Mysalgha, qazaq ýlken kisini «siz» dep syilaydy.
Al, Shvesiyada ýlken kisige «sen» deuing kerek. Eger oghan «siz» dep aitsanyz ol sizge qatty ókpeleui mýmkin.

Logika mynanday: Adamnyng barlyghy ten. Maghan «siz» degeniniz meni kemsitkeniniz. Múnyng jasy ýlken, sondyqtan kýsh-quaty az, aqyly kem.
Demek, bolashaghy joq dep kemsitip otyrsyz deydi. Minekey, shvedting logikasy osynday.
Búghan qarap shvedting logikasy jaqsy, qazaqtiki jaman degen qorytyndy shygha ma? Joq.
Iә bolmasa, qazaqtyng logikasy jaqsy, shvedting logikasy jaman degen qorytyndy shygha ma? Joq.

Búdan shyghatyn qorytyndy әr elding salty basqa, itteri ala qasqa. Demek әr eldin, әr últtyng maqsaty ózining әdet-ghúrpyn, ózining ýrdisin zaman talabyna úshtastyra bilu.

Men múny bylay dep aitamyn: Qazaq el bolyp qalu ýshin tehnokrattyq elge ainalu kerek. Tehnokrattyq elge ainalmay qazaq el bolmaydy.

«Últtyq namys, últtyq ruh» degen sózdi qazaq kóp aitady. Múnyng barlyghy tehnokrattyq reforma bolmay, bos sóz bolyp qalady.

Ruh degen ne ózi.
«Oybay, ruh qayda?» dep siz kýnige jýz ret aiqaylanyz. Ne ózgeredi?
Bir bes minutqa sizding ruhynyz kózin ashar, «әy ne bolyp qaldy, búl ne shu?» dep. Sodan keyin qaytadan qalyng úiqygha ketedi. Ruhynyz úiyqtamay, mýlgimey, sergek jýru ýshin onyng artynda bir tirek bolu kerek. Búl tirek tehnokrattyq.

Yaghni, qazaqty ózgelerge moyyndatatyn ózining jasaytyn birdenesi bolu kerek.
Qazaq degen aqyldy halyq. Minekey, jasaghan zattaryn qaranyz degizetindey.

Mysalgha, japondyq sapa deytin úghym bar. Ol ne? «Toyotany» aitayyq. Ony júrttyng barlyghy alady. «Soniydi» aitayyq. Oghan degen súranys súmdyq. Japon kompiuter jasasa býge-shigesine deyin keremet qylyp, týbin týsire jasap shyghady. Sondyqtan, japondyq ónimge júrttyng barlyghy basyn iyedi.

Taghy bir mysal. Japonnyng jazushysy myqty deydi. Murakamy deytin qalamger bar olarda. Qazaqta Dulat Isabekov deytin jazushy bar. Salystyra týssek Dulat aghamyzdyng talanty Murakamiyding talantynan asyp týspese, esh kem emes.
Biraq, júrttyng barlyghy Murakamiydi biledi, Dulat aghamyzdy qazaqtan ózge eshkim bilmeydi. Nege olay?

Búl jerde taghy da Abaygha oraluymyz kerek. Shәkәrim qajy «Ibrahim myrza hәkim edi. Danyshpan edi. Átteng túrghan jeri qazaqtyng ishi bolghandyqtan úlylyghy kórinbedi, qadiri azyraq bilindi» deydi.

Dulat aghamyz da qazaqtyng myqty jazushysy. Biraq, qazaqtyng arasynda jasaghandyqtan qadiri azyraq bilinip túr. Nelikten? Óitkeni, japonnyng «toyotasyn» aittyq, «soniyin», kompiuterin aittyq. Japondyq sapa, japondyq is deytin úghym bar. Dýniyede japondar jasaghan ónim jayynda «búl keremet, sapaly» degen týsinik qalyptasqan.

Sondyqtan, japon bolghandyqtan da Murakamiydi myqty jazushy dep tanidy.
Eger qazaqtar da myqty bir kompiuterding týrin oilap tapsa, ne bir avtokólikterdi jasaytyn bolsa, onda bizge de qatysty osynday bir týsinikter qalyptasar edi. Qazaq isi, qazaqy sapa degen úghym payda bolar edi.

