Songhy kýnderi әleumettik jelidege «qazaq» pen «qoja» bolyp ekige jarylghan toptyng arasyndaghy aitys, sharyqtau shegine jetip, endi bir-birining jaghasyna jarmasugha shaq qalyp túr. Búl mәseleni sonsha ushyqtyrmay-aq, jaba salugha bolar edi. Bir shala sauatty, ony men solyn tany qoymaghan balanyng bir sózine bola, qazaq arasynyng alatayday býlinui qazirgi qazaq qoghamyn ishindegi ruhany ahualdyng qay dengeyge týskeninen habar berse kerek.

Birimiz – hanafiymiz, birimiz – uahhabiy-salafiymiz, birimiz – tәnirshilmiz, birimiz – mýlde basqa aghymdardyng jetegindemiz. Birimizdi birimiz moyyndaghymyz kelmeydi. Árqaysymyz óz keudemizdi soghyp, «meniki dúrys» - dep, birimizding birimiz jaghalarymyzgha jarmasyp jatqan jayymyz bar. Alayda, múnyng sony nege aparyp sogharynan habarsyzbyz. Búl tike-tiresting sony myna qazaq degen halyqtyng tarihtan ketuine yqpal etetin faktorgha ainalyp bara jatqanyn týsinip jatqan eshqaysymyz joq. Kezinde Abyz Asan Qayghynyng Altyn Orda memleketin saqtap qalu jolyndaghy kýresi nәtiyjesiz ayaqtalyp, Altyn Orda kýirep tynyp edi. Biz sol qasirtetti taghdyrdy qaytalayyn dep túrmyz. Alayda, Asan Qayghynyng bizge qaraghanda jaghdayy dúrystau bolatyn. Sonyna ergen halqy boldy. Sonyna ergen halyqty Jәnibek hannan bólip alyp, «Alash» atty memleketti qúryp, taghyna Alasha handy otyrghyzghan bolatyn. Sol kezende alghash ret qazaq halqy tarih sahnasyna shyghyp edi. Bizde qazir sonday sóz týsiner, ruhany mәieginen ajyramaghan halyq bar ma? Joq!

Sonyng saldarynan bir-birimizge basu aitudyng ornyna, aitystyng kórigin qyzdyryp, mәseleni odan ary ushyqtyryp jatqan jayymyz bar. Múnyng bәri neden shyghyp otyr? Aynalyp kelgende barlyghy bir nәrseden – qazaqtyng ózin-ózi tanymauynan, tәuelsiz tarihy jadynyng qalyptaspauynan, óz tarihyna ózgening kózimen qarauynan shyghyp otyrghandyghyn sezine alar týrimiz joq. Áytpese, Qazaq atang qazaq qoghamdy nelikten «qara, qoja, tóre» dep ýshke bóldi? Osynyng negizine, mәnine ýnilip kórdik pe? Joq. Qazaq qoghamyndaghy «Qarany qara, aqsýiekti – aqsýiek» dep atauynyng sebepterine ýnildik pe? Jikteluining mәnine bardyq pa?  Joq. Onyng sebebi, taghy da sol tarihy jadymyzdan ajyrap qalumen baylanysty. Endigi kezekte nelikten Qazaq atamyz, «aqty –aq, qarany qara» dedi? Kie – degenimiz ne?- degen súraqtargha jauap berip kórelik. Sonda ghana biz ózimizding kim ekenimizdi tanyrmyz.

