Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
3098 0 pikir 21 Nauryz, 2019 saghat 12:16

Osy zamanghy Úly Jibek Joly Hәm Qazaqstan

Jalghasy...

Euroaziyany endey ótetin Úly Jibek Joly boyyna ornyghuymyzdyng geosayasi-ekonomikalyq manyzymyzdy arttyrghanymen, elding әmәly әleuetining ekonomikalyq qarymy men sayasy salmaghynyng paydagha asyrugha mýmkindigi shanaqty edi. Osy mejede Qytaydyng “bir beldeu, bir jol” jobasy elimiz ýshin izdegenge súraghan bolyp jolyqty. Álemdik tәrtipke óz yqpalyn ýsteu men AQSh-nyng tynyq múhit aumaghyndaghy qúrsauynan (Obama kezindegi Qytaydy qaqpaylap tastap, sol alqaptaghy bәrin qatargha tartqan TRR jobasyn eske alynyz) sytyludyng joly esepti qarastyrylghan búl jobany Qytaydyng baryn sala dittep jatqany belgili.

Búl kezeginde bizding geoәleuetimizdi asha paydalanuymyzgha ústatpas mýmkindik úsynyp otyr. Qytaydyng atalmysh jobasyndaghy "Jibek Joly beldeui" qanaty ýshin, onyng Europa men Orta shyghysqa, Orta Aziya men Kavkaz ónirine qúrlyqpen shyghudaghy qaqpasy esebinde, Qazaqstannyng manyzy aiyryqsha. Sondyqtan, Qytay Qazaqstannyng qauipsizdigi men tynyshtyghyna, órkendeuine bek mýddeli. Sonymen qatar, qoynauy kenishke toly, energetikalyq resursy myghym el esebinde, Qazaqstan shiykizat pen energetikada importqa asa tәueldi Qytay ýshin tipten qyzyq. Al, ekonomikalyq imperiya retinde, keleshekte әlemge ýstemdik qúrghysy keletin derjavalyq niyeti asqynghan alyp eldin, basqa da pighyly bary onsyz da belgili. Sondyqtan da, óz mýddesi túrghysynan, ol elimizben barlyq salada qarym-qatynasyn onau men bekemdeuge bilek sybana kirisude.

Qazaqstannyng mindeti, osy bayandalghan mýmkindikti óz bolashaq mýddesi men strategiyalyq múrattary ýshin pragmatikalyq stilde iykemdi paydalanu bolmaq. Qytaymen bolghan jәne jasalyp jatqan qazirgi qatynastardyng barlyghy da osy ýdde túrghysynan qaralyp keledi dep payymdaghanymyz әdildik shyghar. Deytúrghanmen, Qazaqstan qoghamynda bir birine kereghap, kelisimpazdyq jәne ketisimpazdyq - eki baghyttaghy tendensiya jýrip jatqan synayly. Biylik Qytaymen aralasta ony tym "ózimsingen" auangha auysqanday. Búl, óte-móte, ashyq aqparattyng asa jetimsizdigi jaghdayynda halyqtyng kýdigin tym qonglatyp jiberip otyr. Mysaly, qúny 27 mlrd $-gha baghalanyp, Qytay Qazaqstangha әkelip qúrady delingen 51 zauyttyng baghyty men bayany jayynda halyq habarsyz. Al biylik bolsa, onyng birazynyng óndiriske kiriskenin jariyalap ta ýlgerdi. Ótken kýzde ghana jalynghanday keyippen salyqtyq jenildikpen tartyp jatqan birlesken jobalar turaly da osy gәp. Kýni keshe shekaralyq beketterimizdi modernizasiyalau ýshin sol elden taghy 112 mlrd tenge alyp jatqanymyz belgili boldy. Ekinshi, tendensiya - halyqtyng "Qytay ýreyine" әsire sezimtaldyghy. Búl, әsirese, Qytaydyng ózge úlystar men dinderge ústanghan tepershiginen keyin tipti qozdap ketti. "Qytay ýreyi" degen úghymnyng býtin әlemdi sharpyp bara jatqany, onyng úghym týrinde ghana emes, real qauip retinde etegin jayyp kele jatqany shyndyq. Dese de, búqara arasynda Qytaydyng quatyn asyra baghalau men jónsiz baybalam basym. Osynyng ózi-aq bizding osy qauipke qarsylasatyn, onyng aldyn alatyn immuniytetimizding tómendigin kórsetse kerek.

Múnyng bәri aqparattyng jetimsizdigi jәne osydan tuyndaghan halyqtyng biylikke degen senimsizdiginen qalyptasyp otyr. Qytay faktorynyng elimizding kópvektorly syrtqy sayasatyndaghy ústaytyn oryny, onymen ekonomikalyq auys-týiisimizdin, nesiyelik qarym-qatynasymyzdyng egjey-tegjeyi, energetika jәne óndiristik yntymaqtastyghymyzdyng jay-japsary biylik tarapynan halyqqa jete týsindirilmeydi. Ashyqtyq bolmaghannan keyin, tartylyp jatqan óndiristerding ekonomikalyq tiyimdiligin aitpaghannyng ózinde onyng ekologiyalyq zardaby, milliardtaghan nesiyelerding eldi bolashaqta Qytaygha kiriptarlyqqa úryndyru yqtimaldylyghy, sheneuniterimizdin  qalta qamymen eldik mýddeni ysyra túryp Qytaydyng ynghayyna jyghylugha beyimdigi, osynyng barlyghy halyqtyng kýdigin órshitetindigi zandy da. Qazirgi aiqyndalghan ýrdis boyynsha da biylikting ózimbilermendigi men halyqpen mýlde sanaspaytyndyghy taghy aqiqat. Belgili maghynadan aitqanda, Qytay osynymyzdan orayly paydalanyp keledi! El azamattarynyng qadaghalauynsyz biylikpen óz ynghayyna búra til tabysu oghan tym jenil týsude. Múnan shyghatyn qortyndy, eng әueli biylik pen halyq ishki biriguin, ózara senimin shyndap aluy kerek. Birlikten bekem qamal bolmaq emes.

Onan keyin, Qytaydyng qúrlyqtaghy Jibek Jolyn paydagha asyru túrghysynan qazaqy qisynmen aitsaq, onyng bizge "kýni týsip túrghan" kezinde, qolymyzdaghy kózirdi batyl da sheber, oinaqy da qisyndy oinay biluimiz shart. Mausym ilgeri Reseyding bopsasyna kónbeytinin aityp sekirip túrghan Lukashenkony, oghan jetkiziletin gazdyng "buymen" úryp alyp, ortaq valuta jayyn jyrlatyp qoyghan Resey oiynynan ýlgi alsaq qaneki. Osy rette tetigin tauyp talap qoya bilui de manyzdy. Mysaly, Berdibek Saparbaev myrza Aqtóbe oblysynyng әkimi túsynda, Qytay firmalarynyng ekologiyalyq talaptardy oryndamaghany, otandyq júmysshylardyng jalaqysyn óreskel tómendetkeni ýshin, kólemdi aiyppúlmen olardy jónge jýgintkeni bar-dy. Demek, ózimizdi ózimiz baghalap, әriptesimizge teng túghyrlylyq ústanymmen talap qoya alsaq, útarymyz úlghayar edi.

Bylayghy júrt biylikting eldi Qytaygha "tym jaqyndatyp" bara jatqanynyng sebebin jeng úshynan jalghasumen baylanystyrady. Jóndi. Qytaydyng ayaghy jetken jerining birazyn paramen, qyzyghy, memlekettik paramen jaylaghany jasyryn emes. Qauqarly otandyq firmalary atynan yqtimal әriptes elderining biylik elitasyna "qolaqy" úsynu jolymen kirigu Qytaydyng kәduelgi taktikasyna ailanghan. Onyng avtoritarly, ymyrashyl, "qolgha qaraghysh" memleketterge jyldam jol tabatyny da sonan. Qytay kapitaly men yqpalynyng endep kele jatqany jaghdayynda, bizding biylikting onyng osy túzaghymen iligi joqtyghyn qamtamasyz etu men ary qaray qadaghalaugha aludyng manyzdylyghy osynda jatyr.

Sonymen bir uaqytta, shamamyzdy shaqtauymyzdyng da manyzy basym. Áleumettik әuende Qytaygha baghyttalghan Orta Aziya qúbyrlarynyng bәri bizden ótedi, sonyng tetigin bir mezetke  jaua túrsaq, nemese jylyna Qytaygha aidaytyn múnayymyzdy búrap qoysaq, Qytaydy aldymyzgha ózi-aq keler edi deytin synayly pikirler kóbeyip keledi. Búl da jauapkershilikten auyly alys, taza populizmning belgisi. Mysaly, pikir aitudan búryn, bizding múnayymyzdyng Qytay naryghyndaghy ýlesin (2%) jәne basqa yqtimal eksport naryghymyzdyng paryqyn baghamdap alghanymyz jón bolar edi. Qysqasy, taza shiykizat eksportyna sýiengen el boghan son, Qytaygha jәne basqa da importer elderge mýddeliligimiz, olargha songhy dayyn ónimmen shyqqanymyzsha bәseymeytindigin eskergenimiz lәzim-di.

Qúrmet Qabylghazyúly

Abai.kz

0 pikir