Sonda búl sapanyng basqa da salalargha septigi tiyer edi. Sonda baryp Dulat aghamyzdyng aty әlemge jayylar edi.

Al endi bireuler aitady: «Tehnokrattyq bolmasaq ta dýniyeden qúryp ketpeymiz» dep. Búl da ras. Qúrymaymyz.

Biraq dýniyede elding eki týri bolady. Jetekke jýretin el jәne jetekteytin el. Mysalgha, AQSh, Úlybritaniya, Japoniya siyaqty elderding basty maqsaty keremet kompiuterlerdi shygharu da, ózge elderding maqsaty solar shygharghan kompiuterlerdi satyp alu.

Qysqasha aitqanda olar óndirushi el de, qalghanynyng barlyghy solardyng ónimin tútynyp, jeteginde jýretin elder. Búl degenimiz ekspansiyanyng jana týri.

Ony bylay týsindireyin. Mysalgha, ruhany baylyqty alyp qarayyq. Búl mәsele Japoniyada boluy mýmkin. Júrttyng barlyghy tehnokrat bolyp ketti, ruhany qúndylyqtar qúldyrady dep ol jaqta bireuler mazasyzdanuy mýmkin. Al bizge ne kerek ol?

Myqty elder aitady: «sen mening tauarymdy satyp al, mindeting sol. Qalghan uaqytyndy ruhany baylyq qayda ketti, tilding hali negi mýshkil dep ótkize ber. Osyny anyqtau ýshin jinalys jasa, konferensiyalardy ýzbey ótkiz, daulas, talasqa týs, oibaygha sal. Biraq, bireuing «gayka» búrama, bireuing kompiuter shygharma, kólik qúrastyrudy ýirenbe. Múnyng barlyghyn sen bizden alsang bolady» deydi.

Ókinishke oray bizding ziyaly qauym osyny týsenbey otyr. Búl qazaqqa óte qauipti nәrse. Taghy da aitam. Qazaq qazaq bolyp qalu ýshin eng aldymen tehnologiyalyq jәne tehnokrattyq jetistikke jetu kerek. Múnday jetistik bolatyn bolsa, jas balanyng ózi múny maqtanysh tútatyn bolady.

Óitkeni is sózdi bastaydy. Qazir qazaqqa eng kerek nәrse tehnokrattyq kózqaras, tehnologiyalyq janalyq jәne osynyng barlyghyn Abaymen, últtyq baghyttaghy tәlim-tәrbiyemen úshtastyru. Múndaydyng mýmkin ekenin әlemdegi ozyq oily elder dәleldep berdi.

Mysalgha Koreyany, Malaziyany, Japoniyaday elderdi alyp qarayyq. Búlar qansha jerden myqty kompiuter jasasa da, ózderining últtyq salt-sanasyn altyn qúsap saqtap, damytyp otyr.

Japondarda kaligrafiya degen óner bar. Búl әdemi jazu degen sóz.
Ádemi jazu kimge kerek dep qazaq ony týsinbeydi. Esesine bizde aitys óneri bar.
Biz keyde maqtanamyz, aitys qazaqta ghana bar, basqa eshkimde joq dep.
Nege eshkimde joq. Óitkeni ol eshkimge kerek emes.

Búdan shyghatyn qorytyndy әrkimning mentaliyteti, sana-sezimi, әdet-ghúrpy bólek bolady. Anaghan-mynaghan dalaqtay beruding de qajeti joq.

Abaydyng sózi bar taghy da. "Aqsaqal aitty, bay aitty. Kim bolsa meyli, sol aitty. Aqylmenen jenseniz deydi. Minekey, biz osy sózdi úmytpaugha tiyispiz". Anau aitypty, mynau býy depti dep, anadan bir júlqyp, mynadan bir júlqudyng keregi joq.

Siz ózinizding әninizdi, kýiinizdi saqtanyz. Siz jeti atanyzdy bilu dәstýrin dәripteniz. Osynyng barlyghyn saqtay otyra, jana zamangha beyimdelip, tehnokrattyq elge ainalynyz. Sonda ghana qazaqtyng bolashaghy bolady.

Asqar Júmadildaev, ghalym

Abai.kz