ورەلى وركەنيەتتى ەلدەر اقپاراتتىق تەحنولوگيالار IT (ايتي) داۋىرىنە اياق باستى. ال قازاقستان اقپاراتتىق قوعامدى قالىپتاستىرۋ ۇدەرىسىندە كەنجەلەمەي، IT-يندۋستريا ايدىنىندا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي نە تىندىردى؟ ءىرى ماماندار مەن سۇڭعىلا ساراپشىلار اتالمىش يندۋستريانى ۇلتتىق مۇددەمىزگە باعىندىرۋدىڭ امالىن تاپپاي، ستراتەگيالىق ساياسات تۇزە المادىق دەپ دابىل قاعۋدا. وتاندىق IT-سالا زەرتتەۋشىلەرى بولسا، اتويلاپ وتىرعان سىڭايلى. ماسەلەن...

ورەلى وركەنيەتتى ەلدەر اقپاراتتىق تەحنولوگيالار IT (ايتي) داۋىرىنە اياق باستى. ال قازاقستان اقپاراتتىق قوعامدى قالىپتاستىرۋ ۇدەرىسىندە كەنجەلەمەي، IT-يندۋستريا ايدىنىندا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي نە تىندىردى؟ ءىرى ماماندار مەن سۇڭعىلا ساراپشىلار اتالمىش يندۋستريانى ۇلتتىق مۇددەمىزگە باعىندىرۋدىڭ امالىن تاپپاي، ستراتەگيالىق ساياسات تۇزە المادىق دەپ دابىل قاعۋدا. وتاندىق IT-سالا زەرتتەۋشىلەرى بولسا، اتويلاپ وتىرعان سىڭايلى. ماسەلەن...

جاڭا مىڭجىلدىق «جاھاندانۋ ۇدەرىسىن» كولدەنەڭ تارتىپ قانا قويماي، ىقپالىن كۇشەيتتى. ءىت سالاسى شاپشاڭ قارقىنمەن دامىعاندىقتان، كوپتەگەن ەلدەر وسى سەكتورعا ەرەكشە دەن قويدى. سوندىقتان قازاقستان اقپارات تاسقىنىنىڭ استىندا قالىپ قويىپ، كوشباسشى ەلدەرگە تاۋەلدى بولماس ءۇشىن، حالىقارالىق تاجىريبەگە سۇيەنۋگە ءتيىس-ءتىن. سەبەبى، سينگاپۋر، وڭتۇستىك كورەيا، يزرايل، يرلانديا، اۆستراليا، قىتاي، رەسەيدى ايتپاعاننىڭ وزىندە، كسرو-نىڭ شەكپەنىنەن شىققان ەستونيا، ليتۆا، لاتۆيا، ۋكراينا ەلدەرى ۇلتتىق مۇددەلەرىن ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، ارنايى ستراتەگيا مەن بىرەگەي باعدارلاما قابىلداپ جاتتى. IT-سەكتوردى دامىتۋعا ءتيىستى اگەنتتىكتەر مەن ورگاندار بەكىتىلىپ، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ينفراقۇرىلىمى قالىپتاستى. ياعني دامۋشى ەلدەر ۇلتتىق سەگمەنتتىڭ نەگىزىن قالاپ، وتاندىق عىلىمنىڭ اياسىن كەڭەيتە ءبىلدى. ال قازاقستان وسى سالادا - الەمدىك نارىققا شىعۋ، ينۆەستيتسيا تارتۋ، وتاندىق ونىمدەردى ءوندىرۋ، ءتول وپەراتسيالىق جۇيەنى قالىپتاستىرۋ، بىلىكتى مامانداردى دايارلاۋ، كومپيۋتەرلىك باعدارلاماردى شىعارۋ، IT ارقىلى ەكونوميكانىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ سياقتى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەلەرگە كەلگەندە، دارمەنسىزدىك ءھام جالتاقتىق تانىتىپ كەلەدى.

