Aytpasa,  sóz  atasy  óledi
Ómirdi  qysqartatyn  kýlki
(bolghan  oqigha)

Bastau

- Týuh, qay-qaydaghyny aitpay, jónine jýr! O zaman da, bú zaman, júrt estimegen, ómirdi qysqartatyn kýlki degening ne, tәiiri?!. Kýlki degen – ómirdi úzartatyn dәrumen. Kýlki – ishki dýniyening kýsh-quat kózi. Ol ghylymy dәleldengen! – dep keyistik bildirersiz.

Ras, kýlki – dәrumen. Kýlki – ómirdi úzartar erekshe qúbylys. Múnyng bәri ras! Alayda, keybir kýlki ómirge asa qauipti eken! Ony óz tәjiriybemnen bayqadym. Sondyqtan, onday kýlkilerden júrtshylyqty saqtandyrghym keldi.

Birinshi  kýlki

1986 jyldyng «Jeltoqsan» oqighasy shovinisterding jýgensizdigin әlemge әshkere etti. Qazaqtyng namysty úl-qyzdary búl jýgensizdikti keshire almady. Tisterin qayray bastady. Tis qayraushylardyng bel ortasynda men de boldym. 1987 jyldyng mamyr aiynda auylymyzdan (Aral audany, Qamystybas auyly. – N.J.) «Sayasy klub» úiymyn qúryp, eldi qoldan kelgenshe, eldikke ýgittey bastadyq. 1989 jyly úiymdy Almatydan qúrylghan «Azat» azamattyq qozghalysy qúramyna qostyq. Sóitip, «Azat» bolyp shygha keldik. 1990 jyldyng 2  nauryzynda Sekseuil kentine (Aral audany) qogham belsendileri, «Azat» qozghalysyn qúrushylardyng biri Sәbetqazy Aqatay men etnograf ghalym Jaghda Babalyqúly kelip, «Azat» qozghalysy Aral audandyq ýilestiru kenesi qúryldy. Men de kenes qúramyna kirip, «Azat» qozghalysy Aral audandyq kenesining teng tóraghasy bolyp saylandym.

Osy jiynda Sәbetqazy Aqataydyng auzynan: «Men Núrekenmen (Núrsúltan Nazarbaev. – N.J.) jeke kezdesip, súhbattastym. Pikirimdi jaqsy qabyl aldy. Sosyn oilanyp túryp: «Men Qazaqstangha 20 jylda tәuelsizdigin alyp beremin. Kommunistik partiyany býitip ketemin», - dep qolymen taptaghanday ishara jasady», - degendi estip, quanghannan kózimnen qalay jas shyghyp ketkenin әli kýnge úmytqanym joq.

Sodan bastap qazaqtyng eldigi ýshin kýresimdi bir sәt te bosansytpadym. Álimning kelgeninshe eldik ýshin halyq arasyna ýgit-nasihatymdy jýrgize berdim.

Osylaysha tәuelsizdikting tәtti ýmiti úzaqqa sozylyp kete berer me edi? Ony 1991 jyldyng tamyz aiyndaghy KSRO viyse-preziydenti G.I. Yanaev bastaghan «Tamyz býligi» tezdetip jiberdi. Onyng ýstine Kenester Odaghynyng birinshi jәne songhy preziydenti M.Gorbachev pen Resey Federasiyasy basshysy B.Elisin arasyndaghy teketires te jyldamdatty.

Elbasy N.Nazarbaev osy teketiresti útymdy paydalanyp, 1991 jyldyng 29 tamyzynda Semey poligonyn japty. Osy sәtti qalt jibermegen qazaqtyng namysty úl-qyzdary qoldarynan kelgenshe Semey poligonynan zardap shekken halyqqa kómek qolyn sozdy. «Azat» qozghalysynyng azamattary da «Attan» atty gazet shygharyp, poligon zardabyn halyqqa týsindirdi. Gazetti satyp, týsken qarajatty poligon zardabyn joi qoryna audaryp otyrdy.

Osy maqsatpen men de 1992 jyldyng tamyz aiynda ótetin múghalimderding tamyz mәslihatyna bir qúshaq gazetimdi arqalap, audan ortalyghyna tartyp kettim.