Jaratushy Qúdiret, Tәnir Taghala әr halyqty jaratqanda sol halyqqa halyqtyng tilin, әdet-ghúrpyn, salt-sanasyn, dәstýrin, jalpy mәdeniyetin ýiretetin ózining Ókilderin jiberedi. Demek, payghambarlaryn jiberedi. Eshbir halyq múnday jolbasshysyz bolmaydy jәne ol turaly Qúran ayattarynda anyq aitylghan. Qúrandaghy «Senderden әrbir halyq ýshin sharighat jәne jol jasap qoydyq. Eger Alla qalasa barlyghyndy bir ýmmet jasar edi» (Maida-48) degen ayat jer betindegi barlyq halyqtyng ózindik ereksheligi boluy zandy ekendigin kórsetip túr. Osy halyqtardyng әdet-ghúryp, salt-dәstýrin qalyptastyrghan, tilin ýiretken payghambarlar Jaratushy Qúdiretting sol halyqqa jibergen ókili retinde Payghambar kiyeli sipatqa iye. Onyng әkelgen, halyqqa ýiretken әdet-ghúryp, salt-dәstýrining de kiyelilik sipaty bar. Jәne ol halyqqa ruhany da, sayasy basshylyq jasau qúqyna iye, kiyeli túlghagha ainalady. Ol dýniyeden ótken song ol kiyelilik sipat onyng úrpaqtaryna ótedi. Bizding qazaq halqynda osynday kiyelilik sipatqa ie eki әulet bar. Olardyng biri – sayasy biylik iyesi bolghan tóreler. Ekinshisi – ruhany biylik iyesi bolghan qojalar әuleti. Sayasy biylik óz bastauyn osydan shamamen tórt myng jyl búryn ómir sýrgen Oghyz qaghannan alady. Qazaqtyng býkil әdet-ghúryp, salt-dәstýri negizinde osy Oghyz qaghannyng qaldyrghan múrasy jatyr jәne týrkilerdegi sayasy biylik Oghyz qaghannyng ýlken úly Kýn hannyng úrpaghy bolyp tabylatyn qiyat-qay taypasyna tiyesili. Týrki tarihyndaghy barlyq biyleushiler әuleti osy qiyattan taraydy. Alpamys, Alyp ErTongha, Móde qaghan, Bumyn qaghan, Shyghys, Batys týrki qaghandyqtarynyng biyleushyleri, Týrgesh, Qarlúq, Qarahandyq biyleushiler, Shynghys han, Týrkiyadaghy Osmanlylar barlyghy týgelimen qiyat taypasynan shyqqandar. Búl týrklerding biylik jýiesindegi kiyelilik sipatqa mәselesine basymdyq bergenin kóruimizge bolady.

