مىسالعا، قازاق ۇلكەن كىسىنى «ءسىز» دەپ سىيلايدى.
ال، شۆەتسيادا ۇلكەن كىسىگە «سەن» دەۋىڭ كەرەك. ەگەر وعان «ءسىز» دەپ ايتساڭىز ول سىزگە قاتتى وكپەلەۋى مۇمكىن.

لوگيكا مىنانداي: ادامنىڭ بارلىعى تەڭ. ماعان «ءسىز» دەگەنىڭىز مەنى كەمسىتكەنىڭىز. مۇنىڭ جاسى ۇلكەن، سوندىقتان كۇش-قۋاتى از، اقىلى كەم.
دەمەك، بولاشاعى جوق دەپ كەمسىتىپ وتىرسىز دەيدى. مىنەكەي، شۆەدتىڭ لوگيكاسى وسىنداي.
بۇعان قاراپ شۆەدتىڭ لوگيكاسى جاقسى، قازاقتىكى جامان دەگەن قورىتىندى شىعا ما؟ جوق.
ءيا بولماسا، قازاقتىڭ لوگيكاسى جاقسى، شۆەدتىڭ لوگيكاسى جامان دەگەن قورىتىندى شىعا ما؟ جوق.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى الا قاسقا. دەمەك ءار ەلدىڭ، ءار ۇلتتىڭ ماقساتى ءوزىنىڭ ادەت-عۇرپىن، ءوزىنىڭ ءۇردىسىن زامان تالابىنا ۇشتاستىرا ءبىلۋ.

مەن مۇنى بىلاي دەپ ايتامىن: قازاق ەل بولىپ قالۋ ءۇشىن تەحنوكراتتىق ەلگە اينالۋ كەرەك. تەحنوكراتتىق ەلگە اينالماي قازاق ەل بولمايدى.

«ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق رۋح» دەگەن ءسوزدى قازاق كوپ ايتادى. مۇنىڭ بارلىعى تەحنوكراتتىق رەفورما بولماي، بوس ءسوز بولىپ قالادى.

رۋح دەگەن نە ءوزى.
«ويباي، رۋح قايدا؟» دەپ ءسىز كۇنىگە ءجۇز رەت ايقايلاڭىز. نە وزگەرەدى؟
ءبىر بەس مينۋتقا ءسىزدىڭ رۋحىڭىز كوزىن اشار، «ءاي نە بولىپ قالدى، بۇل نە شۋ؟» دەپ. سودان كەيىن قايتادان قالىڭ ۇيقىعا كەتەدى. رۋحىڭىز ۇيىقتاماي، مۇلگىمەي، سەرگەك ءجۇرۋ ءۇشىن ونىڭ ارتىندا ءبىر تىرەك بولۋ كەرەك. بۇل تىرەك تەحنوكراتتىق.

ياعني، قازاقتى وزگەلەرگە مويىنداتاتىن ءوزىنىڭ جاسايتىن بىردەڭەسى بولۋ كەرەك.
قازاق دەگەن اقىلدى حالىق. مىنەكەي، جاساعان زاتتارىن قاراڭىز دەگىزەتىندەي.

مىسالعا، جاپوندىق ساپا دەيتىن ۇعىم بار. ول نە؟ «تويوتانى» ايتايىق. ونى جۇرتتىڭ بارلىعى الادى. «ءسونيدى» ايتايىق. وعان دەگەن سۇرانىس سۇمدىق. جاپون كومپيۋتەر جاساسا بۇگە-شىگەسىنە دەيىن كەرەمەت قىلىپ، ءتۇبىن تۇسىرە جاساپ شىعادى. سوندىقتان، جاپوندىق ونىمگە جۇرتتىڭ بارلىعى باسىن يەدى.

