Júma, 29 Nauryz 2024
46 - sóz 10916 2 pikir 21 Qantar, 2019 saghat 12:33

Qazaqy kýn rayyn boljau tәsili

1. ÓLARA
Eski ay bitip, jana ay tughangha deyingi aralyq. Aspanda ay kórinbeytin kez. Ólaradaghy aua rayy, tuar aida qaytalanady degen təjirbie qalyptasqan. "Ólarada jauyn- shashyn bolsa, tuar aida jauyndy- shashyndy bolady" deydi halqymyz. Búl boljam ərqashan qatesiz kelip otyrghan.

2. AMAL
Jyl on eki aida ainalyp soghyp týratyn ystyq pen suyqty, qar men janbyrdy, jel men borandy halysh bir sózben "Amal" dep ataghan. Yaghny jyldyng ər mezgilderindegi tabighat qúbylystarynyng ótkinshi əri tosyn, az uaqytta bolyp ótetin ózgerisi men kórinisin jəne onyng birneshe týrlerin aitqan. Últtyq sandyq úghymda jeti amal bar. Olar: 1.Kýnning toqyrauy. 2.Qarashanyng qaytuy. 3.Ýrkerding batuy. 4.Múzdyng qatuy. 5.Kiyikting matauy. 6.Qys toqsan. 7. Ay toghymy.

3. QÚSQANATY
Nauryz aiynyng songhy kýnderinde jyl qústary da úshyp kele bastaydy. Qústardyng keluimen qar aralas janbyr, suyq jel túrady. Múny el "qúsqanaty" dep atap, amalgha jatqyzghan.

4. ALASAPYRAN
Kóktemde, nauryz aiynda, keyde səuir aiynda qar kýrt erip, jer laysang bolyp, sharuashylyqqa qiyn kýnder tuady. Osynday jaysyz, qolaysyz merzimdi "alasapyran" deydi.

5. BESQONAQ
Jyl ayaghynda, yaghny nauryz aiynyng 17-21 kýnderi aralyghynda bolatyn jauyndy- shashyndy kýnder. Búl— ər jyly soghyp ótetin suyq əri laysang mezgil. Júrt besqonaqtan qatty saqtanyp, kýtinip otyrghan.

6. QYZYR QAMShYSY
Səuir aiynyng orta kezinen asa bere alghash nayzaghay oinaydy, janbyr jauady, jer busanady, ontýstikte jazdyng jayly kýnderi bastalady. Osy sətterdegi nayzaghaydyng jarqylyn halyq: "qyzyrdyng qamshysy shartyldady, qys ketti" dep esepteydi.

6. TOBYLGhY JARGhAN
Səuirding songhy kýnderinde 2-3 kýnge sozylatyn suyq jel soghady. Búl— tobylghy býrshik jardy, yaghny ósimdikter tamyr jaydy, alghashqy kók shygha bastady degen sóz.

7. QYZYL JÚMYRTQA.
Mamyr aiynyng alghashqy onkýndiginde dala(su) qústary balapanyn shyghara bastaydy. El auzynda qyzyl júmyrtqa dep atalatyn osy kezderde 1-2 kýnge sozylatyn suyq bolady.

8. QÚRALAYDYNG SALQYNY.
Mamyr aiynyng ayaghynda bolatyn suyq jel. Osy jelge qarsy kiyik óz qúralaylaryn (laghyn) ayaqtandyryp, jýgirtip, órgizedi. Kiyikting jappay tóldeui 2-3 kýnnen arygha sozylmaydy. Kiyikting taghy bir aita keterlik erekshe qasiyeti— onyng eshkisi kez kelgen qúralaydy emizip, bauyryna ala beredi. Kiyik qúralayynyng dalada jetim, jalghyz qalmauy osydan. Alla taghalanyng qúdiretimen kiyik tóldegen uaqytta, qasqyrlar et jemeydi.

9. ÝRKERDING BATUY
Mausym aiynyng basynda ýrkerding mýlde kórinbey ketui. Keyde múny ýrkerding jerge týsui deydi. Osydan keyin 40 kýn shilde bastalady. "Ýrker jerge týspey jer qyzbaydy" deydi halyq júldyzshylary men esepshileri.

10. QYRYQ KÝN ShILDE
Mausym, shilde aiynda 40 kýnge sozylatyn ystyq. Osy aptapty kýnderge oray halyq arasynda qyryq kýn shilde dep atalatyn sanaqtyq atau payda bolghan.

11. ÝRKERDING TOLGhAGhY
Mal- jangha jayly kezen, shilde aiynyng orta kezinde bastalady. Búl kezde ýrker tuady, jer qúrghap, shóp buyny qatyp, sarghaya bastaydy.

12. TARAZYNYNG TUUY
Tamyz aiynyng ortasynda aua- rayy salqyn tartady, qoy búlt payda bolyp, alghashqy kýz nyshany biline bastaydy. "Tarazy tusa- tang suyr" degen pətel osyndaydan shyqqan.

13. MIZAM ShUAQ
Qyrkýiek aiynyng ekinshi onkýndiginde salqyn bastalady, janbyr jauady, týnde shóp basyna shyq týsedi. Osy kezderde kýndiz shuaqty kýnder de bolady. Dalada úzynan- úzaq mizamdar (ósimdik úlpasynan bolatyn, saghym ispetti aq silbi)shúbatylady. Múnday jyly mezgilderdi "mizam shuaq" dep ataydy.

14. SÝMBILENING TUUY
Sýmbile júldyzynyng kórinetin mezgili. "Sýmbile tusa- su suyr" deydi halyq qaghidasy, yaghny qyrkýiekting songhy onkýndiginde kýz keledi, suyqty kýnder, jauyn bastalady.

15. QARAShANYNG QAYTUY
Qarasha aiynda qús jyly jaqqa qayta bastaydy. Búl kezde alghashqy qar týsedi, kýn salqyndaydy.

16. QYRBASTYNG QYZYLY
Jeltoqsannyng basynda bolatyn alghashqy ayaz. Qazaqstannyng soltýstiginde qys erte týsedi. Búl kezderde qatty ayazdy suyqtar bolady.

17. TEKENING BÚRQAGhY
Jeltoqsannyng songhy onkýndiginde Qazaq dalasynda qatty boran soghady. Dəl osy kezle kiyik tekesi matalady, yaghny kiyik kýiegi bastalady. Búl 2-3 kýn ishinde tolyq ayaqtalady. Mamyr aiynyng ayaghynda kiyikterding laqtauy 2-3 kýnnen ərige sozylmauy da osydan.

18. KÝNNING TASUY
Halyqtyng aituynda "kýn boy kóterdi" deytin uaqyt qantardyng alghashqy kýnine səykes keledi. Búl kezde de aua- rayy ózgeredi, qar jauady nemese syrghyma jýredi.

19. QYS ShILDESI
Qantardyng songhy kýnderinde qys kýshine enedi. "Tipu" dese, týkirik jerge týspeytin saqyldaghan sary ayaz bolady. Múny Qazaqtar "qys shildesi" dep ataghan.

20. BÓRI SYRGhAQ
Aqpan aiynyng qysy da aqyryp keledi. At qúlaghy kórinbeytin borandar osy aida kýsh alady. Ay ayaghyndaghy syrghaq pen qatty borandy kýnderderinde qasqyrlardyng úiyghuy bastalady. Syrghaq dep búrshaqtan kishi, múzdy qar týiirshikterin aitady. Kóne kóz qariyalar búl amaldyng atauy osy bórige baylanysty ekenin aitady.

Ádilbek Ómirzaqovtyng facebook paraqshasynan

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1581
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3610