Al, ruhany biylik týrkilerde, qazaqtarda Múhammed payghambar úrpaqtarynda bolghandyghyn qazaq halqy kýni býginge moyyndap keldi jәne Payghambar úrpaqtarynyng kiyelilik sipatyna kýmәn keltirgen emes. Eng bastysy Payghambar úrpaqtarynyng kiyelilik sipatyn moyyndaghan da, oghan erekshe status bergen de týrkiler bolghandyghyna tarih kuә. Arab týbegindegi sayasy biylik ýshin kýreste Payghambar úrpaqtaryn ózderining basty qarsylasy sanaghan Halifat biyleushileri Áziret Áli úrpaqtaryn arab jerine syighyzbady. 766/767 jyly Týrkistan jerine Ishaq bab bastap kelgen Áziret Áli úrpaqtary alghash ret týrki-islam memleketi-Qarlúq memleketin tarih sahnasyna shyghardy. Syrdyng tómengi aghysynda Oghyz memleketin qúrdy. Islam dinining progressivtik baghyty-Ahl ar-Raydy әkelgen Áziret Áli úrpaqtary Týrkistan jerinde ghylym men bilimnin, mәdeniyetting qaryshtap damuyna mýmkindik berdi. Týrkistan jerinen Abu Nasyr әl-Faraby bastaghan jýzdegen ghúlamalar shyqty. Týrkistan osylay Islam ghylymy men bilimining negizgi damu ortalyghyna ainaldy. Halifat ortalyghynda Islam dini dogmatikalyq sipat alsa, Týrkistan jerinde Islam adam balasynyng aqyl-oyynyng damuyna erkindik beretin Qúdiret kýshine ainaldy. 944 jyly Ahl al-Hadis ókilderining karmattarmen arada bolghan kýreste jeniske jetui, jalpy Islam әlemin ruhani, sayasy toqyraugha әkeldi. 951 jyly Qarahandyq biyleushi Satuq Búghra han Fbd al-Karimnyng Ahl al-Hadis jolyn qabyl etip, Ahl ar-Ray jolyna tyiym saluy Týrkistan jerinde de Islam dini men ghylymyn qúldyraugha týsirdi. Múnyng saldary Qarahandyq memleketterding qúldyrap, halyqtarynyng ruhany daghdarysqa úshyrauyna yqpalyn tiygizdi. Shyghystan kelgen qaraqytaylardyng tegeurinine tótep bere almay, olardyng biyligin moyyndaugha mәjbýr boldy. Osynday auyr kezende tarih sahnasyna shyqqan Qoja Ahmet Yasauy ózining tili men salt-dәstýrinen, mәdeniyetinen ajyrap, arabtanu, parsylanu ýderisine úshyraghan týrkilerdi búl daghdarystan alyp shyqty. Sopylyq joldy damyta otyryp, Payghambardan keyin әlsirep, ýziluge ainalghan ruh әlemimen baylanysty qaytadan qalpyna keltirdi. Sopylyq joldy tariqat dәrejesine kóterip, týrkilerding ruhani, mәdeny janghyru jolyn qalyptastyrdy. Islamnan imangha qatysty bes paryzdy alyp, qoghamdyq qatynastardy retteudi tolyghymen týrkining kóneden kele jatqan salt-dәstýrine berdi. Sonymen birge, sopylyq tanym negizinde qalyptasqan ruh qozghalysyna qatysty salt-dәstýrlerdi engizdi. Sóitip, týrkinin, jalpy Islam әlemining qayta týlep, janghyruyna jol ashty. Qoja Ahmet Yasauy ózining kózi tirisinde shәkirtterin týrki dýniyesining tórt búryshyna týgel attandyrdy. Sonyng nәtiyjesinde týrki mәdeniyeti qayta týlep, jana satygha kóterildi. Yasauy joly yqpalynyng eselep artuyna Shynghys han joryghynyng bastaluy iygi yqpalyn tiygizdi. Búl kezende Yasauy shәkirtteri Shynghys han jaghynda bolyp, qoldau kórsetti. Yasauiyding óz shәkirti Múhammed Danyshmand Zarnuqy Shynghys hannyng kenesshisi boldy. Shynghys han joryghy týrkilerding әlemdegi yqpalynyng artuyna әkeldi. Joshy úlysynyng qúryluy týrki memlekettigin qayta qalpyna keltiruding basy bolatyn. Búl memleketting deni týrkiler bolghandyqtan Yasauy joly halyqtyng ruhany tiregine ainaldy. 1320 jyly Joshy úlysynyng hany Ózbek hangha Yasauy jolynyng iri ókili Zengi Atanyng shәkirtteri Sayyid Ata, Sadr ad-din shayh-Baba týkti shashty Áziyz, Badr Ata, Úzyn Hasan atalar baryp, Ózbek handy Yasauy jolyna bet búrghyzdy. Osy kezden bastap, Yasauy joly Joshy úlysynyng memlekettik iydeologiyasyna ainaldy. Qazirgi qazaq qúramyndaghy ru, taypalardyn, jýzdik qúrylymdardyng qalyptasuy Yasauy jolynyng memlekettik iydeologiya dәrejesine kóteriluimen birge jýrgizilgen diniy-sayasy reformanyng nәtiyjesi boldy. Búrynghy qandyq negizde toptasqan ru, taypalar ydyratylyp, olardyng oryna ruhany negizde toptastyrylghan ru, taypalar qalyptastyryldy. Olardyng basyna ruhani, әri sayasy basshy retinde Yasauy joly ókilderi-qojalar taghayyndalghan bolatyn. Memleketting qúrylymdyq jýiesi Yasauy jolynyng qúrylymdyq jýiesin qaytalady. Memlekettegi býkil zang shygharu qúqy, qoghamdyq qatynastardy retteu din ókilderining qolyna berildi. Memlekettegi býkil qarym-qatynas zangha baghyndyryldy. Sóitip, memleketting qúrylymdyq jýiesi tolyghymen kóne týrkilik memleketti basqaru  jýiesimen sәikestendirildi. Memleketting qúramyndaghy rulyq, taypalyq jýieler-qaralar memleketting keregesin qúrady. Keregeni shanyraqpen jalghastyratyn uyq qyzmetin rular men taypalardyng ruhany jetekshisi Yasauy jolynyng ókilderi-qojalar atqardy. Al, shanyraq – Shynghys han úrpaqtary-tórelerding qolynda boldy. Osylay birine - biri  tәueldi, bir-birinsiz ómir sýre almaytyn memleketting qúrylymdyq jýiesi qalyptasty. HIH gh. ómir sýrgen Mәdeli qoja ózining Qanay datqagha aitqan myna óleninde búl jýieni bylay surettegen bolatyn:

Qanke, osy jerde tuyp edim,

Saghan kelgen jaulardy quyp edim,

Shanraghyndy shayqaltpay ústaytúghyn

Sen kerege bolghanda men uyq edim.

Osy bir auyz ólende ortaghasyrlardaghy qazaq qoghamynyng tolyq beynesi túrghan joq pa? Múnday qúrylymdyq jýiesi bar memlekette әdildik pen zandylyq qana absoluttik biylikke ie edi. Qoghamnyng әr bir mýshesi  ózin sol  qoghamnyng tolyq qandy mýshesi sanady. Bireuge bireuding qiyanat jasaugha eshqanday mýmkindigi  qalmady. Sebebi, әrbir adamnyng sonynda atalasy, rulasy t.b. túrdy. Ózderin Úly Jaratushynyng ókili sanaytyn әuliyelerding maqsaty oryndaldy. Olar sol ortaghasyrlardaghy eng әdiletti qoghamdy ornatty jәne  sol kezendegi Joshy Úlysy әdildik pen zandylyq biylik qúrghan Payghambar dәuirindegi qoghamgha barynsha jaqyndatylghan edi. Biylik jýiesining eshqaysysy absolutik biylikke ie emes edi. Qoghamda imandylyq, әdildik pen izgilik basty qúndylyqqa ainaldy. Sol sebepti, búl memleket «Altyn Orda» degen atqa ie boldy.

1342 jyly Ózbek hannyng kenetten qaytys boluy, taq múrageri Tynybekting Mauarannahrda joryqta boluy, Jәnibek hangha sheshesi Taydulanyng kómegimen Altyn Orda taghyna otyruyna mýmkindik berdi. Ol taqqa otyrysymen jarlyq shygharyp, bar halyqty basyna sәlde orap jýruge mәjbýrledi. Búl memlekettegi diny iydeologiyanyng ózgeruining basy bolatyn. Yasauy jolynyng ókilderi biyler biylik jýiesinen ysyrylyp, olardyng orny parsylyq memlekettik basqaru jýiesin qúrudy qamtamasyz etedi degen ýmitpen sharighat ókilderining qolyna berildi. Halyq arasynda narazylyq tuyndady. Asan Qayghynyng Jәnibekti rayynan qaytarmaq bolghan әreketi sәtsiz ayaqtaldy. Asan Qayghy bastaghan halyq Edilding sol jaghalauyna ótip, qazirgi Úlytau jerinde Alash memleketin qúrdy. Jәnibek han bolsa ózi qúrghan burokratiyalyq apparattyng tútqynyna ainalyp, sonynda ózi sol burokratiyalyq apparattyng qúrbanyna ainaldy. Óz balasy Berdibek óz әkesin óltirip, han taghyna otyrdy. Ýsh jyldan keyin әkesining jolyn ózi de qúshty. Búl kezeng qazaq tarihynda «Nar moyny Berdibekte kesildi» degen bir auyz sózben tújyrymdaldy. Búdan keyingi 20 jyl ishinde Altyn Orda memleketi taghyna 25 han kelip ketti.Birde biri bayyz tauyp otyra almady. Óitkeni, eshqaysysy halyqpen, biylermen sanasqysy kelmedi. Barlyghy absoluttik biylik iyesi bolghysy keldi. Halyq qoldamaghan han kezekti saray tónkerisining qúrbanyna ainaldy. Osy kezende biyler – Yasauy jolynyng ókilderi memleket biyligin odan ary Shynghys han úrpaqtarynda qaldyrugha bolmaytynyn týsindi. Óitkeni, múnday jaghday Shaghatay úlysynda da, Iranda da qaytalanyp jatqan bolatyn. Memlekettik biylik basyna basqa adamdy qoyyp, týrki biyligin qaytadan qalpyna keltirudi oilady. Tandau Mauarannahrdaghy