سوڭعى كۇندەرى الەۋمەتتىك جەلىدەگە «قازاق» پەن «قوجا» بولىپ ەكىگە جارىلعان توپتىڭ اراسىنداعى ايتىس، شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، ەندى ءبىر-ءبىرىنىڭ جاعاسىنا جارماسۋعا شاق قالىپ تۇر. بۇل ماسەلەنى سونشا ۋشىقتىرماي-اق، جابا سالۋعا بولار ەدى. ءبىر شالا ساۋاتتى، وڭى مەن سولىن تاني قويماعان بالانىڭ ءبىر سوزىنە بولا، قازاق اراسىنىڭ الاتايداي ءبۇلىنۋى قازىرگى قازاق قوعامىن ىشىندەگى رۋحاني احۋالدىڭ قاي دەڭگەيگە تۇسكەنىنەن حابار بەرسە كەرەك.

ءبىرىمىز – ءحانافيمىز، ءبىرىمىز – ۋاححابي-ءسالافيمىز، ءبىرىمىز – ءتاڭىرشىلمىز، ءبىرىمىز – مۇلدە باسقا اعىمداردىڭ جەتەگىندەمىز. ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز مويىنداعىمىز كەلمەيدى. ارقايسىمىز ءوز كەۋدەمىزدى سوعىپ، «مەنىكى دۇرىس» - دەپ، ءبىرىمىزدىڭ ءبىرىمىز جاعالارىمىزعا جارماسىپ جاتقان جايىمىز بار. الايدا، مۇنىڭ سوڭى نەگە اپارىپ سوعارىنان حابارسىزبىز. بۇل تىكە-تىرەستىڭ سوڭى مىنا قازاق دەگەن حالىقتىڭ تاريحتان كەتۋىنە ىقپال ەتەتىن فاكتورعا اينالىپ بارا جاتقانىن ءتۇسىنىپ جاتقان ەشقايسىمىز جوق. كەزىندە ابىز اسان قايعىنىڭ التىن وردا مەملەكەتىن ساقتاپ قالۋ جولىنداعى كۇرەسى ناتيجەسىز اياقتالىپ، التىن وردا كۇيرەپ تىنىپ ەدى. ءبىز سول قاسىرتەتتى تاعدىردى قايتالايىن دەپ تۇرمىز. الايدا، اسان قايعىنىڭ بىزگە قاراعاندا جاعدايى دۇرىستاۋ بولاتىن. سوڭىنا ەرگەن حالقى بولدى. سوڭىنا ەرگەن حالىقتى جانىبەك حاننان ءبولىپ الىپ، «الاش» اتتى مەملەكەتتى قۇرىپ، تاعىنا الاشا حاندى وتىرعىزعان بولاتىن. سول كەزەڭدە العاش رەت قازاق حالقى تاريح ساحناسىنا شىعىپ ەدى. بىزدە قازىر سونداي ءسوز تۇسىنەر، رۋحاني مايەگىنەن اجىراماعان حالىق بار ما؟ جوق!

سونىڭ سالدارىنان ءبىر-بىرىمىزگە باسۋ ايتۋدىڭ ورنىنا، ايتىستىڭ كورىگىن قىزدىرىپ، ماسەلەنى ودان ارى ۋشىقتىرىپ جاتقان جايىمىز بار. مۇنىڭ ءبارى نەدەن ششىعىپ وتىر؟ اينالىپ كەلگەندە بارلىعى ءبىر نارسەدەن – قازاقتىڭ ءوزىن-ءوزى تانىماۋىنان، تاۋەلسىز تاريحي جادىنىڭ قالىپتاسپاۋىنان، ءوز تاريحىنا وزگەنىڭ كوزىمەن قاراۋىنان شىعىپ وتىرعاندىعىن سەزىنە الار ءتۇرىمىز جوق. ايتپەسە، قازاق اتاڭ قازاق قوعامدى نەلىكتەن «قارا، قوجا، تورە» دەپ ۇشكە ءبولدى؟ وسىنىڭ نەگىزىنە، مانىنە ءۇڭىلىپ كوردىك پە؟ جوق. قازاق قوعامىنداعى «قارانى قارا، اقسۇيەكتى – اقسۇيەك» دەپ اتاۋىنىڭ سەبەپتەرىنە ۇڭىلدىك پە؟ جىكتەلۋىنىڭ مانىنە باردىق پا؟  جوق. ونىڭ سەبەبى، تاعى دا سول تاريحي جادىمىزدان اجىراپ قالۋمەن بايلانىستى. ەندىگى كەزەكتە نەلىكتەن قازاق اتامىز، «اقتى –اق، قارانى قارا» دەدى؟ كيە – دەگەنىمىز نە؟- دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك. سوندا عانا ءبىز ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى تانىرمىز.

