Óreli órkeniyetti elder aqparattyq tehnologiyalar IT (AyTi) dәuirine ayaq basty. Al Qazaqstan aqparattyq qoghamdy qalyptastyru ýderisinde kenjelemey, IT-industriya aidynynda auyz toltyryp aitarlyqtay ne tyndyrdy? Iri mamandar men súnghyla sarapshylar atalmysh industriyany últtyq mýddemizge baghyndyrudyng amalyn tappay, strategiyalyq sayasat týze almadyq dep dabyl qaghuda. Otandyq IT-sala zertteushileri bolsa, atoylap otyrghan synayly. Mәselen...

Óreli órkeniyetti elder aqparattyq tehnologiyalar IT (AyTi) dәuirine ayaq basty. Al Qazaqstan aqparattyq qoghamdy qalyptastyru ýderisinde kenjelemey, IT-industriya aidynynda auyz toltyryp aitarlyqtay ne tyndyrdy? Iri mamandar men súnghyla sarapshylar atalmysh industriyany últtyq mýddemizge baghyndyrudyng amalyn tappay, strategiyalyq sayasat týze almadyq dep dabyl qaghuda. Otandyq IT-sala zertteushileri bolsa, atoylap otyrghan synayly. Mәselen...

Jana mynjyldyq «jahandanu ýderisin» kóldeneng tartyp qana qoymay, yqpalyn kýsheytti. IT salasy shapshang qarqynmen damyghandyqtan, kóptegen elder osy sektorgha erekshe den qoydy. Sondyqtan Qazaqstan aqparat tasqynynyng astynda qalyp qoyyp, kóshbasshy elderge tәueldi bolmas ýshin, halyqaralyq tәjiriybege sýienuge tiyis-tin. Sebebi, Singapur, Ontýstik Koreya, Izraili, Irlandiya, Avstraliya, Qytay, Reseydi aitpaghannyng ózinde, KSRO-nyng shekpeninen shyqqan Estoniya, Litva, Latviya, Ukraina elderi últtyq mýddelerin birinshi oryngha qoyyp, arnayy strategiya men biregey baghdarlama qabyldap jatty. IT-sektordy damytugha tiyisti agenttikter men organdar bekitilip, aqparattyq tehnologiyalar infraqúrylymy qalyptasty. Yaghny damushy elder últtyq segmentting negizin qalap, otandyq ghylymnyng ayasyn keneyte bildi. Al Qazaqstan osy salada - әlemdik naryqqa shyghu, investisiya tartu, otandyq ónimderdi óndiru, tól operasiyalyq jýieni qalyptastyru, bilikti mamandardy dayarlau, kompiuterlik baghdarlamardy shygharu, IT arqyly ekonomikanyng әleuetin arttyru siyaqty kezek kýttirmeytin mәselelerge kelgende, dәrmensizdik hәm jaltaqtyq tanytyp keledi.

Alayda damushy elder IT-di el ekonomikasyn damytudyng tetigi ghana emes, kýshti últtyq qaru dep qabyldady. Aldymen, tehnologiyanyng barlyq týrlerin óz tilderinde erkin sóiletti. Mysaly, Týrkiya, Úlybritaniya, Malayziya, Estoniya elderinen ýlgi alsaq jetkilikti. Al bizding elde tehnologiya qazaq tilinde sóilemek týgili, ensesin tiktey almay jýr. Bir jyldary «Microsoft Qazaqstan» kompaniyasynyng qúlaq etin jep: «Windows OS-ny qazaqsha sóiletinder!» - dep edik. Mine, Windows operasiyalyq jýiesi (OS) de, MS Office redaktory da qazaqsha sóiledi. Alayda Microsoft Kazakhstan kompaniyasynyng diyrektory Gunter Dam: «Qazaqtildi operasiyalyq jýie men redaktorgha súranys 1%-dy әzer qúrap otyr», - degen son, tym-tyrys bola qaldyq.