barlas taypasynyng basshysy Taraghay bekting úly Ámir Temirge týsti. Sóitip, olar Temirge Shaghatay úlysynyng biyligin berdi. Onyng aldyna Shynghys han imperiyasyn qayta qalpyna keltiru mindeti qoyyldy. Alghashynda Ámir Temir biylerding tapsyrmasyn búljytpay oryndady. Toqtamys handy Altyn Orda taghyna otyrghyzu arqyly Altyn Orda memleketin qalpyna keltirdi. Iran memleketin qaytadan tize býktirdi. Alayda absoluttik biylikti ansaghan Toqtamys býlik shygharyp, Ámir Temirge qarsy soghys qimyldaryn bastady. Týrki halyqtarynyng ruhany tiregi bolghan Yasauy jolyn halyq sanasynan mýlde ysyryp tastaugha kýsh saldy. Ózge din ókilderinen jasaqtalghan әskermen kelip, Týrkistandaghy Qoja Ahmet Yasauy kesenesin qiratyp, mýlkin talan-tarajgha saldy. Ámir Temir 1392 Toqtamysqa qarsy kóp әsker shygharyp, әskerin talqandap keri qaytqannan keyin, qayta әsker jinap, tez arada shayqalghan biyligin qalpyna keltirip, әskery qimyldardy qayta bastady. Ámir Temir Altyn Ordagha qarsy joryqty qayta bastady. Ámir Temir әskeri Altyn Orda jerine Iran arqyly ótti. Ámir Temir Toqtamys biyligining tiregi bolghan qalalardy qiratpay, Toqtamystyng qarsylyghyn syndyru mýmkin emestigin týsindi. Ámir Temir iri sauda – ekonomikalyq ortalyq qyzmetin atqarghan iri qalalardyng barlyghyn talqandap, kýizeliske úshyratty. Edil boyy, Soltýstik Kavkaz, Qara teniz jaghalauyndaghy qalalar qiratylyp, ýiindige ainaldyryldy. Soghysta týsken oljany qiratylghan Qoja Ahmet Yasauy kesenesin qayta túrghyzugha júmsady. Kesenening bas sәuletshisi Ámir Temirding ózi boldy. Altyn Orda qalalary qanyrap bos qaldy. Osy kezende Sadr ad-din shayh Baba Tuklas – Baba Týkti shashty azizding nemeresi  Edige by Altyn Orda memleketin qayta qalpyna keltiru jolyndaghy  úzaq jyldargha sozylghan kýresti bastady. Ámir Temir 1405 jyly qaytys bolghan son, onyng úrpaqtary Yasauy jolynan mýlde bas tartty. Ózderin absoluttik biylik beredi degen sopylyq joldyn  parsy mәdeniyetine negizdelgen Kubraviya tariqatyna moyynúsyndy. Edige by bolsa, Altyn Orda memleketin uaqytsha bolsa da qalpyna keltirip, memlekettik jýieni jetildiru jolynda sheshushi qadamdar jasady. Edige by jana zang jobalaryn qabyldady. Olar «Jasa» jәne «Tóre» dep ataldy. Han taghyna Shynghys úrpaqtarynan otyru qajettigi bekitildi. Alayda, taqqa layyq túlghany Joshy úrpaqtary arasynan tandap qon biylerding qolyna berildi. Búl jýie qazaq dalasynda « Jeti Jarghygha» deyin qyzmet etti. Búl aitylghandar Yasauy joly ókilderi-qojalardyng ortaghasyrlyq qazaq tarihyndaghy roli sheshushi mәnge ie bolghandyghyn kórsetedi.

HIV ghasyrdyng ekinshi jartysynda tarih sahnasyna shyqqan naqshbandiya tariqatynyng HV ghasyrdan bastap, sayasy kýreske aralasuy Yasauy joly ókilderin qiyn jaghdaygha úshyratty. Absoluttik biylik kókeyin tesken handar naqshbandiya tariqatyna qoldau kórsetip, Yasauy jolyna qarsy shyqty. Altyn Orda kýiregennen keyingi Yasauy joly ókilderining jan alysyp, jan berisken kýresining arqasynda qúrylghan Ózbek úlysynyng hany Ábilhayyrdyng 1446 jyly Syghanaqty alghannan keyin, naqshbandiya tariqaty ókiline qol berui, óz ordasynyng beklerbegi bolghan Edigening úly Uaqqas biydi óltirtui, Qoblandy batyrdyng Aqjol biy-Daraqojany óltirtui bir halyqty ýshke bóldi. Bir halyq qazaq, ózbek, noghay halyqtary bolyp jiktelui osy diniy-ruhany tónkeris nәtiyjesinde iske asty. Yasauy joly ókilderi-qojalardyng sonyna ergen halyq qazaq atandy. Ábilhayyrdyng nemeresi Múhammed Shaybaniyding sonyna ergen halyq ózbek atandy. Edige by úrpaqtarynyng sonyna ergen halyq – noghay atandy. Qazaqty bólip әketken Yasauy joly ókilderi-qojalar Qozybasygha baryp, Jәnibek pen Kerey súltandardy shaqyryp, han taghyna otyrghyzdy. Qazaq  handyghynyng negizi osylay qalandy. Yasauy joly ókilderining osy kezende naqshbandiya tariqatynyn  ókilderimen aradaghy tike-tiresi beybit jolmen sheshpek bolghan әreketi sәtsiz ayaqtaldy. Qasyna qanshama shәkirtterin ertip barghan Baqsayys Ata Samarqand qalasynda qarsylastary tarapynan u berip óltirildi. Qasym shayh ta sonyna ergen shәkәtterimen birge qúrban boldy. Odan basqa qanshama Yasauy joly ókilderi qastandypen óltirildi. Búl qojalardyng qazaq halqynyng ruhany tәuelsizdigi jolynda qanshamasy qúrban bolghandyghyn kórsetedi. A, Tәuke han «Jeti jarghyny» qabyldap, Yasauy joly ókilderin memleketting basqaru jýiesinen shygharyp tastaghannan keyin, yrqyna kónbegen Nyghmetullah shayh siyaqty qojalardy sonau Ferghanagha deyin quyp baryp óltirtti. Al, keshegi Kenes ókimeti de Yasauy joly ókilderin nysanagha alghanyn, olardyng barlyghyn derlik aidaugha jibergenin nemese atqanyn tarih úmyta qoyghan joq. Olardyng qalay qughyndalghanyn Mәmbet Qoygeldi aghamyz zerttep jazdy da. Belgili jyrau, Almas Almatovtyng FB-da jariyalanghan bir maqalasynda mynaday oqigha aitylyp edi. Kenes ókimeti Syr boyyndaghy bar ishandardy jinap, bir jerge qamaydy. Bir kýni NKVD ókilderi kelip, ishandardy qatargha túrghyzyp qoyyp, bir-birlep mandaylaryna tapanshany tirep, «Qúday bar ma?»-dep súraydy. «Astaghfirulla» degen ishandardy atyp kele jatady. Sonda bir jasy kelgen ishan, qasynda túrghan jas jigitke «Shyraghym, biz kettik, sen aman qaludyng amalyn jasa»-degen eken. Sonda, janaghy jigit, «Qúday bar ma?-degende, «Joq» dep jauap berip, aman qalady. «Sonda sen qalaysha joq dedin?- degende, «Ishtey Alladan basqa» degendi ishtey aityp, «Joq» degendi estirtip aittym degen eken. Demek, búl derekter, qazaq ruhaniatynyng ózegin qolyna ústaghan qojalar qazaqqa qarsy kýresken dúshpandardyng negizgi nysanasy bolghandyghyn kórsetedi. Búl keltirilgen tarihy derekterding barlyghy Yasauy joly ókilderi-qojalardyng qazaq tarihynda sheshushi rol atqarghan әleumettik top bolghandyghyn habar beredi. Qazaq halqynyng ruhani- mәdeny tútastyghyn qalyptastyru, saqtau jәne ony qorghau jolynda qúrban bolghan qoja әuletterine qazirgi kýni kelip, bizding «satqyn» dep aidar taghuymyz eshqanday adamgershilikke jatpaydy. Ata-babamyz tóbesine kóterip, moyynúsynghan pirlerding úrpaqtaryn, býgin kelip ayaqqa taptauymyz, bizding qazaqy bolmystan qanshalyqty alshaq ketkenimizdi kórsetse kerek. Biz búnymyzben tek, qojalardy ghana emes, ata-babalarymyzdyng әrughyn da ayaqqa taptap otyrmyz. Kilemning arqauynday bar qazaqty úiytqan Yasauy joly ókilderi-qojalardy sayasy biylik jýiesinen ysyru Qazaq handyghyn tarihtan ketirgenin, sol siyaqty shaybaniyler memleketinin, Noghay úlysynyng kýireuine әkelgen negizgi faktor bolghandyghynan bizding әli habarymyz joq. Óitkeni, osy kýnge deyin biz óz tarihymyzgha qazaqtyng kózimen, qazaqtyng dәstýrli tarihy jady negizinde qarap kórgen joqpyz. Búl bizding sorymyz. Ózimiz ózimiz býgin tanymasaq, ertengi kýni qazaqty tarih kýresininen izdeuge tura keledi. Ýshinshi jol joq.