تاعى ءبىر مىسال. جاپوننىڭ جازۋشىسى مىقتى دەيدى. مۋراكامي دەيتىن قالامگەر بار ولاردا. قازاقتا دۋلات يسابەكوۆ دەيتىن جازۋشى بار. سالىستىرا تۇسسەك دۋلات اعامىزدىڭ تالانتى مۋراكاميدىڭ تالانتىنان اسىپ تۇسپەسە، ەش كەم ەمەس.
بىراق، جۇرتتىڭ بارلىعى مۋراكاميدى بىلەدى، دۋلات اعامىزدى قازاقتان وزگە ەشكىم بىلمەيدى. نەگە ولاي؟

بۇل جەردە تاعى دا ابايعا ورالۋىمىز كەرەك. شاكارىم قاجى «يبراھيم مىرزا حاكىم ەدى. دانىشپان ەدى. اتتەڭ تۇرعان جەرى قازاقتىڭ ءىشى بولعاندىقتان ۇلىلىعى كورىنبەدى، قادىرى ازىراق ءبىلىندى» دەيدى.

دۋلات اعامىز دا قازاقتىڭ مىقتى جازۋشىسى. بىراق، قازاقتىڭ اراسىندا جاساعاندىقتان قادىرى ازىراق ءبىلىنىپ تۇر. نەلىكتەن؟ ويتكەنى، جاپوننىڭ «تويوتاسىن» ايتتىق، «ءسونيىن»، كومپيۋتەرىن ايتتىق. جاپوندىق ساپا، جاپوندىق ءىس دەيتىن ۇعىم بار. دۇنيەدە جاپوندار جاساعان ءونىم جايىندا «بۇل كەرەمەت، ساپالى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان.

سوندىقتان، جاپون بولعاندىقتان دا مۋراكاميدى مىقتى جازۋشى دەپ تانيدى.
ەگەر قازاقتار دا مىقتى ءبىر كومپيۋتەردىڭ ءتۇرىن ويلاپ تاپسا، نە ءبىر اۆتوكولىكتەردى جاسايتىن بولسا، وندا بىزگە دە قاتىستى وسىنداي ءبىر تۇسىنىكتەر قالىپتاسار ەدى. قازاق ءىسى، قازاقى ساپا دەگەن ۇعىم پايدا بولار ەدى.

سوندا بۇل ساپانىڭ باسقا دا سالالارعا سەپتىگى تيەر ەدى. سوندا بارىپ دۋلات اعامىزدىڭ اتى الەمگە جايىلار ەدى.

ال ەندى بىرەۋلەر ايتادى: «تەحنوكراتتىق بولماساق تا دۇنيەدەن قۇرىپ كەتپەيمىز» دەپ. بۇل دا راس. قۇرىمايمىز.

بىراق دۇنيەدە ەلدىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. جەتەككە جۇرەتىن ەل جانە جەتەكتەيتىن ەل. مىسالعا، اقش، ۇلىبريتانيا، جاپونيا سياقتى ەلدەردىڭ باستى ماقساتى كەرەمەت كومپيۋتەرلەردى شىعارۋ دا، وزگە ەلدەردىڭ ماقساتى سولار شىعارعان كومپيۋتەرلەردى ساتىپ الۋ.

قىسقاشا ايتقاندا ولار ءوندىرۋشى ەل دە، قالعانىنىڭ بارلىعى سولاردىڭ ءونىمىن تۇتىنىپ، جەتەگىندە جۇرەتىن ەلدەر. بۇل دەگەنىمىز ەكسپانسيانىڭ جاڭا ءتۇرى.