الايدا دامۋشى ەلدەر IT-ءدى ەل ەكونوميكاسىن دامىتۋدىڭ تەتىگى عانا ەمەس، كۇشتى ۇلتتىق قارۋ دەپ قابىلدادى. الدىمەن، تەحنولوگيانىڭ بارلىق تۇرلەرىن ءوز تىلدەرىندە ەركىن سويلەتتى. مىسالى، تۇركيا، ۇلىبريتانيا، مالايزيا، ەستونيا ەلدەرىنەن ۇلگى الساق جەتكىلىكتى. ال ءبىزدىڭ ەلدە تەحنولوگيا قازاق تىلىندە سويلەمەك تۇگىلى، ەڭسەسىن تىكتەي الماي ءجۇر. ءبىر جىلدارى «Microsoft قازاقستان» كومپانياسىنىڭ قۇلاق ەتىن جەپ: «Windows OS-نى قازاقشا سويلەتىڭدەر!» - دەپ ەدىك. مىنە، Windows وپەراتسيالىق جۇيەسى (OS) دە، MS Office رەداكتورى دا قازاقشا سويلەدى. الايدا Microsoft Kazakhstan كومپانياسىنىڭ ديرەكتورى گيۋنتەر دام: «قازاقتىلدى وپەراتسيالىق جۇيە مەن رەداكتورعا سۇرانىس 1%-دى ازەر قۇراپ وتىر»، - دەگەن سوڭ، تىم-تىرىس بولا قالدىق.

بەلگىلى عالىم، اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆتىڭ تىلىمەن ايتساق، ول: «بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل ءبىزدىڭ بوس سوزگە ءۇيىر ەكەنىمىزدى كورسەتەدى. «ويباي، قازاقشا سويلەڭدەر»، - دەيدى. ال سويلەدىك. نەگە ونى قولدانبايدى؟ ويتكەنى عىلىمنىڭ ءوزى جوق. ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ Word-تا بەس-التى سويلەمدى باسقاننان باسقا قولدارىنان تۇك كەلمەيدى. وسىنى ءبىلىپ الادى دا كومپيۋتەردى مەڭگەردىم دەپ شىعا كەلەدى. ماسەلەن، ەستونيادا ءبىر-اق ميلليون حالىق تۇرادى، ال لاتۆيادا ادام سانى - ەكى-ءۇش ميلليون عانا. ناعىز «كومپيۋتەرباستى» ادامداردى سول جەردەن تاباسىز. ال 10 ميلليونعا جۋىق قازاققا قاجەت قازاقشا Windows - ءبىر-اق پايىز. بۇل - قازاق ءتىلى قاجەت ەمەس دەگەن ءسوز. نامىس قايدا؟!» - دەپ، اكادەميكتىڭ زىعىردانى قايناعان ەدى. وسىنى پايدالانعان ورىس ءتىلدى گازەت-جۋرنالدار «قازاقتىلدى باسىلىمدار نەگە ءۇنسىز وتىر؟» - دەپ جارياعا جار سالدى. جوعارىدا اتالعان مەملەكەتتەردە اقپاراتتىق تەرمينولوگيامەن اينالىساتىن ارنايى كوميتەتتەر بۇرىننان بار ەكەنىن بىلەمىز. بىزدە Mozilla Firefox براۋزەرىن التى ايدا قازاقشالاعان - باۋىرجان مۋفتاحيتدينوۆ دەگەن ازامات قانا. كەلەشەكتە «Linux قازاق تىلىندە» دەگەن جوبا جۇزەگە اسپاقشى. وعان دا 1-اق (!) ادام جۇمىلدىرىلعان. باسقا ەلدەر كومپيۋتەرلىك، اقپاراتتىق تەرمينولوگيانىنىڭ ورەسىن كەڭەيتىپ، جانتالاسىپ جاتقاندا، بۇنىمىزعا نە جورىق؟!