جاراتۋشى قۇدىرەت، ءتاڭىر تاعالا ءار حالىقتى جاراتقاندا سول حالىققا حالىقتىڭ ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن، ءداستۇرىن، جالپى مادەنيەتىن ۇيرەتەتىن ءوزىنىڭ وكىلدەرىن جىبەرەدى. دەمەك، پايعامبارلارىن جىبەرەدى. ەشبىر حالىق مۇنداي جولباسشىسىز بولمايدى جانە ول تۋرالى قۇران اياتتارىندا انىق ايتىلعان. قۇرانداعى «سەندەردەن ءاربىر حالىق ءۇشىن شاريعات جانە جول جاساپ قويدىق. ەگەر اللا قالاسا بارلىعىڭدى ءبىر ۇممەت جاسار ەدى» (مايدا-48) دەگەن ايات جەر بەتىندەگى بارلىق حالىقتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولۋى زاڭدى ەكەندىگىن كورسەتىپ تۇر. وسى حالىقتاردىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن قالىپتاستىرعان، ءتىلىن ۇيرەتكەن پايعامبارلار جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ سول حالىققا جىبەرگەن وكىلى رەتىندە پايعامبار كيەلى سيپاتقا يە. ونىڭ اكەلگەن، حالىققا ۇيرەتكەن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىنىڭ دە كيەلىلىك سيپاتى بار. جانە ول حالىققا رۋحاني دا، ساياسي باسشىلىق جاساۋ قۇقىنا يە، كيەلى تۇلعاعا اينالادى. ول دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ول كيەلىلىك سيپات ونىڭ ۇرپاقتارىنا وتەدى. ءبىزدىڭ قازاق حالقىندا وسىنداي كيەلىلىك سيپاتقا يە ەكى اۋلەت بار. ولاردىڭ ءبىرى – ساياسي بيلىك يەسى بولعان تورەلەر. ەكىنشىسى – رۋحاني بيلىك يەسى بولعان قوجالار اۋلەتى. ساياسي بيلىك ءوز باستاۋىن وسىدان شامامەن ءتورت مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن وعىز قاعاننان الادى. قازاقتىڭ بۇكىل ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى نەگىزىندە وسى وعىز قاعاننىڭ قالدىرعان مۇراسى جاتىر جانە تۇركىلەردەگى ساياسي بيلىك وعىز قاعاننىڭ ۇلكەن ۇلى كۇن حاننىڭ ۇرپاعى بولىپ تابىلاتىن قيات-قاي تايپاسىنا تيەسىلى. تۇركى تاريحىنداعى بارلىق بيلەۋشىلەر اۋلەتى وسى قياتتان تارايدى. الپامىس، الىپ ەرتوڭعا، مودە قاعان، بۋمىن قاعان، شىعىس، باتىس تۇركى قاعاندىقتارىنىڭ بيلەۋشىلەرى، تۇرگەش، قارلۇق، قاراحاندىق بيلەۋشىلەر، شىڭعىس حان، تۇركياداعى وسمانلىلار بارلىعى تۇگەلىمەن قيات تايپاسىنان شىققاندار. بۇل تۇركلەردىڭ بيلىك جۇيەسىندەگى كيەلىلىك سيپاتقا ماسەلەسىنە باسىمدىق بەرگەنىن كورۋىمىزگە بولادى.

