدى قوعامىمەن، ۇلتتىق مۇددەمەن، ۇرپاقتى ەل مۇددەسىنە جۇمىلدىرىپ وتىراتىن ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق بىرەگەيلىك. ۇلتتىق سانا بولماسا ۇلتتىق بىرەگەيلىك ساقتالمايدى. ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق بىرەگەيلىك تىعىز بالانىستى. ۇلتتىق بىرەگەيلىك قوعامنىڭ بەت بەينەسىن ايقىنداپ وتىرسا، قوعامنىڭ نەگىزى ۇلتتىق ساناعا تاۋەلدى. سونىمەن قاتار ۇلتتىق بىرەگەيلىك وسى ۇلتتىق سانادان شىعاتىن قوعامنىڭ مادەني نەگىزى بولىپ سانالادى.

ۇلتتىڭ تۇلعالىق جەتىستىگى، ۇرپاقتىڭ كىسىلىگىنە ءتان دۇنيە ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ نەگىزىندە ۇلتتىق تاربيە، ءداستۇر مەن مادەنيەت، ءتىل، ۇلتتىق ونەر، ءدىل مەن ءدىننىڭ تازالىعى، ۇلتتىق يدەيا، تاريح، تاريحي سانا جانە ۇلتتىق يدولوگيا جاتىر. قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ۇلتتىق بىرەگەيلىك ماسەلەسى ۇلتتىڭ بولاشاعىن، قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىن، تۇتاستىعىن ايقىندايتىن دۇنيە، ماڭىزدى قۇرال بولىپ وتىر. قۇرال دەيتىنىمىز ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني ومىرىندە، بۇل ماسەلەگە كەز كەلگەن وتباسى، جەكە ادام، اتا-انا بولىپ كوڭىل بولگەن. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى نەگىزگە العان ۇرپاقتى ەلدىككە، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋدە قوعامداعى ءار وتباسى وزىنە تيەسىلى جاۋاپكەرشىلىكتى ساقتاعان. سونىڭ ناتيجەسىندە  ۇلتتىق ساناسى مەن رۋحى كۇشتى ادامدار قوعام الدىنا شىعىپ وتىردى، ۇلت ىسىنە جۇمىلۋدا ۇلت زيالىلارىنىڭ بيىك شوعىرى قالىپتاستى.

ەلباسى ماقالادا اتاپ كورسەتكەندەي، «ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىز، ءتىلىمىز بەن مۋزىكامىز، ادەبيەتىمىز جورالعىلارىمىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلتتىق رۋحىمىز بويىمىزدا ماڭگى قالۋعا ءتيىس». شىنىمەندە ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ، وسى داستۇرمەن ءومىر ءسۇرۋ (قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى) جەكە ادامنان باستاپ قوعاممەن جالعاسىپ وتىراتىن، سول دەڭگەيدە كورىنەتىن مادەني جەتىستىك بولىپ سانالادى. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ نەگىزىندە ۇلتتىڭ قاسيەتتەرىن ايقىنداپ وتىراتىن دۇنيەلەر ساقتالىپ وتىرادى. قوعامعا قاجەتتى دۇنيەلەر عانا حالىقتىڭ زەردەسىمەن قابىلدانادى. قوعامنىڭ يگىلىگىنە قايشى كەلەتىن دۇنيەلەر ەل ءداستۇرى تاراپىنان قابىلدانباي جاتادى. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ نەگىزىنە جەكە ادام مەن ۇلتتىڭ رۋحىن بىرىكتىرە تۇسەتىن اقىل-پاراساتتىلىق، سەزىمتالدىق، زەرەكتىك سىندى رۋحاني قاسيەت ۇلگىلەرى جاتادى. وتكەنگە قۇرمەتپەن، بولاشاققا بيىك زەردەمەن قارايتىن ۇرپاق ۇلتتىق بىرەگەيلىگى كۇشتى ورتادان شىعاتىندىعىن تاريحىمىز دا، بۇگىنگى ۋاقىتتىڭ شىنىدىعىمەن قاتار كورىنىپ وتىرعان ۋاقىتتىڭ تالابى دا دالەلدەۋدە.

ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى سارسەمبين، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz