جالعاسى...

ەۋروازيانى ەندەي وتەتىن ۇلى جىبەك جولى بويىنا ورنىعۋىمىزدىڭ گەوساياسي-ەكونوميكالىق ماڭىزىمىزدى ارتتىرعانىمەن، ەلدىڭ ءامالي الەۋەتىنىڭ ەكونوميكالىق قارىمى مەن ساياسي سالماعىنىڭ پايداعا اسىرۋعا مۇمكىندىگى شاناقتى ەدى. وسى مەجەدە قىتايدىڭ ء“بىر بەلدەۋ، ءبىر جول” جوباسى ەلىمىز ءۇشىن ىزدەگەنگە سۇراعان بولىپ جولىقتى. الەمدىك تارتىپكە ءوز ىقپالىن ۇستەۋ مەن اقش-نىڭ تىنىق مۇحيت اۋماعىنداعى قۇرساۋىنان (وباما كەزىندەگى قىتايدى قاقپايلاپ تاستاپ، سول القاپتاعى ءبارىن قاتارعا تارتقان ترر جوباسىن ەسكە الىڭىز) سىتىلۋدىڭ جولى ەسەپتى قاراستىرىلعان بۇل جوبانى قىتايدىڭ بارىن سالا دىتتەپ جاتقانى بەلگىلى.

بۇل كەزەگىندە ءبىزدىڭ گەوالەۋەتىمىزدى اشا پايدالانۋىمىزعا ۇستاتپاس مۇمكىندىك ۇسىنىپ وتىر. قىتايدىڭ اتالمىش جوباسىنداعى "جىبەك جولى بەلدەۋى" قاناتى ءۇشىن، ونىڭ ەۋروپا مەن ورتا شىعىسقا، ورتا ازيا مەن كاۆكاز وڭىرىنە قۇرلىقپەن شىعۋداعى قاقپاسى ەسەبىندە، قازاقستاننىڭ ماڭىزى ايىرىقشا. سوندىقتان، قىتاي قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تىنىشتىعىنا، وركەندەۋىنە بەك مۇددەلى. سونىمەن قاتار، قويناۋى كەنىشكە تولى، ەنەرگەتيكالىق رەسۋرسى مىعىم ەل ەسەبىندە، قازاقستان شيكىزات پەن ەنەرگەتيكادا يمپورتقا اسا تاۋەلدى قىتاي ءۇشىن تىپتەن قىزىق. ال، ەكونوميكالىق يمپەريا رەتىندە، كەلەشەكتە الەمگە ۇستەمدىك قۇرعىسى كەلەتىن دەرجاۆالىق نيەتى اسقىنعان الىپ ەلدىڭ، باسقا دا پيعىلى بارى ونسىز دا بەلگىلى. سوندىقتان دا، ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان، ول ەلىمىزبەن بارلىق سالادا قارىم-قاتىناسىن وڭاۋ مەن بەكەمدەۋگە بىلەك سىبانا كىرىسۋدە.

قازاقستاننىڭ مىندەتى، وسى باياندالعان مۇمكىندىكتى ءوز بولاشاق مۇددەسى مەن ستراتەگيالىق مۇراتتارى ءۇشىن پراگماتيكالىق ستيلدە يكەمدى پايدالانۋ بولماق. قىتايمەن بولعان جانە جاسالىپ جاتقان قازىرگى قاتىناستاردىڭ بارلىعى دا وسى ۇددە تۇرعىسىنان قارالىپ كەلەدى دەپ پايىمداعانىمىز ادىلدىك شىعار. دەيتۇرعانمەن، قازاقستان قوعامىندا ءبىر بىرىنە كەرەعاp, كەلىسىمپازدىق جانە كەتىسىمپازدىق - ەكى باعىتتاعى تەندەنتسيا ءجۇرىپ جاتقان سىڭايلى. بيلىك قىتايمەن ارالاستا ونى تىم "وزىمسىنگەن" اۋانعا اۋىسقانداي. بۇل، وتە-موتە، اشىق اقپاراتتىڭ اسا جەتىمسىزدىگى جاعدايىندا حالىقتىڭ كۇدىگىن تىم قويۋلاتىپ جىبەرىپ وتىر. مىسالى، قۇنى 27 ملرد $-عا باعالانىپ، قىتاي قازاقستانعا اكەلىپ قۇرادى دەلىنگەن 51 زاۋىتتىڭ باعىتى مەن بايانى جايىندا حالىق حابارسىز. ال بيلىك بولسا، ونىڭ ءبىرازىنىڭ وندىرىسكە كىرىسكەنىن جاريالاپ تا ۇلگەردى. وتكەن كۇزدە عانا جالىنعانداي كەيىپپەن سالىقتىق جەڭىلدىكپەن تارتىپ جاتقان بىرلەسكەن جوبالار تۋرالى دا وسى گاپ. كۇنى كەشە شەكارالىق بەكەتتەرىمىزدى مودەرنيزاتسيالاۋ ءۇشىن سول ەلدەن تاعى 112 ملرد تەڭگە الىپ جاتقانىمىز بەلگىلى بولدى. ەكىنشى، تەندەنتسيا - حالىقتىڭ "قىتاي ۇرەيىنە" اسىرە سەزىمتالدىعى. بۇل، اسىرەسە، قىتايدىڭ وزگە ۇلىستار مەن دىندەرگە ۇستانعان تەپەرشىگىنەن كەيىن ءتىپتى قوزداپ كەتتى. "قىتاي ۇرەيى" دەگەن ۇعىمنىڭ ءبۇتىن الەمدى شارپىپ بارا جاتقانى، ونىڭ ۇعىم تۇرىندە عانا ەمەس، رەال قاۋىپ رەتىندە ەتەگىن جايىپ كەلە جاتقانى شىندىق. دەسە دە، بۇقارا اراسىندا قىتايدىڭ قۋاتىن اسىرا باعالاۋ مەن ءجونسىز بايبالام باسىم. وسىنىڭ ءوزى-اق ءبىزدىڭ وسى قاۋىپكە قارسىلاساتىن، ونىڭ الدىن الاتىن يممۋنيتەتىمىزدىڭ تومەندىگىن كورسەتسە كەرەك.

مۇنىڭ ءبارى اقپاراتتىڭ جەتىمسىزدىگى جانە وسىدان تۋىنداعان حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمسىزدىگىنەن قالىپتاسىپ وتىر. قىتاي فاكتورىنىڭ ەلىمىزدىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىنداعى ۇستايتىن ورىنى، ونىمەن ەكونوميكالىق اۋىس-ءتۇيىسىمىزدىڭ، نەسيەلىك قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ ەگجەي-تەگجەيى، ەنەرگەتيكا جانە وندىرىستىك ىنتىماقتاستىعىمىزدىڭ جاي-جاپسارى بيلىك تاراپىنان حالىققا جەتە تۇسىندىرىلمەيدى. اشىقتىق بولماعاننان كەيىن، تارتىلىپ جاتقان وندىرىستەردىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن ايتپاعاننىڭ وزىندە ونىڭ ەكولوگيالىق زاردابى، ميللياردتاعان نەسيەلەردىڭ ەلدى بولاشاقتا قىتايعا كىرىپتارلىققا ۇرىندىرۋ ىقتيمالدىلىعى، شەنەۋنىتەرىمىزدىڭ  قالتا قامىمەن ەلدىك مۇددەنى ىسىرا تۇرىپ قىتايدىڭ ىڭعايىنا جىعىلۋعا بەيىمدىگى، وسىنىڭ بارلىعى حالىقتىڭ كۇدىگىن ورشىتەتىندىگى زاڭدى دا. قازىرگى ايقىندالعان ءۇردىس بويىنشا دا بيلىكتىڭ وزىمبىلەرمەندىگى مەن حالىقپەن مۇلدە ساناسپايتىندىعى تاعى اقيقات. بەلگىلى ماعىنادان ايتقاندا، قىتاي وسىنىمىزدان ورايلى پايدالانىپ كەلەدى! ەل ازاماتتارىنىڭ قاداعالاۋىنسىز بيلىكپەن ءوز ىڭعايىنا بۇرا ءتىل تابىسۋ وعان تىم جەڭىل تۇسۋدە. مۇنان شىعاتىن قورتىندى، ەڭ اۋەلى بيلىك پەن حالىق ىشكى بىرىگۋىن، ءوزارا سەنىمىن شىڭداپ الۋى كەرەك. بىرلىكتەن بەكەم قامال بولماق ەمەس.