ال، رۋحاني بيلىك تۇركىلەردە، قازاقتاردا مۇحاممەد پايعامبار ۇرپاقتارىندا بولعاندىعىن قازاق حالقى كۇنى بۇگىنگە مويىنداپ كەلدى جانە پايعامبار ۇرپاقتارىنىڭ كيەلىلىك سيپاتىنا كۇمان كەلتىرگەن ەمەس. ەڭ باستىسى پايعامبار ۇرپاقتارىنىڭ كيەلىلىك سيپاتىن مويىنداعان دا، وعان ەرەكشە ستاتۋس بەرگەن دە تۇركىلەر بولعاندىعىنا تاريح كۋا. اراب تۇبەگىندەگى ساياسي بيلىك ءۇشىن كۇرەستە پايعامبار ۇرپاقتارىن وزدەرىنىڭ باستى قارسىلاسى ساناعان حاليفات بيلەۋشىلەرى ازىرەت ءالى ۇرپاقتارىن اراب جەرىنە سىيعىزبادى. 766/767 جىلى تۇركىستان جەرىنە يسحاق باب باستاپ كەلگەن ازىرەت ءالى ۇرپاقتارى العاش رەت تۇركى-يسلام مەملەكەتى-قارلۇق مەملەكەتىن تاريح ساحناسىنا شىعاردى. سىردىڭ تومەنگى اعىسىندا وعىز مەملەكەتىن قۇردى. يسلام ءدىنىنىڭ پروگرەسسيۆتىك باعىتى-احل ار-رايدى اكەلگەن ازىرەت ءالى ۇرپاقتارى تۇركىستان جەرىندە عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، مادەنيەتتىڭ قارىشتاپ دامۋىنا مۇمكىندىك بەردى. تۇركىستان جەرىنەن ابۋ ناسىر ءال-فارابي باستاعان جۇزدەگەن عۇلامالار شىقتى. تۇركىستان وسىلاي يسلام عىلىمى مەن ءبىلىمىنىڭ نەگىزگى دامۋ ورتالىعىنا اينالدى. حاليفات ورتالىعىندا يسلام ءدىنى دوگماتيكالىق سيپات السا، تۇركىستان جەرىندە يسلام ادام بالاسىنىڭ اقىل-ويىنىڭ دامۋىنا ەركىندىك بەرەتىن قۇدىرەت كۇشىنە اينالدى. 944 جىلى احل ال-حاديس وكىلدەرىنىڭ كارماتتارمەن ارادا بولعان كۇرەستە جەڭىسكە جەتۋى، جالپى يسلام الەمىن رۋحاني، ساياسي توقىراۋعا اكەلدى. 951 جىلى قاراحاندىق بيلەۋشى ساتۋق بۇعرا حان فبد ال-كاريمنىڭ احل ال-حاديس جولىن قابىل ەتىپ، احل ار-راي جولىنا تىيىم سالۋى تۇركىستان جەرىندە دە يسلام ءدىنى مەن عىلىمىن قۇلدىراۋعا ءتۇسىردى. مۇنىڭ سالدارى قاراحاندىق مەملەكەتتەردىڭ قۇلدىراپ، حالىقتارىنىڭ رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. شىعىستان كەلگەن قاراقىتايلاردىڭ تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە الماي، ولاردىڭ بيلىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىنداي اۋىر كەزەڭدە تاريح ساحناسىنا شىققان قوجا احمەت ياساۋي ءوزىنىڭ ءتىلى مەن سالت-داستۇرىنەن، مادەنيەتىنەن اجىراپ، ارابتانۋ، پارسىلانۋ ۇدەرىسىنە ۇشىراعان تۇركىلەردى بۇل داعدارىستان الىپ شىقتى. سوپىلىق جولدى دامىتا وتىرىپ، پايعامباردان كەيىن السىرەپ، ۇزىلۋگە اينالعان رۋح الەمىمەن بايلانىستى قايتادان قالپىنا كەلتىردى. سوپىلىق جولدى تاريقات دارەجەسىنە كوتەرىپ، تۇركىلەردىڭ رۋحاني، مادەني جاڭعىرۋ جولىن قالىپتاستىردى. يسلامنان يمانعا قاتىستى بەس پارىزدى الىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدى تولىعىمەن تۇركىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت-داستۇرىنە بەردى. سونىمەن بىرگە، سوپىلىق تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان رۋح قوزعالىسىنا قاتىستى سالت-داستۇرلەردى ەنگىزدى. ءسويتىپ، تۇركىنىڭ، جالپى يسلام الەمىنىڭ قايتا تۇلەپ، جاڭعىرۋىنا جول اشتى. قوجا احمەت ياساۋي ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە شاكىرتتەرىن