بۇگىنگى تاڭدا ينديا، گەرمانيا، قىتاي مەملەكەتتەرى سياقتى، كومپيۋتەرلىك باعدارلامالاردى جاساپ، IT-بيزنەستىڭ كوشباسشىلارى بولۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك-اق. تەك ءالى كۇنگە دەيىن نەگە بىردە-ءبىر كومپيۋتەرلىك باعدارلامانى جوبالاۋعا، قۇرۋعا جانە باسقارۋعا كىرىسىپ، الەمدىك ەكسپورتقا شىعارا المادىق؟ قاشانعى شەتەلدىڭ IT-مەنەدجەرلەرىنە، باعدارلاماشىلارىنا، ينجەنەرلەرىنە قىپ-قىزىل اقشا تولەپ، تاۋەلدى بولا بەرەمىز؟ مارك تسۋكەربەرگ، چاد حەرلي، بلەيك روسس، دەيۆ حات سىندى كومپيۋتەرباستى ەنتۋزياستار قازاق جىگىتتەرى اراسىندا كورىنبەيتىنى وكىنىشتى. ولار نەبارى 15-21 جاس ارالىعىندا قوماقتى قاراجاتسىز-اق Facebook, YouTube, Mozilla سياقتى الەمدىك باعدارلاماردى ويلاپ تاۋىپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ جاس ميلليونەرلەرىنە اينالدى. البەتتە، ءبىزدىڭ ۇلتتىق تەحنولوگيانى تسۋكەربەرگتەي الەمگە ايداي ەتەتىن قازاق پايدا بولاتىنىنا سەنگىمىز كەلەدى.

كومپيۋتەرلىك ويىنداردى جوبالاۋ، شىعارۋ جانە كەڭەيتۋ دە اسا ماڭىزدى. ماسەلەن، ابىلاي حانعا ستراتەگيالىق ويىن، الپامىس پەن قوبىلاندىعا action مەن سيمۋلياتور جاساپ، باعدارلامالاۋعا بولادى عوي. ال استانا، الماتى مەن قاراعاندى 3D-شۋتەرلەرگە سۇرانىپ-اق تۇر. تەك وسى سالادا ماشىقتانعان ماماندار مەن اۋەسقوي كوماندالاردى ىنتالاندىرۋعا كەلگەندە، ايانىپ قالاتىنىمىز جامان!

دەسەك تە، IT سالاسىنا يزرايلدەي ينۆەستيتسيا قۇيماساق تا، ەل ەكونوميكاسىمەن ۇشتاستىرا كەلىپ، تەز ارادا وسى سالانى دامىتۋدىڭ ۇلتتىق ستراتەگياسىن ويلاستىرۋىمىز قاجەت! «مىقتى مەحانيزم - مودەرنيزاتسيا باستاۋى» دەگەن زاماناۋي قاعيدانى ەستەن شىعارماعان ءجون.

ينتەرنەت (قازنەت) جەلىسى قازاقستاندىق سەگمەنتىنىڭ بىرىڭعاي اقپاراتتىق كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋدىڭ جانە دامىتۋدىڭ 2008-2012 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىندا: «قازنەتتە مەملەكەتتىك ءتىلدى پايدالانۋ وتە تومەن دەڭگەيدە قالىپ وتىر. ولار بۇرىن قازاق ءتىلىن كودتاۋ جانە تانۋ پروبلەماسى بولسا، قازىر ونداي پروبلەما جوق. قازنەتتە كىتاپحانا جوق، ءبىلىم مەن عىلىم جۇيەسىنىڭ رەسۋرستارى ءالسىز دامىعان»، - دەلىنگەن.

ال بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ سانى 45%-دان 65%-عا كوبەيگەنىن ەسكەرسەك، قازنەتتىڭ كىمگە قىزمەت ەتىپ وتىرعانى بەلگىسىز. رەسمي اقپارعا جۇگىنسەك، 2010 جىلدىڭ ەسەبى بويىنشا قازاق عالامتورىندا 6997 سايت تىركەلگەن. سولاردىڭ تەك 617-ءسى عانا قازاق تىلىندە.

قازنەتتە الەۋمەتتىك جەلىلەردى انا تىلىمىزدە دامىتۋدىڭ وڭتايلى شەشىمى دە تابىلماي وتىرعان سىڭايلى. بيىل وتكەن قازاق بلوگشىلارىنىڭ قۇرىلتايى اياسىندا ەرلان قارين: «قازاقستاندا الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ 80%-دان جوعارى تۇتىنۋشىسى (باسىم بولىگى) ورىس تىلىندە قارىم-قاتىناس جاسايدى»، - دەگەنى ەسىمىزدە.