Konferensiya bastaldy. Tórde sol kezdegi audan basshysy Baltabay Aqpambetov, audandyq tútynushylar odaghynyng basshysy Tiles Boqaev, taghy eki-ýsh adam boldy. Bayandamany audandyq bilim bólimining basshysy Almatbay Jalmaghanbetov jasady. Ile-shala jaryssóz bastaldy. Ssenariy boyynsha aldyn ala dayyndalyp qoyghan nebir qamshy saldyrmas sóilegishter birinen-biri asyp týsip, bayandamashyny da, bayandamany da maqtap jatyr, maqtap jatyr...

Jaryssóz sәl-pәl bosansyghan sәtte men de qolymdy kótere qoydym. Maqsatym – Semey poligonynyng zardabyn aityp týsindiru, konferensiyagha jinalghandar gazetti satyp alyp, týsken qarjyny poligonnan zardap shekkenderge jәrdem esepshotyna audaryp, kómek kórsetu.

Oyymda bótendey eshtene joq. Minberge kóterilip:

- Assalaumaghaleykým, aghayyn! Qúrmetti ústazdar! – dep sózimdi bastay bergenim sol, zaldaghylar qyrylyp qala jazdady. Shynymdy aitsam, men ómirimde tap múnday kýlki qúiynyn kórmeppin! Kýlkining joyqyndyghy sol – salystyrmaly týrde aitqanda, býginde «eldi kýlkige qarq qyp jýrmin» deytin Qazaqstandaghy býkil kýlki teatrlaryn bir jerge jiyp, qansha qinasa da, olardyng kýlkileri «Assalaumaghaleykým!» degen bir auyz sózge kýlgen búl kýlkining qasynda qolyna su qúnggha da jaramas!

Ne degen kýlki!.. Osy bir bes-on minutqa sozylghan kýlki qúiyny talay adamnyng obalyna qala jazdady. Jappay ishin basyp, oryndyqtan qúlap, eki býktetilip, jer tepkilep kýlgen kýlkini ómirlerinizde kórip pe edinizder?! Ony myna shyqqyr kózim kórdi! Ol-ol ma?! Oryndyqtan aunap týsip, qayta mine almay, tonqayghan kýii, oryndyqty qúshaqtap, selkildegen kýlkini kórdinizder me?!... Joq! Ony da kórmegenderinizge men kepil! Al, men minberde túryp, ony da kórdim. Ásirese, osy tonqayghandardyng arasynda erekshe kózge týsken bir úrghashy әli kýnge kóz aldymnan keter emes!

Anau-mynau emes, maygha bitip qalghan zor «zenbiregin» maghan turalghan kýii, oryndyqtan myqtap ústap alyp, selkildeydi kep, selkildeydi kep!..

Al, kerek bolsa!.. Eger «zenbiregi» jazatayym «atylyp» ketse she?!. Qúday saqtasyn!..

Tórde otyrghandardyng toqpaghymen әreng degende basylghan kýlki qúiyny, júrtty qaydam, mening jan dýniyeme jazylmas jara salyp ketti.

Búl kýlki – óz dәstýrinen ózi úyalghan qúldyq kýlki edi.

Ekinshi  kýlki

Tәuelsizdigimizding ekinshi jylyna qaray, yaghny 1993 jyldyng mamyr aiynda Aral audanynyng túnghysh әkimi Bighaly Qaypovtyng qabyldauynda bolyp, elimizdegi iydeologiyalyq hal-ahualdy tolyqtay bayandadym.

Kommunistik iydeologiya qiraghannan keyin, ornynda payda bolghan bos kenistikti jana iydeologiyamen toltyruda syrttan aghylyp kep, oiran sala bastaghan asa qauipti jat iydeologiyalar aghyny da, sonday-aq, ishten de bas kótere bastaghan kelensiz iydeologiyalar da asa belsendilik tanyta bastaghan. Osy tústa eldigimizdi qorghaytyn, jat aghymdargha tosqauyl bola alatyn birden-bir iydeologiya – ol tek últtyq iydeologiya edi.

Osy últtyq iydeologiyany jandandyrudy tez arada qolgha alu kerek bolatyn. Áytpese, eldigimizge qarsy jat iydeologiyalar jetegine azamattarymyz, әsirese, jastarymyz kóbirek erip ketui kәdik ekendigine toqtalyp, jan-jaqty taldap berdim.

