31 jeltoqsan kýni yaghny Jana jyl qarsanynda Donyz jylynyng bir aty - qarakiyik degen mazmúnda maqala jazyp edik, FB júrtshylyghy úlarday shulap koya berdi. Kədimgidey "bəlege" qaldyq. Biri - "dúrys" dese, ekinshileri - "búrys" desip jatty. Desek te ómirimizde birinshi ret estip túrmyz degen aghayynnyng qarasy molyraq boldy jəne qarakiyik sózine kýmәnmen qaraytyndyqtaryn jasyrmady. Basym kópshilik - donyzdyng qarakiyik atanuy mýmkin emes degen jaqta.

Endeshe aitayyn, qazaq asha túyaqty jabayy januarlardy jalpy ataumen kiyik deydi. Məselen elik, qúdyr, qaraqúiryq, tau eshki t.b adal taghylardy halqymyz beynelep aitqanda kiyik túqymdastary otryadyna jatqyzady. Qazaq arqardy, tau eshkini, búghyny, elikti t.b asha túyaqtylardy jalpy ataumen "Qonyr an" dep te ataydy. "Qonyr annyng kiyesi jaman bolady" dep jatatyny da osy januarlar. Əsirese arqar men tau eshkini "qonyr an" dep basa ereksheleydi.

"Kókshetaudyng biyigi-ay!
Bauyrynda oinar kiyigi-ay.
Ghashyq bolghan qarakóz,
Basylar ma eken kýiigi", dep kýnirenedi ataqty Aqan seri əygili "Kókshetaudyng biyigi" əninde.
Aqan jyrlaghan sol Kókshetauda kiyik any mýlde joq, kiyik orman-toghayly jerge ólse de jolamaydy, biyik taudyng bauyrynda oinamaq týgili nuly jerge qaray qusang da baspaydy. Kiyik - jazyqtyng taghysy. Orman toghayly Kókshetauda kerisinshe elik pen maral mol.

Sol siyaqty donyz da qalyng jynystyn, kóldi qopaly jerding asha túyaqtysy. Qazaq donyzdyng etin jemeydi. Biraq ótken ghasyrdyng otyzynshy jyldarynan bastap, bolishevikter qazaqqa shoshqa baqtyryp qoyghan kezderdi bastan keshti. Tipti ótken ghasyrdyng 80 jyldaryna deyin baspasózde shoshqanyng "besinshi týlik" atanyp kelgenine talay kuə boldyq. Osy talpaq tanaudy qazaq jalpy shoshqa dep ataydy. Erkegin - qaban, úrghashysyn - megejin, tólin -- toray deydi. Al jabayysyn donyz deydi, qaban-shoshqa dep te jatady. "Shoshqaly" degen kól attary osydan qoyylsa kerek. Qabandy kól, qabandy degen jer attary joq. Batyr babamyz Qabanbaydyng əuelgi aty - Izbasar. Jas kýninde donyzdyng aighyry - qabandy jaryp óltirip, Qabanbay atanypty desedi.
Sonymen qazaq donyzdy da kiyikke jatqyzady. Jay kiyik emes - qarakiyik. Qara degeni jez týsti kiyik atauly: bóken, elik, qaraqúiryq t.b bólip alghandaghysy bolsa kerek.

Barlyq halyqtar úghymynda shoshqa semizdikting "simvoly". Əytse de jabayy donyz ýiding shoshqasynday semiz bolmaydy. Asa semiz bolmaghandyqtan shyghar, donyz ózi siyaqty asha túyaqtylar: elik pen kiyikten kem jýgirmeydi. Olarday tym jýirik bolmasa da jazyqtan qashqanda qopaly nugha jetkenshe qashyp qútylar úshqyrlyghy bar. Qopaly jynysqa bir ilikken donyz qasqyrgha da shaldyrmay ketedi. Osy jýiriktigine qarap qazaq donyzdy kiyikke qosqan tərizdi jəne qarakiyik dep ónge kiyikten daralap qoyghan. Shyn məninde zoologiya ghylymy da donyzdy ashatúyaqtylar otryadyna jatqyzady. Arghy atasyn kədimgi susiyr - begamotpen tuystyrady. Osydan 33 million jyl búryn donyz kədimgi jyrtqysh ang bolghan, evolusiyalyq prosesterding nətiyjesinde shópqorekti januargha ainalghan deydi zoologiya ghylymy.

Donyzdyng qarakiyik atanuyna taghy bir boljamym bar. Ol isləm dinine baylanysty. Qazaqtyng jyl sanau ilimi isləm dininen búryn payda bolghany aidan anyq dýniye. Keyin Úly dalagha jolyndaghysynyng bərin qyryp-joyyp, qiratyp isləm dini keldi. Balbal tastargha qashap jazylghan baghzy kóshpeliler ilimin, kóne týrki tarihyn arabtyng arnayy jasaqtalghan əskery qosyndary asqan jauyzdyqpen qiratyp, typ-tipyl etip, jermen jeksen qylyp, joyyp jiberdi. Sóitip jazu-syzusyz, jazba tarihsyz qaldyq. Búl joyqyn qiratudan arab əskerining ayaghy jetpegen Mongholiyadaghy Orhon jazulary ghana ghayyptan tayyp aman qaldy.

Isləmmen birge jana din keldi. Jana din -- jana qúndylyqtar əkeldi, jana mədeniyet qalyptastyrdy. Kóshpelilerding salt-sanasyna reviziya jasaldy. Týrkining Tənirisi men arabtyng Allasy "budandastyryldy".

Ayta berse úzaq əngime, osy tústa donyz jylynyng atauy da arab misionerlerining qyryna ilikken tərizdi. Sebebi isləm dininde donyzdan ótken haram hayuan joq. Sol sebepti isləm dini kýsheyip, tipti radikaldanghan kezderde jyl sanaudyng 12 -inshi jyly -- haram donyz, adal ang -- qarakiyikke "auystyrylghan" siyaqty. Kim bilsin? Əyteuir halyqtyng eski sanasyndaghy donyzdyng bir atauy -- qarakiyik. Maghan qarakiyik jayynda aityp bergen əjem hat tanymaytyn eski sananyng adamy edi. Qarakiyik əngimesi ol kisining sanasynyng bir týkpirinde saqtalyp keldi, reti kelgende ony kishkentay nemeresi maghan aitty. Men ony úzaq jyldar jadymda saqtap kelip, keshegi jyldyng sonynda əleumettik jelige jariyaladym. Aldynghy jyly da FB-daghy bir jazbamda "donyzdy qazaq qarakiyik deydi" dep sóz arasyna qystyra ketken bolatynmyn. Biraq ol joly eshkim nazar audara qoymap edi, biyl donyz jylynda arnayy jazyp jariyalaghan song ba, birden ýlken rezonans tughyzdy.

Bylay bolady dep esh oilaghan joq edim. Kópshiligi senbey jatyr. Senbegenderding erki ózinde. Men kónekóz əjemnen estigenimdi jazdym. Kez kelgen eski əngimenin, kóne derekting ómir sýruge haqysy bar. Men aitty eken dep donyz jyly qarakiyik jyly bop ketpeydi. Donyz -- býgingi zamannyng tilimen aitsaq jyldyng resmy aty. Qarakiyik -- halyq jadynan óship ketken donyzdyng ejelgi atauy. Eskide búl jyldy qaban jyly yaky shoshqa jyly dep eshqashan aitpaghan. Ókinishke qaray qazir qaban jyly dep oryssha aita bastapty, tipti shoshqa jyly dep te aitatyndaryn qaytersin.

Sonymen búl daudy dogharayyq. Donyz jyly bolyp qalsyn. Biraq qarakiyik sanamyzdan óshpesin. Bəlkim bolashaqta donyz jylynnyng qarakiyik atalghany jayly kóne kitaptardan qariya sózder tabylar.

Erlan Tóleutaydyng facebook paraqshasynan

Abai.kz