ونان كەيىن، قىتايدىڭ قۇرلىقتاعى جىبەك جولىن پايداعا اسىرۋ تۇرعىسىنان قازاقي قيسىنمەن ايتساق، ونىڭ بىزگە "كۇنى ءتۇسىپ تۇرعان" كەزىندە، قولىمىزداعى كوزىردى باتىل دا شەبەر، ويناقى دا قيسىندى ويناي ءبىلۋىمىز شارت. ماۋسىم ىلگەرى رەسەيدىڭ بوپساسىنا كونبەيتىنىن ايتىپ سەكىرىپ تۇرعان لۋكاشەنكونى، وعان جەتكىزىلەتىن گازدىڭ "بۋىمەن" ۇرىپ الىپ، ورتاق ۆاليۋتا جايىن جىرلاتىپ قويعان رەسەي ويىنىنان ۇلگى الساق قانەكي. وسى رەتتە تەتىگىن تاۋىپ تالاپ قويا ءبىلۋى دە ماڭىزدى. مىسالى، بەردىبەك ساپارباەۆ مىرزا اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمى تۇسىندا، قىتاي فيرمالارىنىڭ ەكولوگيالىق تالاپتاردى ورىنداماعانى، وتاندىق جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسىن ورەسكەل تومەندەتكەنى ءۇشىن، كولەمدى ايىپپۇلمەن ولاردى جونگە جۇگىنتكەنى بار-دى. دەمەك، ءوزىمىزدى ءوزىمىز باعالاپ، ارىپتەسىمىزگە تەڭ تۇعىرلىلىق ۇستانىممەن تالاپ قويا الساق، ۇتارىمىز ۇلعايار ەدى.

بىلايعى جۇرت بيلىكتىڭ ەلدى قىتايعا "تىم جاقىنداتىپ" بارا جاتقانىنىڭ سەبەبىن جەڭ ۇشىنان جالعاسۋمەن بايلانىستىرادى. ءجوندى. قىتايدىڭ اياعى جەتكەن جەرىنىڭ ءبىرازىن پارامەن، قىزىعى، مەملەكەتتىك پارامەن جايلاعانى جاسىرىن ەمەس. قاۋقارلى وتاندىق فيرمالارى اتىنان ىقتيمال ارىپتەس ەلدەرىنىڭ بيلىك ەليتاسىنا "قولاقى" ۇسىنۋ جولىمەن كىرىگۋ قىتايدىڭ كادۋەلگى تاكتيكاسىنا ايلانعان. ونىڭ اۆتوريتارلى، ىمىراشىل، "قولعا قاراعىش" مەملەكەتتەرگە جىلدام جول تاباتىنى دا سونان. قىتاي كاپيتالى مەن ىقپالىنىڭ ەندەپ كەلە جاتقانى جاعدايىندا، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ونىڭ وسى تۇزاعىمەن ىلىگى جوقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ مەن ارى قاراي قاداعالاۋعا الۋدىڭ ماڭىزدىلىعى وسىندا جاتىر.

سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا, شامامىزدى شاقتاۋىمىزدىڭ دا ماڭىزى باسىم. الەۋمەتتىك اۋەندە قىتايعا باعىتتالعان ورتا ازيا قۇبىرلارىنىڭ ءبارى بىزدەن وتەدى، سونىڭ تەتىگىن ءبىر مەزەتكە  جاۋا تۇرساق، نەمەسە جىلىنا قىتايعا ايدايتىن مۇنايىمىزدى بۇراپ قويساق، قىتايدى الدىمىزعا ءوزى-اق كەلەر ەدى دەيتىن سىڭايلى پىكىرلەر كوبەيىپ كەلەدى. بۇل دا جاۋاپكەرشىلىكتەن اۋىلى الىس، تازا ءپوپۋليزمنىڭ بەلگىسى. مىسالى، پىكىر ايتۋدان بۇرىن، ءبىزدىڭ مۇنايىمىزدىڭ قىتاي نارىعىنداعى ۇلەسىن (2%) جانە باسقا ىقتيمال ەكسپورت نارىعىمىزدىڭ پارىقىن باعامداپ العانىمىز ءجون بولار ەدى. قىسقاسى، تازا شيكىزات ەكسپورتىنا سۇيەنگەن ەل بوعان سوڭ، قىتايعا جانە باسقا دا يمپورتەر ەلدەرگە مۇددەلىلىگىمىز، ولارعا سوڭعى دايىن ونىممەن شىققانىمىزشا باسەيمەيتىندىگىن ەسكەرگەنىمىز ءلازىم-ءدى.

قۇرمەت قابىلعازىۇلى

Abai.kz