تۇركى دۇنيەسىنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇگەل اتتاندىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە تۇركى مادەنيەتى قايتا تۇلەپ، جاڭا ساتىعا كوتەرىلدى. ياساۋي جولى ىقپالىنىڭ ەسەلەپ ارتۋىنا شىڭعىس حان جورىعىنىڭ باستالۋى يگى ىقپالىن تيگىزدى. بۇل كەزەڭدە ياساۋي شاكىرتتەرى شىڭعىس حان جاعىندا بولىپ، قولداۋ كورسەتتى. ءياساۋيدىڭ ءوز شاكىرتى مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقي شىڭعىس حاننىڭ كەڭەسشىسى بولدى. شىڭعىس حان جورىعى تۇركىلەردىڭ الەمدەگى ىقپالىنىڭ ارتۋىنا اكەلدى. جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرىلۋى تۇركى مەملەكەتتىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋدىڭ باسى بولاتىن. بۇل مەملەكەتتىڭ دەنى تۇركىلەر بولعاندىقتان ياساۋي جولى حالىقتىڭ رۋحاني تىرەگىنە اينالدى. 1320 جىلى جوشى ۇلىسىنىڭ حانى وزبەك حانعا ياساۋي جولىنىڭ ءىرى وكىلى زەڭگى اتانىڭ شاكىرتتەرى ساييد اتا، سادر اد-دين شايح-بابا تۇكتى شاشتى ءازيز، بادر اتا، ۇزىن حاسان اتالار بارىپ، وزبەك حاندى ياساۋي جولىنا بەت بۇرعىزدى. وسى كەزدەن باستاپ، ياساۋي جولى جوشى ۇلىسىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسىنا اينالدى. قازىرگى قازاق قۇرامىنداعى رۋ، تايپالاردىڭ، جۇزدىك قۇرىلىمداردىڭ قالىپتاسۋى ياساۋي جولىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرىلۋىمەن بىرگە جۇرگىزىلگەن ءدىني-ساياسي رەفورمانىڭ ناتيجەسى بولدى. بۇرىنعى قاندىق نەگىزدە توپتاسقان رۋ، تايپالار ىدىراتىلىپ، ولاردىڭ ورىنا رۋحاني نەگىزدە توپتاستىرىلعان رۋ، تايپالار قالىپتاستىرىلدى. ولاردىڭ باسىنا رۋحاني، ءارى ساياسي باسشى رەتىندە ياساۋي جولى وكىلدەرى-قوجالار تاعايىندالعان بولاتىن. مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى ياساۋي جولىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن قايتالادى. مەملەكەتتەگى بۇكىل زاڭ شىعارۋ قۇقى، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ ءدىن وكىلدەرىنىڭ قولىنا بەرىلدى. مەملەكەتتەگى بۇكىل قارىم-قاتىناس زاڭعا باعىندىرىلدى. ءسويتىپ، مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى تولىعىمەن كونە تۇركىلىك مەملەكەتتى باسقارۋ  جۇيەسىمەن سايكەستەندىرىلدى. مەملەكەتتىڭ قۇرامىنداعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر-قارالار مەملەكەتتىڭ كەرەگەسىن قۇرادى. كەرەگەنى شاڭىراقپەن جالعاستىراتىن ۋىق قىزمەتىن رۋلار مەن تايپالاردىڭ رۋحاني جەتەكشىسى ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرى-قوجالار اتقاردى. ال، ششاڭىراق – شىڭعىس حان ۇرپاقتارى-تورەلەردىڭ قولىندا بولدى. وسىلاي بىرىنە - ءبىرى  تاۋەلدى، ءبىر-ءبىرىنسىز ءومىر سۇرە المايتىن مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى قالىپتاستى. حIح ع. ءومىر سۇرگەن مادەلى قوجا ءوزىنىڭ قاناي داتقاعا ايتقان مىنا ولەڭىندە بۇل جۇيەنى بىلاي سۋرەتتەگەن بولاتىن:

قانكە، وسى جەردە تۋىپ ەدىم،

ساعان كەلگەن جاۋلاردى قۋىپ ەدىم،

شاڭراعىڭدى شايقالتپاي ۇستايتۇعىن

سەن كەرەگە بولعاندا مەن ۋىق ەدىم.