Belgili ghalym, akademik Asqar Júmadildaevtyng tilimen aitsaq, ol: «Búl neni kórsetedi? Búl bizding bos sózge ýiir ekenimizdi kórsetedi. «Oybay, qazaqsha sóilender», - deydi. Al sóiledik. Nege ony qoldanbaydy? Óitkeni ghylymnyng ózi joq. Bizding qazaqtardyng Word-ta bes-alty sóilemdi basqannan basqa qoldarynan týk kelmeydi. Osyny bilip alady da kompiuterdi mengerdim dep shygha keledi. Mәselen, Estoniyada bir-aq million halyq túrady, al Latviyada adam sany - eki-ýsh million ghana. Naghyz «kompiuterbasty» adamdardy sol jerden tabasyz. Al 10 milliongha juyq qazaqqa qajet qazaqsha Windows - bir-aq payyz. Búl - qazaq tili qajet emes degen sóz. Namys qayda?!» - dep, akademikting zyghyrdany qaynaghan edi. Osyny paydalanghan orys tildi gazet-jurnaldar «Qazaqtildi basylymdar nege ýnsiz otyr?» - dep jariyagha jar saldy. Jogharyda atalghan memleketterde aqparattyq terminologiyamen ainalysatyn arnayy komiytetter búrynnan bar ekenin bilemiz. Bizde Mozilla Firefox brauzerin alty aida qazaqshalaghan - Bauyrjan Muftahitdinov degen azamat qana. Keleshekte «Linux qazaq tilinde» degen joba jýzege aspaqshy. Oghan da 1-aq (!) adam júmyldyrylghan. Basqa elder kompiuterlik, aqparattyq terminologiyanynyng óresin keneytip, jantalasyp jatqanda, búnymyzgha ne joryq?!

Býgingi tanda Indiya, Germaniya, Qytay memleketteri siyaqty, kompiuterlik baghdarlamalardy jasap, IT-biznesting kóshbasshylary bolugha úmtyluymyz kerek-aq. Tek әli kýnge deyin nege birde-bir kompiuterlik baghdarlamany jobalaugha, qúrugha jәne basqarugha kirisip, әlemdik eksportqa shyghara almadyq? Qashanghy shetelding IT-menedjerlerine, baghdarlamashylaryna, injenerlerine qyp-qyzyl aqsha tólep, tәueldi bola beremiz? Mark Sukerberg, Chad Herli, Bleyk Ross, Deyv Hat syndy kompiuterbasty entuziastar qazaq jigitteri arasynda kórinbeytini ókinishti. Olar nebary 15-21 jas aralyghynda qomaqty qarajatsyz-aq Facebook, YouTube, Mozilla siyaqty әlemdik baghdarlamardy oilap tauyp, dýnie jýzining jas millionerlerine ainaldy. Álbette, bizding últtyq tehnologiyany Sukerbergtey әlemge aiday etetin qazaq payda bolatynyna sengimiz keledi.

Kompiuterlik oiyndardy jobalau, shygharu jәne keneytu de asa manyzdy. Mәselen, Abylay hangha strategiyalyq oiyn, Alpamys pen Qobylandygha action men simulyator jasap, baghdarlamalaugha bolady ghoy. Al Astana, Almaty men Qaraghandy 3D-shuterlerge súranyp-aq túr. Tek osy salada mashyqtanghan mamandar men әuesqoy komandalardy yntalandyrugha kelgende, ayanyp qalatynymyz jaman!

Desek te, IT salasyna Izrailidey investisiya qúimasaq ta, el ekonomikasymen úshtastyra kelip, tez arada osy salany damytudyng últtyq strategiyasyn oilastyruymyz qajet! «Myqty mehanizm - modernizasiya bastauy» degen zamanauy qaghidany esten shygharmaghan jón.

Internet (Qaznet) jelisi qazaqstandyq segmentining birynghay aqparattyq kenistigin qalyptastyrudyng jәne damytudyng 2008-2012 jyldargha arnalghan tújyrymdamasynda: «Qaznette memlekettik tildi paydalanu óte tómen dengeyde qalyp otyr. Olar búryn qazaq tilin kodtau jәne tanu problemasy bolsa, qazir onday problema joq. Qaznette kitaphana joq, bilim men ghylym jýiesining resurstary әlsiz damyghan», - delingen.