حالىقارالىق تاجىريبەگە زەر سالساق، الپاۋىت دەرجاۆالاردى بىلاي قويعاندا، باۋىرلاس تۇركيا نەمەسە سولتۇستىك افريكاداعى ماروككو ەلىنەن ونەگە الۋعا بولادى. اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ ارقىلى بۇل ەلدەر ادەبيەت، تاريح، مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن العا جىلجىتتى. تۋريزم سالاسىن دامىتتى. بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە رەسۋرستاردىڭ مۋلتيمەديالىق مۇمكىندىكتەرى مەن تاقىرىپتىق مازمۇنىن كەڭەيتىپ، ۇلتتىق تانىمدىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەرە ءبىلدى. دەمەك، قازاق تەحنوكراتيا داۋىرىنە دەندەپ بەيىمدەلسە، بۇگىنگى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن لەزدە شەشىپ تاستايتىن ەدى. سويتسەك تە، ءبىز وزگەنىڭ قاڭسىعىنا تاس كەنەشە جابىسۋدى دوعارۋىمىز كەرەك. الەمدىك تاجىريبەنى نەگىزگە الىپ، قازاق مۇددەسىنەن تۋعان ءتول ونىمدەردى ازىرلەي بەرسەك، جاڭا ساتىعا نىق قادام باسامىز.

ال، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازنەت لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ العىشارتى بولا الادى. بۇگىندە جاھاندىق جەلىدەگى سايتتاردى لاتىنعا كوشىرۋدىڭ ەش تەحنيكالىق قيىندىعى جوق. تۇركى الەمىن بىرىكتىرەتىن بىردەنبىر جول لاتىن ءالىپبيى ەكەنىن ەسكەرسەك، كيريلليتسادان ءبىرجولا قۇتىلىپ، ءتۇبى ءبىر، تەگى ءبىر، تاريحى مەن مادەنيەتى تامىرلاس ەلدەرگە جاقىنداۋىمىز كەرەك.

ەلىمىزدەگى ءىت-كومپانيا باسشىلارىنىڭ ۋاجىنە سەنسەك، قازاقشا ينتەرنەت-رەسۋرستارىنىڭ از بولۋى مەن ورگە دومالاماۋى - كادر تاپشىلىعى مەن جەڭىلدىكتەردىڭ قاراستىرىلماۋى، كاسىبي بىلىكتىلىگى جوعارى ماماندار ازدىعى، وتاندىق ءىت-كومپانيالاردا قازاق ءتىلدى باعدارلاماشىلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، ۇلتتىق ءىت-جوبالاردىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە ىنتالاندىرىلماۋى جانە سالا مەنەدجەرلەرىنىڭ مەكتەبى قالىپتاسپاۋىنان تۋىنداپ وتىر ەكەن.

الەمگە تانىمال IT زەرتتەۋشىسى، اكادەميك ني گۋاننان «اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ۇلت تىلىندە ەركىن تىنىستاماسا، بۇل - ۇلكەن كەدەرگى. جەكە ادامعا ەمەس، تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگىسى تيەدى!» - دەگەن-ءدى. قىسقاسى، IT-يندۋستريانى الەمدىك ۇردىستەرگە ساي دامىتپاساق، ۇلت ۇپايى تۇگەندەلمەيتىنى انىق. الەم ءبىر كەزدەرى «مال باققان، جاي جاتقان» ەلدى ەندى باسقا جەردەن ىزدەسىن! ءوز بۇيدامىز ءوز قولىمىزعا تيگەن سوڭ، جالتاقتىق پەن ىنجىقتىق ەمەس، باتىلدىق تانىتساق قانە؟! نە قازاق تەحنوكراتتىق مەملەكەتكە اينالىپ، ەكونوميكاسىن الەمدىك دەڭگەيگە جەتكىزەدى، نە جالپاقشەشەيلىگى مەن جايباسارلىعىمەن كوش سوڭىندا جۇرەدى. ويلانايىق! ازىرگە ەسەمىز كەتىپ جاتقان بۇل باعىتتا ەڭسەمىزدى تىكتەمەسەك بولمايدى. بۇل سالماقتى ستراتەگيا، جۇيەلى جوسپار، بايىپتى باعدارلامانى تالاپ ەتەدى. ويتكەنى اقپاراتتىق تەحنولوگيالار مايدانىندا «ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى جوعالادى»!

قاراعاندى قالاسى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 19 (102) 25 مامىر 2011 جىل