وسى ءبىر اۋىز ولەڭدە ورتاعاسىرلارداعى قازاق قوعامىنىڭ تولىق بەينەسى تۇرعان جوق پا؟ مۇنداي قۇرىلىمدىق جۇيەسى بار مەملەكەتتە ادىلدىك پەن زاڭدىلىق قانا ابسوليۋتتىك بيلىككە يە ەدى. قوعامنىڭ ءار ءبىر مۇشەسى  ءوزىن سول  قوعامنىڭ تولىق قاندى مۇشەسى سانادى. بىرەۋگە بىرەۋدىڭ قيانات جاساۋعا ەشقانداي مۇمكىندىگى  قالمادى. سەبەبى، ءاربىر ادامنىڭ سوڭىندا اتالاسى، رۋلاسى ت.ب. تۇردى. وزدەرىن ۇلى جاراتۋشىنىڭ وكىلى سانايتىن اۋليەلەردىڭ ماقساتى ورىندالدى. ولار سول ورتاعاسىرلارداعى ەڭ ادىلەتتى قوعامدى ورناتتى جانە  سول كەزەڭدەگى جوشى ۇلىسى ادىلدىك پەن زاڭدىلىق بيلىك قۇرعان پايعامبار داۋىرىندەگى قوعامعا بارىنشا جاقىنداتىلعان ەدى. بيلىك جۇيەسىنىڭ ەشقايسىسى ابسوليۋتىك بيلىككە يە ەمەس ەدى. قوعامدا يماندىلىق، ادىلدىك پەن ىزگىلىك باستى قۇندىلىققا اينالدى. سول سەبەپتى، بۇل مەملەكەت «التىن وردا» دەگەن اتقا يە بولدى.

1342 جىلى وزبەك حاننىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋى، تاق مۇراگەرى تىنىبەكتىڭ ماۋارانناحردا جورىقتا بولۋى، جانىبەك حانعا شەشەسى تايدۋلانىڭ كومەگىمەن التىن وردا تاعىنا وتىرۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ول تاققا وتىرىسىمەن جارلىق شىعارىپ، بار حالىقتى باسىنا سالدە وراپ جۇرۋگە ماجبۇرلەدى. بۇل مەملەكەتتەگى ءدىني يدەولوگيانىڭ وزگەرۋىنىڭ باسى بولاتىن. ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرى بيلەر بيلىك جۇيەسىنەن ىسىرىلىپ، ولاردىڭ ورنى پارسىلىق مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن قۇرۋدى قامتاماسىز ەتەدى دەگەن ۇمىتپەن شاريعات وكىلدەرىنىڭ قولىنا بەرىلدى. حالىق اراسىندا نارازىلىق تۋىندادى. اسان قايعىنىڭ جانىبەكتى رايىنان قايتارماق بولعان ارەكەتى ءساتسىز اياقتالدى. اسان قايعى باستاعان حالىق ەدىلدىڭ سول جاعالاۋىنا ءوتىپ، قازىرگى ۇلىتاۋ جەرىندە الاش مەملەكەتىن قۇردى. جانىبەك حان بولسا ءوزى قۇرعان بيۋروكراتيالىق اپپاراتتىڭ تۇتقىنىنا اينالىپ، سوڭىندا ءوزى سول بيۋروكراتيالىق اپپاراتتىڭ قۇربانىنا اينالدى. ءوز بالاسى بەردىبەك ءوز اكەسىن ءولتىرىپ، حان تاعىنا وتىردى. ءۇش جىلدان كەيىن اكەسىنىڭ جولىن ءوزى دە قۇشتى. بۇل كەزەڭ قازاق تاريحىندا «نار موينى بەردىبەكتە كەسىلدى» دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن تۇجىرىمدالدى. بۇدان كەيىنگى 20 جىل ىشىندە التىن وردا مەملەكەتى تاعىنا 25 حان كەلىپ كەتتى.