Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
46 - sóz 4428 1 pikir 7 Aqpan, 2019 saghat 14:27

Senatqa jastar shaqyrylyp, dóngelek ýstel ótti

Senatta «Memlekettik jastar sayasaty turaly» zandy iske asyru jәne Jastar jylyn ótkizu ayasynda memlekettik organdardyn, qoghamdyq jәne ýkimettik emes úiymdardyng aldynda túrghan mindetterge arnalghan dóngelek ýstel otyrysy boldy.

Senat Tóraghasy Qasym-Jomart Toqaev jastar aldynda sóz sóilep, onda Elbasymyz jariya etken Jastar jylynyng eng basty maqsaty - óskeleng úrpaqtyng barynsha sapaly ómir sýruine qajetti jaghday jasau, jastar – búl memleketimizding kýsh-quatyn eseleytin eng negizgi, myqty buyn ekenin atap ótti.
Jogharghy Palata Tóraghasy Q.Toqaevty dóngelek ýstelde sóilegen sózining tolyq mәtinin úsynyp otyrmyz.

-Qazaqstan osynday aryndy úrpaqtan kende emes jas memleket. Árbir ekinshi qazaqstandyqtyng jasy 30-dan tómen bolsa, azamattarymyzdyng ortasha jasy 34-ten aspaydy.

Memleket basshysy juyrda Jastarmen ótkizgen kezdesuinde atap kórsetkendey, agha buyn ókilderi Kenes Odaghy ydyraghannan keyingi asa kýrdeli geosayasy ahualda jana memleketting irgetasyn qalady, memleketimizdi órkeniyetti elderding qataryna qosty, kórshiles eldermen tiyisti sharttargha qol qoyyp, shekaranyng myzghymastyghyn qamtamasyz etti jәne Qazaqstan ekonomikasynyng odan әri qarqyndy damuy ýshin qajetti jaghday jasady.

Elbasynyng airyqsha kýsh-jigerining arqasynda býginde elimiz barsha әlemge tanymal, yqpaldy jәne bedeldi memleketke ainaldy. Qazir qazaq halqyn býkil әlem qauymdastyghy qúrmetteydi jәne onyng pikirimen sanasady. Búl – el tarihynda búryn-sondy bolmaghan, ata-babamyz armandaghan eng ýlken jetistik. Sondyqtan Preziydent aityp ótkendey, elimizding erteni jas úrpaqtyng qolyndaghy asyl amanat.

Qazir әlem kýn sanap qúbylu ýstinde. Jahan damuynyng keybir tústary adamzat ýshin ýnemi tiyimdi bola bermeytini dausyz. Halyqaralyq ahual shiyelenisken kezende bizding memleketimizding qauipsizdigine tónetin syn-qaterler de arta týsedi.

Osynday asa kýrdeli әlemdik ahualda eldigimizdi saqtap qalu men tabysty damudyng birden-bir joly, shyn mәninde, últ bolyp úiysa otyryp, әreket etu ekenin týsinuimiz qajet. Bir sózben aitqanda, Qazaqstan halqynyng jarqyn bolashaghyn qamtamasyz etu tikeley ózimizding is-әreketimizge baylanysty. Memleketting damuy, onyng qauipsizdigin qamtamasyz etu jәne últymyzdyng órkendeui bizding ózimizden basqa eshkimge qajet emes ekeni anyq. Sondyqtan biz jastardy otansýigishtik ruhta tәrbiyeleuding asa manyzdy mindet ekeni turaly sóz qozghap otyrmyz.

Alayda, jastardyng otanshyldyq ruhy jalang úranshyldyq pen joghary mansapqa emes, eng aldymen, tereng bilimge negizdelui tiyis. Keleshek shynayy bilimmen qarulanghandardyng qolynda ekenin barshamyz jaqsy bilemiz. Innovasiyalyq tabysqa qol jetkizgen jәne sol jetistikterdi óz halqynyng iygiligi ýshin paydalana bilgen memleketter ghana kósh aldynda bolary anyq. Búl orayda, damyghan elder jasandy intellekt pen ózge de manyzdy ghylymy zertteulerge aitarlyqtay qarajat bólip otyrghany kezdeysoq jaghday emes.

Basqasha aitqanda, әlem qauymdastyghy aiqyn qarama-qayshylyqtardyng aldynda túr. Ghylym men jana tehnologiyalargha den qoyghan memleketterding joly danghyl bolary sózsiz. Qalghandary kýnkóristing qamyn kýittep, joly bolyp jatsa, dayyn ghylymy ónimdi tútynushylardyng qataryna qosylady.
Ghúlama Abay aitqanday, «Teginde, adam balasy adam balasynan aqyl, ghylym, ar, minez degen nәrselermen ozbaq. Onan basqa nәrsemenen ozdym ghoy demekting bәri de – aqymaqtyq». Sondyqtan әlemdik damuda oryn alyp otyrghan boljamdargha nemqúrayly qaramay, tiyisti qorytyndy shygharuymyz qajet. Búl tústa, jastardyng kýsh-jigeri men belsendiligi asa manyzdy ekenin aitu kerek.

