31 جەلتوقسان كۇنى ياعني جاڭا جىل قارساڭىندا دوڭىز جىلىنىڭ ءبىر اتى - قاراكيىك دەگەن مازمۇندا ماقالا جازىپ ەدىك، فب جۇرتشىلىعى ۇلارداي شۋلاپ كويا بەردى. كəدىمگىدەي "بəلەگە" قالدىق. ءبىرى - "دۇرىس" دەسە، ەكىنشىلەرى - "بۇرىس" دەسىپ جاتتى. دەسەك تە ومىرىمىزدە ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىز دەگەن اعايىننىڭ قاراسى مولىراق بولدى جəنە قاراكيىك سوزىنە كۇمانمەن قارايتىندىقتارىن جاسىرمادى. باسىم كوپشىلىك - دوڭىزدىڭ قاراكيىك اتانۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن جاقتا.

ەندەشە ايتايىن، قازاق اشا تۇياقتى جابايى جانۋارلاردى جالپى اتاۋمەن كيىك دەيدى. مəسەلەن ەلىك، قۇدىر، قاراقۇيرىق، تاۋ ەشكى ت.ب ادال تاعىلاردى حالقىمىز بەينەلەپ ايتقاندا كيىك تۇقىمداستارى وتريادىنا جاتقىزادى. قازاق ارقاردى، تاۋ ەشكىنى، بۇعىنى، ەلىكتى ت.ب اشا تۇياقتىلاردى جالپى اتاۋمەن "قوڭىر اڭ" دەپ تە اتايدى. "قوڭىر اڭنىڭ كيەسى جامان بولادى" دەپ جاتاتىنى دا وسى جانۋارلار. Əسىرەسە ارقار مەن تاۋ ەشكىنى "قوڭىر اڭ" دەپ باسا ەرەكشەلەيدى.

"كوكشەتاۋدىڭ بيىگى-اي!
باۋىرىندا وينار كيىگى-اي.
عاشىق بولعان قاراكوز،
باسىلار ما ەكەن كۇيىگى", دەپ كۇڭىرەنەدى اتاقتى اقان سەرى əيگىلى "كوكشەتاۋدىڭ بيىگى" əنىندە.
اقان جىرلاعان سول كوكشەتاۋدا كيىك اڭى مۇلدە جوق، كيىك ورمان-توعايلى جەرگە ولسە دە جولامايدى، بيىك تاۋدىڭ باۋىرىندا ويناماق تۇگىلى نۋلى جەرگە قاراي قۋساڭ دا باسپايدى. كيىك - جازىقتىڭ تاعىسى. ورمان توعايلى كوكشەتاۋدا كەرىسىنشە ەلىك پەن مارال مول.

سول سياقتى دوڭىز دا قالىڭ جىنىستىڭ، كولدى قوپالى جەردىڭ اشا تۇياقتىسى. قازاق دوڭىزدىڭ ەتىن جەمەيدى. بىراق وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنان باستاپ، بولشەۆيكتەر قازاققا شوشقا باقتىرىپ قويعان كەزدەردى باستان كەشتى. ءتىپتى وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارىنا دەيىن باسپاسوزدە شوشقانىڭ "بەسىنشى تۇلىك" اتانىپ كەلگەنىنە تالاي كۋə بولدىق. وسى تالپاق تاناۋدى قازاق جالپى شوشقا دەپ اتايدى. ەركەگىن - قابان، ۇرعاشىسىن - مەگەجىن، ءتولىن -- توراي دەيدى. ال جابايىسىن دوڭىز دەيدى، قابان-شوشقا دەپ تە جاتادى. "شوشقالى" دەگەن كول اتتارى وسىدان قويىلسا كەرەك. قاباندى كول، قاباندى دەگەن جەر اتتارى جوق. باتىر بابامىز قابانبايدىڭ əۋەلگى اتى - ءىزباسار. جاس كۇنىندە دوڭىزدىڭ ايعىرى - قاباندى جارىپ ءولتىرىپ، قابانباي اتانىپتى دەسەدى.
سونىمەن قازاق دوڭىزدى دا كيىككە جاتقىزادى. جاي كيىك ەمەس - قاراكيىك. قارا دەگەنى جەز ءتۇستى كيىك اتاۋلى: بوكەن، ەلىك، قاراقۇيرىق ت.ب ءبولىپ العانداعىسى بولسا كەرەك.

بارلىق حالىقتار ۇعىمىندا شوشقا سەمىزدىكتىڭ "سيمۆولى". Əيتسە دە جابايى دوڭىز ءۇيدىڭ شوشقاسىنداي سەمىز بولمايدى. اسا سەمىز بولماعاندىقتان شىعار، دوڭىز ءوزى سياقتى اشا تۇياقتىلار: ەلىك پەن كيىكتەن كەم جۇگىرمەيدى. ولارداي تىم جۇيرىك بولماسا دا جازىقتان قاشقاندا قوپالى نۋعا جەتكەنشە قاشىپ قۇتىلار ۇشقىرلىعى بار. قوپالى جىنىسقا ءبىر ىلىككەن دوڭىز قاسقىرعا دا شالدىرماي كەتەدى. وسى جۇيرىكتىگىنە قاراپ قازاق دوڭىزدى كيىككە قوسقان ءتəرىزدى جəنە قاراكيىك دەپ وڭگە كيىكتەن دارالاپ قويعان. شىن مəنىندە زوولوگيا عىلىمى دا دوڭىزدى اشاتۇياقتىلار وتريادىنا جاتقىزادى. ارعى اتاسىن كəدىمگى سۋسيىر - بەگاموتپەن تۋىستىرادى. وسىدان 33 ميلليون جىل بۇرىن دوڭىز كəدىمگى جىرتقىش اڭ بولعان، ەۆوليۋتسيالىق پروتسەستەردىڭ نəتيجەسىندە شوپقورەكتى جانۋارعا اينالعان دەيدى زوولوگيا عىلىمى.