ونى بىلاي تۇسىندىرەيىن. مىسالعا، رۋحاني بايلىقتى الىپ قارايىق. بۇل ماسەلە جاپونيادا بولۋى مۇمكىن. جۇرتتىڭ بارلىعى تەحنوكرات بولىپ كەتتى، رۋحاني قۇندىلىقتار قۇلدىرادى دەپ ول جاقتا بىرەۋلەر مازاسىزدانۋى مۇمكىن. ال بىزگە نە كەرەك ول؟

مىقتى ەلدەر ايتادى: «سەن مەنىڭ تاۋارىمدى ساتىپ ال، مىندەتىڭ سول. قالعان ۋاقىتىڭدى رۋحاني بايلىق قايدا كەتتى، ءتىلدىڭ ءحالى نەگى مۇشكىل دەپ وتكىزە بەر. وسىنى انىقتاۋ ءۇشىن جينالىس جاسا، كونفەرەنتسيالاردى ۇزبەي وتكىز، داۋلاس، تالاسقا ءتۇس، ويبايعا سال. بىراق، بىرەۋىڭ «گايكا» بۇراما، بىرەۋىڭ كومپيۋتەر شىعارما، كولىك قۇراستىرۋدى ۇيرەنبە. مۇنىڭ بارلىعىن سەن بىزدەن الساڭ بولادى» دەيدى.

وكىنىشكە وراي ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم وسىنى تۇسەنبەي وتىر. بۇل قازاققا وتە قاۋىپتى نارسە. تاعى دا ايتام. قازاق قازاق بولىپ قالۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن تەحنولوگيالىق جانە تەحنوكراتتىق جەتىستىككە جەتۋ كەرەك. مۇنداي جەتىستىك بولاتىن بولسا، جاس بالانىڭ ءوزى مۇنى ماقتانىش تۇتاتىن بولادى.

ويتكەنى ءىس ءسوزدى باستايدى. قازىر قازاققا ەڭ كەرەك نارسە تەحنوكراتتىق كوزقاراس، تەحنولوگيالىق جاڭالىق جانە وسىنىڭ بارلىعىن ابايمەن، ۇلتتىق باعىتتاعى ءتالىم-تاربيەمەن ۇشتاستىرۋ. مۇندايدىڭ مۇمكىن ەكەنىن الەمدەگى وزىق ويلى ەلدەر دالەلدەپ بەردى.

مىسالعا كورەيانى، مالازيانى، جاپونياداي ەلدەردى الىپ قارايىق. بۇلار قانشا جەردەن مىقتى كومپيۋتەر جاساسا دا، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق سالت-ساناسىن التىن قۇساپ ساقتاپ، دامىتىپ وتىر.

جاپونداردا كاليگرافيا دەگەن ونەر بار. بۇل ادەمى جازۋ دەگەن ءسوز.
ادەمى جازۋ كىمگە كەرەك دەپ قازاق ونى تۇسىنبەيدى. ەسەسىنە بىزدە ايتىس ونەرى بار.
ءبىز كەيدە ماقتانامىز، ايتىس قازاقتا عانا بار، باسقا ەشكىمدە جوق دەپ.
نەگە ەشكىمدە جوق. ويتكەنى ول ەشكىمگە كەرەك ەمەس.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى اركىمنىڭ مەنتاليتەتى، سانا-سەزىمى، ادەت-عۇرپى بولەك بولادى. اناعان-مىناعان دالاقتاي بەرۋدىڭ دە قاجەتى جوق.

ابايدىڭ ءسوزى بار تاعى دا. "اقساقال ايتتى، باي ايتتى. كىم بولسا مەيلى، سول ايتتى. اقىلمەنەن جەڭسەڭىز دەيدى. مىنەكەي، ءبىز وسى ءسوزدى ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز". اناۋ ايتىپتى، مىناۋ ءبۇي دەپتى دەپ، انادان ءبىر جۇلقىپ، مىنادان ءبىر جۇلقۋدىڭ كەرەگى جوق.

ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ءانىڭىزدى، كۇيىڭىزدى ساقتاڭىز. ءسىز جەتى اتاڭىزدى ءبىلۋ ءداستۇرىن دارىپتەڭىز. وسىنىڭ بارلىعىن ساقتاي وتىرا، جاڭا زامانعا بەيىمدەلىپ، تەحنوكراتتىق ەلگە اينالىڭىز. سوندا عانا قازاقتىڭ بولاشاعى بولادى.

اسقار جۇمادىلداەۆ، عالىم

Abai.kz