Álemdik sarapshylardyng baghalauy boyynsha Qazaqstanda jalpyúlttyq jәne jahandyq mindetterdi jýzege asyrugha qabiletti, shygharmashylyq oilau әleueti joghary, aldyna biyik maqsattar qoya biletin jastar az emes. Bizdin, parlamentshilerding aldynda túrghan mindet - osynday daryndy jastargha qajetti qúqyqtyq jaghday jasau bolyp tabylady. Jastar jylynyng mәn-manyzy da osynda.

Kezinde Preziydent Jalpygha ortaq Enbek qoghamyn qúru jóninde tapsyrma bergen bolatyn. Mazmúny óte salmaqty manyzdy bastamany tiyisti memlekettik qúrylymdar úranshyldyqqa salyp, qysqa merzimdi nauqangha ainaldyryp jibergenin moyyndau qajet. Shyn mәninde, biz jalpygha ortaq enbek qoghamy iydeyasyn algha tarta otyryp, barsha halyqtyn, sonyng ishinde jastardyng últtyq oi-sanasy men minez-qúlqyn týbegeyli qayta qarau mәselesine nazar audaruymyz qajet.

Ata-babamyzdyng asyl qasiyetterin – meyirimdilikti, qayyrymdylyq pen qonaqjaylylyqty, sheshendik pen ónerge degen sýiispenshilikti kózding qarashyghynday saqtay otyryp, biz býgingi zamannyng talaptaryna say mýldem jana qasiyetterge de ie boluymyz kerek. Búl, eng aldymen, tabandy enbekke degen, enbekting әr aluan týrlerine sýiispenshilik boluy tiyis. Eshqashan baghasyn joghaltpaytyn qúndylyqtar, Abaysha aitqanda, búl - «Talap, enbek, tereng oi».

Barshamyz ayaq basqan jana ghasyrda bizding aldymyzda tereng oily, enbekqor, syndarly, tózimdi, útqyr jәne janashyldyqqa úmtylghan últtyng jana beynesin, demek, bәsekege qabiletti últ iyesin qalyptastyru mindeti túr. Joghary oqu oryndaryndaghy baghdarlamalardyng mazmúny jastardy dәl osy zamanauy qasiyetterge bauluy tiyis. Osy orayda, otandyq joghary bilim beru jýiesining kóshin bastap túrghan – Nazarbaev uniyversiyteti elimizdegi bilim ordalaryna baghdar bere alatynyn eskeru qajet.

Elbasy úsynghan «Ruhany janghyru» baghdarlamasy, eng aldymen, jastardyng maqsat-mýddesin kózdeytin biregey joba. Búl qoghamdy jahandyq órkeniyetting tendessiz jetistikterimen tanystyratyn, jana qúndylyqtargha, atap aitqanda, syndarly kózqaras pen enbekke degen sýiispenshilikke tәrbiyeleytin keng auqymdy baghdarlama. Alayda, biz halqymyzdyng ruhany múrasyna adal bolyp, ótkenning sabaqtaryn úmytpauymyz qajet.

Preziydentting «Úly dalanyng jeti qyry» maqalasy da – jastardy últtyq qúndylyqtargha baulityn óte keremet tuyndy. Memleket basshysynyng maqalasy jas úrpaqty ata-babalarymyz múra etken jetistiktermen tanystyratyn qúndy dýniye.

Memleket basshysy bastama jasaghan jana auqymdy jobalar jastar sayasatyndaghy jýieli ózgeristerdi qamtidy.

Búl tústa bilim beruding sapasy men qoljetimdiligin arttyru, túrghyn ýimen qamtamasyz etu, júmysqa ornalastyru, jastardyng arasyndaghy kәsipkerlikti yntalandyru, densaulyqtaryn nyghaytu, jas úrpaq ýshin tiyimdi júmys isteytin әleumettik satylardy iske qosu turaly sóz bolyp otyr.

Jastardy júmyspen qamtu mәselesine airyqsha nazar audarylatyn bolady. Áleumettik zertteulerding nәtiyjeleri boyynsha elimizdegi jastardyng 40 %-gha juyghy túraqty týrde júmysqa ornalasu problemalaryn bastarynan ótkizedi eken.

Alayda, qazirgi uaqytta jastardyng arasyndaghy júmyssyzdyq barlyq әlemde ótkir mәselege ainalyp otyr. Songhy derekter boyynsha jastardyng júmyssyzdyq dengeyi 13%-dy qúraydy, al keybir elderde 40%-gha jetedi. BÚÚ derekteri boyynsha әlemdegi әrbir besinshi jas oqymaydy jәne júmys istemeydi.
Álemdik tәjiriybe kórsetip otyrghanynday, jastardyng júmyssyzdyghyn jongdyng basty mýmkindikterin shaghyn jәne orta biznes salasynan tabugha bolady.

Bizding jastarymyzdyng boyynda kәsipkerlik bastamalardy iske asyra bilu qabiletin tәrbiyeleu qajet. Qazaqstanmen salystyrghanda ekonomikalyq jaghdayy anaghúrlym qiyn jaghdaydaghy kórshi memleketterding jastarynyng qanshalyqty iykemdi, isker ekeni, óz shaghyn biznesterin jýrgizuge beyimdelgeni bayqalyp otyr. Búl elderde jastar jana mamandyqtardy iygergen, óz tuystary men óz memleketine qoldau kórsetu maqsatynda ózdiginen júmys tauyp, shetelderde de júmys isteude.

Ókinishke oray, kәsipkerlik salasy Qazaqstan jastaryn әli de qyzyqtyrmay otyr. Áleumettik saualdardyng derekteri boyynsha súralghan jastardyng 51 %-ynyng biznespen ainalysu turaly oy josparynda joq eken. Búl problemagha basqa jaghynan qaraghan dúrys. Mýmkin, biz biznespen ainalysu ýshin ózimiz tiyisti jaghday jasamay otyrghan shygharmyz?

Joghary jәne kәsiby bilim beru salalarynda naryqtyng súranystaryn baghdargha aludyng josparlanyp otyrghany manyzdy. «Jas maman» baghdarlamasy janghyrtylghan 200 oqu ornynyng negizinde industriyalyq jәne servistik baghyttaghy 100 asa qajetti mamandyq boyynsha mamandardy dayarlau kózdelip otyr.

Jastardyng kәsipkerligin yntalandyru «Biznesting jol kartasy-2020» baghdarlamasy boyynsha granttardyng kólemin eki ese úlghaytudy kózdeydi. Jastardyng startaptaryn qoldau qory qúrylyp, jastardy biznesting negizderine oqytu jolgha qoyylady, әr ónirde sany 100 myngha deyingi bilimdi júmyssyz jastar men ózin-ózi júmyspen qamtyghan adamdargha arnalghan «Jas kәsipker» baghdarlamasy dayyndalatyn bolady.

Qazaqstan jastargha asa myqty memlekettik qoldau kórsetip otyrghan birden-bir el. Álemning eshbir memleketi dәl osynday belsendi sharalar jýrgizgen emes. Sondyqtan biz jastargha zor ýmit artyp qaraymyz jәne olar әrqashan algha úmtylady dep kәmil senemiz. Búl jerde memleketten ýnemi kómek kýtu turaly sóz bolmauy tiyis. Bastamashyl, útqyr jәne eti tiri adamdar ghana tabysqa jetetinin esten shygharmauymyz qajet. Búl – әlemde qalyptasqan ýrdis.

Turizm jastar arasyndaghy kәsipkerlikti damytu baghytynda keleshegi zor salagha ainalady. Bizding elimizde ekologiyalyq, sporttyq-sauyqtyru jәne ekstremaldy turizm salalaryn damytu ýshin barlyq mýmkindikter bar. Turizm salasy boyynsha bilikti mamandardyng jetispeushiligin eskere otyryp, elimizding joghary oqu oryndarynda turizm jәne qonaqýy biznesi fakulitetterin keninen ashu qajet.

Últymyzdyng ziyatkerlik әleuetin nyghaytu – manyzy airyqsha mindetterding qatarynda. Dýniyejýzine әigili IT-kompaniyalarda ýlken jetistikterge jetken otandastarymyz da bar. Osynday bolashaghy zor jas mamandar el iygiligi ýshin, ekonomikamyzdy damytu jolynda qyzmet etui qajet. Áriyne, eng aldymen, biz olargha qajetti jaghday jasaugha tiyispiz. Daryndy jastargha jetkilikti dengeyde qoldau kórsetpey, «aldynghy qatarly ziyatker memleket» qataryna qosylu qiyn ekenin moyyndauymyz kerek.

Qazirgi әlemde volonterlik institutyn damytugha ýlken mәn berilude. Volonterlerding azamattyq qoghamdy qúru isine jәne ony nyghaytugha qosyp otyrghan ýlesining manyzy joghary. Memleket basshysy volonterlik qyzmetpen belsendi ainalysyp jýrgen studentterding shәkirtaqylaryn kóbeytu turaly tapsyrma berdi. Parlamentting aldynda «Volonterlik qyzmet turaly» Zandy jetildiru, pysyqtau júmystaryn jýrgizu mindeti túr. Zannyng qoldanystaghy redaksiyasy volonterlik qyzmetti yntalandyru men kótermeleuding naqty tәsilderin reglamenttemeydi.