دوڭىزدىڭ قاراكيىك اتانۋىنا تاعى ءبىر بولجامىم بار. ول ءىسلəم دىنىنە بايلانىستى. قازاقتىڭ جىل ساناۋ ءىلىمى ءىسلəم دىنىنەن بۇرىن پايدا بولعانى ايدان انىق دۇنيە. كەيىن ۇلى دالاعا جولىنداعىسىنىڭ ءبəرىن قىرىپ-جويىپ، قيراتىپ ءىسلəم ءدىنى كەلدى. بالبال تاستارعا قاشاپ جازىلعان باعزى كوشپەلىلەر ءىلىمىن، كونە تۇركى تاريحىن ارابتىڭ ارنايى جاساقتالعان əسكەري قوسىندارى اسقان جاۋىزدىقپەن قيراتىپ، تىپ-تيپىل ەتىپ، جەرمەن جەكسەن قىلىپ، جويىپ جىبەردى. ءسويتىپ جازۋ-سىزۋسىز، جازبا تاريحسىز قالدىق. بۇل جويقىن قيراتۋدان اراب əسكەرىنىڭ اياعى جەتپەگەن موڭعولياداعى ورحون جازۋلارى عانا عايىپتان تايىپ امان قالدى.

ىسلəممەن بىرگە جاڭا ءدىن كەلدى. جاڭا ءدىن -- جاڭا قۇندىلىقتار əكەلدى، جاڭا مəدەنيەت قالىپتاستىردى. كوشپەلىلەردىڭ سالت-ساناسىنا رەۆيزيا جاسالدى. تۇركىنىڭ ءتəڭىرىسى مەن ارابتىڭ اللاسى "بۋدانداستىرىلدى".

ايتا بەرسە ۇزاق əڭگىمە، وسى تۇستا دوڭىز جىلىنىڭ اتاۋى دا اراب ميسيونەرلەرىنىڭ قىرىنا ىلىككەن ءتəرىزدى. سەبەبى ءىسلəم دىنىندە دوڭىزدان وتكەن حارام حايۋان جوق. سول سەبەپتى ءىسلəم ءدىنى كۇشەيىپ، ءتىپتى راديكالدانعان كەزدەردە جىل ساناۋدىڭ 12 -ءىنشى جىلى -- حارام دوڭىز، ادال اڭ -- قاراكيىككە "اۋىستىرىلعان" سياقتى. كىم ءبىلسىن؟ Əيتەۋىر حالىقتىڭ ەسكى ساناسىنداعى دوڭىزدىڭ ءبىر اتاۋى -- قاراكيىك. ماعان قاراكيىك جايىندا ايتىپ بەرگەن əجەم حات تانىمايتىن ەسكى سانانىڭ ادامى ەدى. قاراكيىك əڭگىمەسى ول كىسىنىڭ ساناسىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ساقتالىپ كەلدى، رەتى كەلگەندە ونى كىشكەنتاي نەمەرەسى ماعان ايتتى. مەن ونى ۇزاق جىلدار جادىمدا ساقتاپ كەلىپ، كەشەگى جىلدىڭ سوڭىندا əلەۋمەتتىك جەلىگە جاريالادىم. الدىڭعى جىلى دا فب-داعى ءبىر جازبامدا "دوڭىزدى قازاق قاراكيىك دەيدى" دەپ ءسوز اراسىنا قىستىرا كەتكەن بولاتىنمىن. بىراق ول جولى ەشكىم نازار اۋدارا قويماپ ەدى، بيىل دوڭىز جىلىندا ارنايى جازىپ جاريالاعان سوڭ با، بىردەن ۇلكەن رەزونانس تۋعىزدى.

بىلاي بولادى دەپ ەش ويلاعان جوق ەدىم. كوپشىلىگى سەنبەي جاتىر. سەنبەگەندەردىڭ ەركى وزىندە. مەن كونەكوز əجەمنەن ەستىگەنىمدى جازدىم. كەز كەلگەن ەسكى əڭگىمەنىڭ، كونە دەرەكتىڭ ءومىر سۇرۋگە حاقىسى بار. مەن ايتتى ەكەن دەپ دوڭىز جىلى قاراكيىك جىلى بوپ كەتپەيدى. دوڭىز -- بۇگىنگى زاماننىڭ تىلىمەن ايتساق جىلدىڭ رەسمي اتى. قاراكيىك -- حالىق جادىنان ءوشىپ كەتكەن دوڭىزدىڭ ەجەلگى اتاۋى. ەسكىدە بۇل جىلدى قابان جىلى ياكي شوشقا جىلى دەپ ەشقاشان ايتپاعان. وكىنىشكە قاراي قازىر قابان جىلى دەپ ورىسشا ايتا باستاپتى، ءتىپتى شوشقا جىلى دەپ تە ايتاتىندارىن قايتەرسىڭ.

سونىمەن بۇل داۋدى دوعارايىق. دوڭىز جىلى بولىپ قالسىن. بىراق قاراكيىك سانامىزدان وشپەسىن. بəلكىم بولاشاقتا دوڭىز جىلىننىڭ قاراكيىك اتالعانى جايلى كونە كىتاپتاردان قاريا سوزدەر تابىلار.

ەرلان تولەۋتايدىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz