Shipagerlik bayanda qazaq tarihyna qatysty qúndy mәlimetter aitylghan. Kitaptyng basqy betinde bylay jazylghan: Han jarlyq destir jazmysh iyeger Óteyboydaq Tileuqabylúghly bin Úlú yúz, bin Zarman, bin Alban – әl Qúzorda (audarmasy: Han jarlyghymen kitap jazghan iyeger Óteyboydaq Tileuqabylúly, Úly jýz, Zarman, Alban, Qúzorda) delingen. Osylaysha  Óteyboydaq kitapty kimning jarlyghymen jazghany, avtory, ata-tegi jәne qay qalada jazghany jóninde anyq kórsetken. Búl arada aitylghan «әl Qúzorda» degeni Balasaghún qalasy ekenin ózge de tarihy jazbasha derekterden bile alamyz. Qúzorda atauy XI–XII ghasyrlarda ómir sýrgen Maqmúd Qashqaridyng «Týrki sózderining jiyntyghy» atty kitabynda kezigedi. Onda: «Úlúsh – qala, qystaq (Shylgylshe). Balasaghún men onyng janyndaghy Arghu shaharlarynda túratyn halyqtardyng tilinde «úlúsh» sózin «shahar» deydi. Balasaghún shaharyn «Qúzúlúsh» dep ataydy. Ordu Balasaghúngha jaqyn qala, Balasaghúndy da «Qúzordu-Qúzorda» deydi dep, Balasaghúnnyng ekinshi atauy bolghanyn aitady. Qazaq handyghy eng alghash osy Qúzorda-Balasaghún qalasynda qúryldy. Qazaq handyghy alghash qúrylghanda astanasy Sozaq, Syghanaq qalalary bolghan deu tarihy shyndyqqa janaspaydy. Sebebi, Kerey men Jәnibek bastaghan el Ábilhayyr handyghynan bólinip shyghyp, Ábilhayyr handyghynyng astanasy Syghanaqty jәne oghan tayau mandaghy Sozaqty birden astana etui qisynsyz. Qazaq handyghynyng taghyna Búryndyq han otyrghan song 1480 jyldary Syr boyyndaghy qalalargha shabuyl jasau nәtiyjesinde Syghanaqty ózine qosyp, astanasy etti.

Kerey men Jәnibek han bastaghan elge Esenbúgha han Mogholstannyng batys shekarasyndaghy Shu men Qozybasy aralyghyn bergenin, osy ónirde alghash ret 1465 jyly Qazaq handyghy qúrylghanyn Múhammed Haydar Dulatidyng derekterinen bile alamyz. Qazaq handyghy alghash qúryghan tústa Mogholstannyng astanasy – Almalyq qalasy boldy. Al, Ábilhayyr handyghynyng astanasy – Syghanaq qalasy edi.

Demek, Múhammed Haydar Dulatidyng Qazaq handyghy alghash Qozybasy men Shu alabynda qúryldy degeni Óteyboydaqtyng Qazaq handyghynyng eng alghashqy ordasy әl Qúzorda-Balasaghún qalasynda kitap jazdym degenin odan ary naqtylay týsedi. Óitkeni, Qúzorda-Balasaghún qalasy Shu men Qozybasy aralyghyna ornalasqan.

Dәl qazirgi orny Jambyl oblysy, Shu audany, Aqsu auylynan 5 shaqyrymday Aqtóbe degen jerde. Shudaghy eski qalanyng júrtyn әu basta ghalym Álikey Marghúlan  Balasaghún qalasy osy bolar dep boljap aitypty. 1974 jyly belgili tarihshy, arheolog, etnolog ghalym Shalekenov Uahit Hamzaúly bastaghan zertteushiler qazba júmystarynyng nәtiyjesinde eski qalanyng júrtynan kóptegen jәdigerlik búiymdar tapqan. Shalekenovtyng monografiyalyq enbeginde, 1939 jyldary Leningradtyq ghalym Aleksandr Bernshtam Qyrghyzstannyng Toqmaq qalasynyng manyndaghy orta ghasyrlyq Aqbeshim qalasyn Balasaghún qalasy dep jariyalaghan eken. Alayda ol qala Balasaghún qalasy emes ekeni anyqtalyp keledi.

Óteyboydaq Qúzorda-Balasaghún qalasyn kitaptyng birinshi betinde Qúzorda dep jazghanymen, odan ary qaray kóbinde Aqorda dep ataydy. Aqorda atauy qazaq tilinde búrynnan qoldanysta bar, ertede handyqtyng ortalyghyn jәne hannyng sarayyn «Aqorda» dep ataghan. Al qazir de Aqorda atauy qoldanystan týsken joq. Astanadaghy preziydent reziydensiyasyn Aqorda deymiz. Keyde jalpylama Astanany Aqorda, Elorda deymiz. Ózbekter astanasyn Baytaq degenimen, preziydent reziydensiyasyn Aqsaray deydi. Key zertteushiler Óteyboydaq jazghan Aqordany Aq Orda memleketimen shatastyrady. Biraq, Óteyboydaq shipagerlik bayandy jazghan XV ghasyrdyng ekinshi jartysynda Aq Orda memleketi әldeqashan ómir sýruin toqtatqan kez edi.