Obaly neshik, sózge qúlaq qoyghan audan әkimi B.Qaypov sol jyly shilde aiynyng ishinde audan belsendilerin jinap, әkimshilikting mәjilis zalynda iydeologiyalyq ýlken jinalys jasady. Oghan sol kezdegi oblys әkimining orynbasary Biybijamal Jәukebaeva da qatysty.

Bayandamany audan basshysy B.Qaiypov bir saghat on minut oqydy. Bayandamanyng jelisi mening oiymmen qabysyp jatty. Bayandama ayaqtalghan son, bir qyzyq bastaldy. Bayandamany týsinbedi me, әlde úzaq sonar bayandamany tyndaugha jalyghyp ketip, úiyqtap aldy ma, qaydam?! Áyteuir, jaryssózge shyqqandar birinen song biri bayandamada aitylghan jayttyng birine de toqtalmastan, qaydaghy bir audan sharuashylyghy jóninde, sәlemdesuding týrlerine, taghy basqa da bayandamada kóterilgen mәselelerge say emes, jaragha juyspaytyn nәrselerdi aityp, bet aldy lagha berdi. Kezek maghan tiyip, minberge kóterilip, oiymdy býkpesiz jasyrmay:

- O-o, aghayyn! Jaryssózge shyqqan azamattar! Sizder jasalghan bayandamanyng jelisine say, býgingi Qazaq elindegi iydeologiyalyq mәselelerge, tuyndaghan ahualgha toqtaularynyz kerek edi. Sizder kýn tәrtibinen alshaq kettinizder! – dey bergenmin...

Shybynnyng yzyny estilerdey tym-tyrys otyrghan zaldaghylar mening sózimdi estigende, jyndanyp ketkendey boldy. Shydamsyzdary oryndarynan atyp-atyp túryp, attannan góri oibaygha kóbirek úqsas qatyn dauyspen, arttary qaq aiyrylghansha:

- Ket, Azat!.. Azat, ket! – dep baqyrghandary jan alghysh perishteden qoryqqan pәtshagharlardyng qinalghan dausynday qynsylay shyqty. Er-azamatqa say emes ýnderi de tym ersi, әri ashy estildi. Birsypyrasynyng baqyrugha da shamalary jetpey, oryndyqqa shalqalarynan  súlyq týsse, zaldyng orta túsyndaghy keybirleri alaqandaryn, bókselerin shapattay, súq sausaqtaryn shoshayta, qarghalarsha qarqylgha basty.

«Áy!» deytin aja joq, «qoy!» deytin qoja joq!» demekshi, zaldaghylardy tynyshtyqqa shaqyrar eshkim tabylmady. Álde maghan solay kórindi me?! Bir kezde әbden oinaghyn basqan pәtshagharlarday әiteuir bir basyldy-au!

Ishimnen: «Oypyrmay, mynalargha jyndanatynday ne aityp qoydym sonshama?!» deymin ózim de týkke týsinbey.

«Demokratiya – pikirler erkindigi» degeni qayda?! Ony audannyng әkimshilik zalyna jinalghan myna qogham belsendileri týsinbese, kóshedegi qarapayym halyq qaydan týsinsin!».

Zaldaghylardyng qysymyna qaramastan, pikirimdi janylmay aityp shyqtym. Ásirese, elimizge keng qanat jaya bastaghan týrli diny sektalardyng iydeologiyalarynan óte saq bolu kerektigine toqtaldym. Menen keyin birazdan son, oblys әkimining orynbasary B.Jәukebaeva qorytyndy sóz sóilep, әlgi «jyn qagha jazdaghandardyn» jynyn qaghyp aldy. «Oryndy sózge qúlaq qoymay, apaqtap shyghyp, aiqay shygharghandarynyz úyat emes pe?!» – degeni sol- osy jerde taghy bir qyzyq jayttyng kuәsi boldym. B.Jәukebaevanyng pikirin estigende, әlgi «Azatty» qatyrdyq!» dep qaqiyp, jengen erding keypinde otyrghandar ayaq asty solghan juaday salbyrady da qaldy.

Ne degen ekijýzdilik! Osy ekijýzdilik te, mәnsiz yrjalang da janymdy jegidey jey týsti.

Býginde sol jiynda «jyndana jazdaghandardyn» birazy marqúm bop ketti, birazy әli kýnge әkimdikti jaghalap, biri «aqsaqaldar kenesi dey me, ardagerler kenesi dey me, әkimning kenesshisi dey me», әiteuir, halyqqa týk paydasy joq birdenelerding basyn ústap keledi. Esesine, óz jaqyn-juyqtaryn qyzmetke ornalastyruda, óz paydasyna kelgende, esh janylar emes! Ne degen ómirshendik! Ne degen itjandylyq!

Keyin audandyq mәslihat deputaty bop saylanyp, әlgilerding nebir ersi qylyqtaryn kórip, úyalar degen maqsatpen:

«Jylmandaghan partiyashyl shaldaryn,

Jasynan-aq óltirip alghan arlaryn.

Ákimdikting sayqalynday jaldanghan,

Ósekpenen týzep jýr-au haldaryn.

Mysyq taban bilinbeydi jýrisi,

Kishik kórse, shiren bolar túrysy.

Esik andyp, pәle izdep jýrgenshe,

Pesh týbinde artyn qysyp otyrghan-au dúrysy!» - dep óleng shygharyp, ony «Alash ýni» gazetine jariyalap, Kókshetaudan arnayy aldyryp,  әrqaysysyna taratyp berip te kórdim. Úyalu qayda? Yrjyn-yrjyng kýlgende, jyndanyp kete jazdadym.

Sanasy qúldanghan jandar úyatyndy ne istesin!

Ýshinshi...

Joq! Ýshinshi... Tórtinshi... Besinshi... Búl tausylmaytyn mәnsiz kýlkilerdi endi aitpay-aq qoyayyn! Odan da osynday kýlkilerden esemdi qaytarmaq bolghan kýlkimning birin aitayyn...

«Jeltoqsan» oqighasynyng 10 jyldyghy qarsanynda jolym týsip, Aral qalasyna bardym. «Azat» qozghalysy audandyq ýilestiru kenesining teng tóraghasy, inim, әri partiyalas dosym Amanqos Esmúrzaevty izdedim. Ol «Mayak» (býgingi «Jyraular» ýii) klubynda eken. Jolyqtym. Zalda «Jeltoqsan» oqighasynyng 10 jyldyghyn ótkizuge qyzu dayyndyq jýrip jatyr eken. Kózim minberde «Jeltoqsan» oqighasy turaly jalyndy sóz sóilep túrghan jigitke týsti.

«Apyr-au! – deymin ishtey, - mynau әnebir jyly, «Jeltoqsan» oqighasynyng 5 jyldyghyn ótkizerde barynsha qarsylyq kórsetken shendilerding biri emes pe?! Búl myna jerde ne istep túr?! «Jeltoqsan» oqighasynyng 10 jyldyghyn ótkizuge, oghan atsalysugha onyng eshqanday moralidyq qúqy joq qoy!».

Búl oiymdy Amanqosqa aittym. Ol bir myrs etip kýldi de: «Búlar qyzyldar kelse, qyzyl shәpki, aqtar kelse, aq shәpki kiyetin beysharalar ghoy! Qoldarynda biyligi bar búl sorlylardy paydalanyp, is-sharany talapqa say ótkizip alayyq», - dedi basyn shayqap. Men de búl pikirdi maqúldadym.

Alayda, nege ekeni belgisiz, «Jeltoqsan» oqighasynyng 5 jyldyghyn atap ótuge jan dýniyesimen qarsy bolghan shendining ayaq asty «Jeltoqsan» oqighasy turaly egile aitqan ekijýzdilikke toly úrandy әngimesine ruhtanudyng ornyna kýlkimning kelgeni sonsha – ózime-ózim ie bola almay, al kýleyin kep, al kýleyin kep!..

Biraq, mening kýlkime eshkim de nazar audarmady. «Jalghyzdyng ýni, jayaudyng shany shyqpas» degen osy-au! Degenmen, shendilerdin, jandayshaptardyng arsyz kýlkisine shermende kýlkimdi qarsy qoyyp, ózimshe ese qaytarghan boldym.

Ókinishke oray, qúldyq sezimdegiler búl әreketimdi tipti de sezbedi!