Endigi kezekte qoja men qazaqtyng qyz alysyp, qyz berisuine qatysty mәselege az-kem toqtala ketkenimiz dúrys. Óitkeni, bar dau әnshi Ábdijappar Álqojanyng auzynan shyqqan әngimeden bastalghanyn bәrimiz habardarmyz. Qoja men qazaq arasynda qyz alysyp, qyz berisu sol ortaghasyrlardyng ózinde bolghandyghyn tarihy derekter bayandaydy. Mysaly, Qoja Ahmet Yasauiyding qyzy Gauhar ananyng úrpaghy-Núrilanyng Bәidibek Atagha túrmysqa shyqqany, Domalaq Ana atanghany tarihtan belgili. Nemese Beket Ata Nazar qojanyng qyzynan tuylghany da tarihy shyndyq. Al, qojalardyng qazaqtan qyz aluy qalypty jaghday. «Ata-babalarymyz qazaqtan qyz alyp, qandy búzdy» degeni, dym bilmesting sózi. Qazirgi qojalardyng ata-babalary siyaqty qasiyetterge ie emestigi qazaqtan qyz alyp, qandy búzghandyghynan emes, ata-babalaryndaghy ruhany ilimning qazirgi qojalarda bolmauynan ekendigin týsinbeu jatyr. Al, qaralar bolsa, qojadan qyz alugha tartynghan. Sebebi, qojadan qyz alsaq, Payghambar úrpaghyna tilimiz tiyip kete me? Tayaghymyz tiyip kete me? degen qorqynysh bolghan. Búl qazaqtyng Payghambargha degen sheksiz sýiispenshiligin, qúrmetin bildirse kerek. Biraq, qazirgi kezde qojalar arasynda qazaqtan qyz alyp, qyz beruge qarsy shyghatandar sany kóbeyip kele jatqandyghy ótirik emes. Búl qazirgi kýni qanshama jastardyng baghyn baylap, túrmys qúra almauyna sebep boluda. Ózim biletin qanshama mysal bar. Múnyng saldary qazirgi kýni aiqyn sezile bastady. Birynghay qojalar túratyn auyldarda qannyng búzyluynan kemtar balalardyng kóbeng faktileri bar ekendigin joqqa shyghara almaymyz. Búl jeti ata prisiypin saqtamaumen tikeley baylanysty ekendigi belgili. Qojalardyng búlay «qaragha qyz bermeymiz, qaradan qyz almaymyz» deuining astarynda qoja aghayyndardyng qazaqqa degen ókpesi jatyr. Sebebi, kezinde qazaqpen birge kóship-qonyp jýrgen әuletti qazaq qoghamynda ghasyrlar boyy qalyptasqan statusynan ajyratyp,  bólip tastau qoja aghayyndardy renjitkeni, ókpeletkeni tarihy shyndyq. Biraq, qojalar onymen qazaqtan bólinip ketken joq. Qazaqtyng bir atasy bolyp ómirin sýrip jatyr. Qazaqtyng shotyn shauyp, elim, jerim dep jýrgen qanshama qojalar bar. Solardyng barlyghyn joqqa shygharyp, bir jigitting bilimsizdigne bola, qojalardyng barlyghyn qúbandyqqa shalyp, esekke teris mingizu «bilimpazdyqqa» jatpaydy. Sondyqtan artyq ketsek, bir-birimizdi keshirip, keshirim súrap, halyqtyng arasyna jik salmayyq. Búl tek, bizge emes, qazaqtyng bolashaghy ýshin kerek.

Zikiriya Jandarbek

Abai.kz