Shipagerlik bayanda Óteyboydaq Jiyrenshe sheshen ekeui Qazaq handyghynyng astanasy Aqordagha (Qúzorda-Balasaghún) baryp, Jәnibek hanmen kezikkeni, Jәnibek han Jiyrenshe sheshendi Qarabas dep ataghany jәne Jәnibek hannyng Jiyrenshe degen balasy bolghany turaly aitylady. Ol turaly kitapta Jәnibek han Jiyrenshe sheshenge: – Jiyrenshe degen atyndy aldyn, sheshen degen zatyndy aldyn. Hanzadamynyng (balasy) da aty Jiyrenshe edi deydi. Anyghynda, Jәnibek hannyng ordasyndaghy Qanay degen sheshen Jiyrensheni hangha Qarabas dep tanystyrghan eken. Tarihy derekterge jәne auyzsha jetken shejirelerge jýginsek, Jәnibek hannyng – Qasym, Jiyrenshe, Tanysh, Janysh, Ádik, Jәdik qatarly úldary bolghanyn bile alamyz. Al, Jiyrenshe sheshen qazaq, qyrghyz, qaraqalpaq halyqtarynyng foliklorlarynda kezigetin XV–XVI ghasyrlarda jasaghan oishyl túlgha.

Bizshe, Óteyboydaqtyng Aq ordagha (Qúzorda-Balasaghún) alghash ret barghan merizimi 1469 jyly bolghan. Demek, ol kezde Kerey han ómirden ótip ketkeni anyq bayqalady. Sebebi, Shipagerlik bayanda Kerey han turaly eshtene aitylmaydy. Ózge de tarihy derekterde de 1469 jyldan song Kerey hannyng aty atalmaydy. «Fath-name» men «Shaybaniy-name» derekterinde Kerey hannyng aty atalmay, Baraq hannyng balasy Jәnibek hannyng aty basqalarmen birge aitylady. Osy derekterge negizdelgende, Kerey han 1469 jyly qaytys bolghan.

Jәnibek han 1469 jyldary biylikke shyghyp, 1473 jylgha deyin taqta otyrghan. Óteyboydaqtyng derekterinde Jәnibek han Óz Temirding shabulynan qaytys bolghany bayandalady. Búl mezgil 1473 jylgha tura keledi. Óitkeni 1473 jyldan song tarihy derekterde Jәnibek han turaly mәlimet kezikpeydi.

Óteyboydaq «Shipagerlik bayandy» Qúzorda-Balasaghún qalasyndaghy Jәnibek han ordasynda 4-5 jylday uaqyt jazumen ainalysyp, jazylyp biter shaghynda bylay deydi: «Quanyshym erte bolghan eken. Sol kýni qanqúily han Temir oida joqta qandy qyrghyn bastady da, Jәnibek han qaza boldy. Men jan saughalay jazghan dýniyelerimdi kóterip, bosqyndarmen birge Aq ordadan qashyp,  әreng qútylyp, «esi bar elin tabar» dep, tughan mekenime tarttym. Aptyqqan Temir kórinde ókirgir…. El kezu qayta saltym boldy. Jazghanym songhylyqqa sarqyn bolmaq…. deydi.

Óteyboydaqtyng qanqúily han Temir degeni oirat-qalmaqtardyng Óz Temir tayshysy. Sol tústa Óz Temir tayshy Ontýstik ónirge bekinip alyp, Mogholstangha, Ábilhayyr handyghyna, Qazaq handyghyna talay ret shabuyldaghan. Ol Toghan hannyng nemeresi. Toghan han 1420 jyly kóshpeli oirat-qalmaq taypalaryn birlikke keltirgen. Toghan hannyng balasy Esen han. Esen hannyng balasy Óz Temir. Óz Temir tayshy әkesinen múragerlikti 1457 jyly alghan bolatyn. 1457 jyly Syghanaq qalasynyng týbindegi soghysta Ábilhayyr han Óz Temir bastaghan oirattardan jenilis tapqannan keyin, yaghny 1457–1458 jyldary Kerey men Jәnibek bastaghan el Ábilhayyr handyghynan Mogholstangha auyp keldi. Olar Mogholstangha kelgen son, 8-9 jylday uaqyt Mogholstangha syrttay qarap túrdy.

Shipagerlik bayanda Esim han jәne onyng Ayym biykesi turaly oqigha bayandalady. Ony kóptegen zertteushiler Qazaq handyghynyng 1565–1628 jyldary hany bolghan Esim hanmen baylanystyrady. Osyghan qarap key tarihshylarymyz atýsti oimen Shipagerlik bayandy XVI–XVII ghasyrlardyng tuyndysy dep jýr. Anyghynda, Shipagerlik bayanda aitylghan Esim han Mogholstannyng 1429–1462 jyldary biylik etken Esen búgha hany edi, Búnda, Esen – óz aty, Búgha degenimiz – Bura, ol – tituldyq esimi. 1465 jyly Jetisuda Qazaq handyghy qúrylardan búryn Óteyboydaq Tileuqabylúly Mogholstan memleketinde ómir sýrdi. Sol elding azamaty boldy. Demek, Óteyboydaqtyng Esen búghra han turaly jaghymdy әngimeni jazuy oryndy. Al Shipagerlik bayanda Esen búghra handy Esim han dep shatastyryp jazghan keyingi kóshirushilerding qateligi bolsa kerek. Týrkilerde Burany, Arystandy tituyldyq esim etu ýrdisi X–XIII ghasyrlardaghy Qarahan memeleketining dәuirinde de bolghan. Mysaly, Satúq boghyra (bura) han, Arsylan (arystan) han bolghan, olar Qarahan memleketin biylegen.

Qazaq handyghynyng qúryluy – jer betinde qazaq últynyng ómir sýruining basty tiregi boldy. Qazaqstan – Qazaq handyghynyng aumaghynda qaytadan qúrylghan zandy jalghasy. Ótkendi bilmey, ótkelden ótu onay emes. Taghylymy tereng tarihymyzdy bilmey, bolashaqqa baghadar jasau qiyn.

Ertay  Jomart

Abai.kz