Al býgingi tanda memleket qúrushy qazaq halqynyng sany 45%-dan 65%-gha kóbeygenin eskersek, Qaznetting kimge qyzmet etip otyrghany belgisiz. Resmy aqpargha jýginsek, 2010 jyldyng esebi boyynsha qazaq ghalamtorynda 6997 sayt tirkelgen. Solardyng tek 617-si ghana qazaq tilinde.

Qaznette әleumettik jelilerdi ana tilimizde damytudyng ontayly sheshimi de tabylmay otyrghan synayly. Biyl ótken qazaq blogshylarynyng qúryltayy ayasynda Erlan Qariyn: «Qazaqstanda әleumettik jelilerding 80%-dan joghary tútynushysy (basym bóligi) orys tilinde qarym-qatynas jasaydy», - degeni esimizde.

Halyqaralyq tәjiriybege zer salsaq, alpauyt derjavalardy bylay qoyghanda, bauyrlas Týrkiya nemese Soltýstik Afrikadaghy Marokko elinen ónege alugha bolady. Aqparattyq tehnologiyalardyng kósegesin kógertu arqyly búl elder әdebiyet, tariyh, mәdeniyeti men dәstýrin algha jyljytty. Turizm salasyn damytty. Birneshe jyldyng ishinde resurstardyng mulitiymedialyq mýmkindikteri men taqyryptyq mazmúnyn keneytip, últtyq tanymdyq dengeyge deyin kótere bildi. Demek, qazaq tehnokratiya dәuirine dendep beyimdelse, býgingi memlekettik til mәselesin lezde sheship tastaytyn edi. Sóitsek te, biz ózgening qansyghyna tas keneshe jabysudy dogharuymyz kerek. Álemdik tәjiriybeni negizge alyp, qazaq mýddesinen tughan tól ónimderdi әzirley bersek, jana satygha nyq qadam basamyz.

Al, bizding oiymyzsha, Qaznet latyn әlipbiyine kóshuding alghysharty bola alady. Býginde jahandyq jelidegi sayttardy latyngha kóshiruding esh tehnikalyq qiyndyghy joq. Týrki әlemin biriktiretin birdenbir jol latyn әlipbii ekenin eskersek, kirillisadan birjola qútylyp, týbi bir, tegi bir, tarihy men mәdeniyeti tamyrlas elderge jaqyndauymyz kerek.

Elimizdegi IT-kompaniya basshylarynyng uәjine sensek, qazaqsha internet-resurstarynyng az boluy men órge domalamauy - kadr tapshylyghy men jenildikterding qarastyrylmauy, kәsiby biliktiligi joghary mamandar azdyghy, otandyq IT-kompaniyalarda qazaq tildi baghdarlamashylardyng jetispeushiligi, últtyq IT-jobalardyng tiyisti dengeyde yntalandyrylmauy jәne sala menedjerlerining mektebi qalyptaspauynan tuyndap otyr eken.

Álemge tanymal IT zertteushisi, akademik Ny Guannani «Aqparattyq tehnologiyalar últ tilinde erkin tynystamasa, búl - ýlken kedergi. Jeke adamgha emes, tútas bir últtyng damuyna kedergisi tiyedi!» - degen-di. Qysqasy, IT-industriyany әlemdik ýrdisterge say damytpasaq, últ úpayy týgendelmeytini anyq. Álem bir kezderi «mal baqqan, jay jatqan» eldi endi basqa jerden izdesin! Óz búidamyz óz qolymyzgha tiygen son, jaltaqtyq pen ynjyqtyq emes, batyldyq tanytsaq qane?! Ne Qazaq tehnokrattyq memleketke ainalyp, ekonomikasyn әlemdik dengeyge jetkizedi, ne jalpaqshesheyligi men jaybasarlyghymen kósh sonynda jýredi. Oilanayyq! Ázirge esemiz ketip jatqan búl baghytta ensemizdi tiktemesek bolmaydy. Búl salmaqty strategiya, jýieli jospar, bayypty baghdarlamany talap etedi. Óitkeni aqparattyq tehnologiyalar maydanynda «sózi joghalghan júrttyng ózi joghalady»!

Qaraghandy qalasy

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 19 (102) 25 mamyr 2011 jyl