Jastardy parlamentting jәne jergilikti ókiletti organdardyng júmysyna keninen tartu qajet dep esepteymin. Biz ózderining azamattyq kózqarasyn belsendi týrde bildire alatyn jәne ony tabandylyqpen qorghaytyn jana buyn ókilderine qoldau kórsetuimiz kerek.

Algha qoyghan maqsattaryna qol jetkizip, ózin-ózi damytugha talpynghan jastargha shynayy qoldau qajet. Qazaqstandyq jastar óz bolashaqtaryna senimmen qarauy tiyis, olar ýshin Qazaqstan memlekettik basqarudan bastap ghylym men shygharmashylyqqa deyin san aluan salalarda tabysqa jetuge mol mýmkindikter beretin el boluy tiyis.

Býgingi kýni barsha qogham balalar men jasóspirimderdi tәrbiyeleu mәselesine basa nazar audaryp otyr.

Ayryqsha nazar audarudy qajet etetin әleumettik problemalardyng biri – jastar arasyndaghy qylmys dengeyi. Jyl sayyn elimizde jasalatyn qúqyq búzushylyqtar men qylmystardyng 50 %-gha juyghyn jastar jasaydy eken. Mәselen, 2017 jyly barlyq qylmys jasaghan adamdar sanynyng 46 %-y 14 pen 29 jas aralyghyndaghy jastar bolghan.

Songhy kezderi búqaralyq aqparat qúraldary jәne tanymal qoghamdyq qorlardyng qyzmeti arqyly belgili bolyp otyrghan, mektepterde oryn alghan kýsh kórsetu, qorqytu men qorlyq kórsetu әreketteri keng kólemde qoghamnyng narazylyghyn tudyryp otyr.

Búl problema barsha әlemde keninen oryn aluda. YuNIYSEF balalar qorynyng derekteri boyynsha әlemde 13-15 jas aralyghyndaghy әrbir ekinshi oqushy, shamamen 150 mln-gha juyq bala mektepterde nemese oghan jaqyn jerlerde óz qúrdastary tarapynan qorlyq kóredi eken.

Mektepterde oryn alyp otyrghan zorlyq-zombylyq jaghdaylary – búl barlyq memlekettik organdardyng júmysyndaghy kemshilik ekenin moyyndau qajet. Búl mәselege kóz júmyp qaraugha bolmaydy. Osy týitkilding shyghu sebepterin anyqtap, mektepterdi jaylaghan qorqynysh pen ýreyden týbegeyli qútylu ýshin naqty sharalar qoldanu qajet. Búl múghalimderdin, ata-analar men jastar úiymdarynyn, barlyq dengeydegi әkimderding jәne tútas qoghamnyng aldyndaghy manyzdy mindetke ainaluy tiyis.

Jastardyng dinge baylanysty qarym-qatynasy - bizding nazarymyzdan tys qalyp jatatyn manyzdy mәselelerding biri. Qazaqstan barlyq dәstýrli dinderge tózimdilikpen qaraytyn zayyrly memleket bolyp tabylady jәne aldaghy uaqytta da solay bola beretini anyq. Ár ýsh jyl sayyn Elorda tórinde ótetin Álemdik jәne dәstýrli dinder kóshbasshylarynyng sezi barsha órkeniyet ókilderining basyn qosatyn jahandyq dengeydegi biregey bastama bolyp tabylady.

Elimizdegi әrbir jas azamat, ózining diny seniminen tys memleketke, onyng zandary men nyshandaryna qúrmetpen qarauy tiyis. Mektepterdegi jýris-túrys әdebi jәne kiyim kii ýlgisi halyqaralyq tәjiriybeni, eng bastysy, halqymyzdyng últtyq dәstýrlerin negizge aluy kerek. Shyn mәninde, biz shetelden kelgen «jalghan diny stereotipterdi» emes, últtyq dәstýrlerimizdi arqau etuimiz tiyis. Býgingi tanda diny senimine bola balalardy bilim alu mýmkindiginen aiyryp, olardyng bilim kózderinen qol ýzuine mәjbýr bolghan jaghdaylar oryn alyp otyr. Mening oiymsha, búl mәsele boyynsha әli de tolyqqandy sheshim tabylghan joq. Sondyqtan osy kýrdeli mәsele jóninde kelisilgen jәne oryndy sheshim tabu ýshin Parlament pen Ýkimetti birlesip júmys isteuge shaqyramyn.

Ádilbek Qaba

Abai.kz

1 pikir