Týiin

Batyr-baghlangha, jaqsy-jaysangha, keng bolmysty kemelge, óresi biyik órenge, jaqyndy emes, alysty kózdegen kóregenge, kókeyi kýmbirlep túratyn daragha, qara bastyn, qu qúlqynnyng qúly bolmay, halyqtyng qamy degen kópshilge qazaq qay dәuirde de kende bolghan joq. Tek әttegenayy sol – kóshpelilerding óneri otyryqshylardyng ónerimen bәsekede tize býgip, jasynday jarqyldaghan aldaspanymyz otty qarularyna tótep bere almay, «kýldir-kýldir kisinetip, kýrendi mingen» dәuirimizden, otarshyldardyng búghauyna týsip qalyp, iygi qasiyetterimizding birazynan aiyrylyp qalghanymyz!

Bodandyqtyng qamytyn kiygen tórt jýz jylda tórt jýz ret kóteriliske shyghyppyz. Tórt jýz ret bodandyqtyng qamytyn ýzbek bop halyqty kótergen, «elim!» dep eniregen» erlerimizdi otarshyldar otbasylarymen birge qudalap, qúrtyp-joyyp otyrypty. Yaghni, tórt jýz jylda tórt jýz ret ruhtylarymyzdy syndyryp, qaymaqtarymyzdy sypyryp, elimizdi eldikten ezdikke qaray iykemdey beripti.

Osylaysha otarshyldar ghasyrlar boyy asyldarymyzdy qoghamnan alastatyp, jasyqtarymyzgha jaghday jasap, elding tútqasyn ústatyp, súryptap kelse, osy súryptaudyng «jemisin» naq osy 1986 jyldyng «Jeltoqsan» oqighasy barynsha aiqyndap berdi.

Ruhsyzdyqtyn, jasyqtyqtyn, jaghympazdyqtyn, ekijýzdiliktin, qúldyq sanagha tәn jylpos kýlkining tiptik dәrejedegi obrazyn elimizding ruhany abyzy atanyp jýrgen biri – aqyn, biri – jazushy ataqty abyz-aqsaqaldarymyz somdap, últtyq namysymyzdy taptap, halyqty jerge qaratty.

Búl oqigha 1986 jyldyng 16 jeltoqsany kýni keshkilik Qazaq basshysy D.Qonaevty 18 minuttyq partiya plenumynda ornynan alyp tastap, ornyna Reseyding Uliyanov oblysynyng basshysy G.Kolbindi qoyghanda bolghan-dy.

Plenum ayaqtalysymen, kenet esik ashyldy da, syrttan ishke qaray jazushy abyzymyz kirip kele jatty. Jay kirip kele jatpaghan-dy. «Men búl sәtti jiyrma bes jyl kýttim ghoy!» dep ýren de sýren tanymaytyn G.Kolbinning betinen shýpildetip sýie bastaghanda, qaydan shygha kelgeni belgisiz, ekinshi abyz aqsaqalymyz әlgi G.Kolbinning iyghyna sary shapanyn qaltyrap-dirildep jaba berdi...

Netken súmpayy kórinis! Búl kórinis – qazaq últynyng ghasyrlar boyy taptalghan ruhynyng beyshara bolmysy!

Mening de kuә bolyp jýrgen «ómirdi qysqartar kýlkilerim» - býginde qazaq dalasyn en jaylap alghan qúldyq sana kýlkilerining bir parasy ghana!

Qúldyq sanadan arylmay, elimiz tәuelsiz bola almaydy.

Men qúldyq sanadan qútyludyng jolyn taba almay, jalghyz kelemin. Tek qolymnan keletini – Ahang (Ahmet Baytúrsynúly) aitqanday, halyqtyng sanasyn oyata beru ýshin  «Masa» bop yzynday beru ghana!

Qúlaghyma Maghjan aqynnyng tolghauy da keledi.

Japanda jalghyz kýnirenip,

Men oiyma ergenmin.

Qayda barsam, kór kórdim,

Aydarlysy qúl bolyp,

Túlymdysy túl bolyp,

Eniregen el kórdim.

IYә, solay!.. Qúdayym sanasyn qúldyq oi, qúldyq kýlki biylep alghandardan saqtasyn!

«Eldi arystan biylese, el arystan bolady, qoy biylese, qoy bolady». Qúdayym qoylyqtan saqtasyn!

Mening saqtandyrghym kelgeni osy edi!

Núrbay  JÝSIP

Abai.kz