بىردە ءبىرى بايىز تاۋىپ وتىرا المادى. ويتكەنى، ەشقايسىسى حالىقپەن، بيلەرمەن ساناسقىسى كەلمەدى. بارلىعى ابسوليۋتتىك بيلىك يەسى بولعىسى كەلدى. حالىق قولداماعان حان كەزەكتى ساراي توڭكەرىسىنىڭ قۇربانىنا اينالدى. وسى كەزەڭدە بيلەر – ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرى مەملەكەت بيلىگىن ودان ارى شىڭعىس حان ۇرپاقتارىندا قالدىرۋعا بولمايتىنىن ءتۇسىندى. ويتكەنى، مۇنداي جاعداي شاعاتاي ۇلىسىندا دا، يراندا دا قايتالانىپ جاتقان بولاتىن. مەملەكەتتىك بيلىك باسىنا باسقا ادامدى قويىپ، تۇركى بيلىگىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋدى ويلادى. تاڭداۋ ماۋارانناحرداعى بارلاس تايپاسىنىڭ باسشىسى تاراعاي بەكتىڭ ۇلى ءامىر تەمىرگە ءتۇستى. ءسويتىپ، ولار تەمىرگە شاعاتاي ۇلىسىنىڭ بيلىگىن بەردى. ونىڭ الدىنا شىڭعىس حان يمپەرياسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ مىندەتى قويىلدى. العاشىندا ءامىر تەمىر بيلەردىڭ تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىندادى. توقتامىس حاندى التىن وردا تاعىنا وتىرعىزۋ ارقىلى التىن وردا مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىردى. يران مەملەكەتىن قايتادان تىزە بۇكتىردى. الايدا ابسوليۋتتىك بيلىكتى اڭساعان توقتامىس بۇلىك شىعارىپ، ءامىر تەمىرگە قارسى سوعىس قيمىلدارىن باستادى. تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني تىرەگى بولعان ياساۋي جولىن حالىق ساناسىنان مۇلدە ىسىرىپ تاستاۋعا كۇش سالدى. وزگە ءدىن وكىلدەرىنەن جاساقتالعان اسكەرمەن كەلىپ، تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىن قيراتىپ، مۇلكىن تالان-تاراجعا سالدى. ءامىر تەمىر 1392 توقتامىسقا قارسى كوپ اسكەر شىعارىپ، اسكەرىن تالقانداپ كەرى قايتقاننان كەيىن، قايتا اسكەر جيناپ، تەز ارادا شايقالعان بيلىگىن قالپىنا كەلتىرىپ، اسكەري قيمىلداردى قايتا باستادى. ءامىر تەمىر التىن ورداعا قارسى جورىقتى قايتا باستادى. ءامىر تەمىر اسكەرى التىن وردا جەرىنە يران ارقىلى ءوتتى. ءامىر تەمىر توقتامىس بيلىگىنىڭ تىرەگى بولعان قالالاردى قيراتپاي، توقتامىستىڭ قارسىلىعىن سىندىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ءتۇسىندى. ءامىر تەمىر ءىرى ساۋدا – ەكونوميكالىق ورتالىق قىزمەتىن اتقارعان ءىرى قالالاردىڭ بارلىعىن تالقانداپ، كۇيزەلىسكە ۇشىراتتى. ەدىل بويى، سولتۇستىك كاۆكاز، قارا تەڭىز جاعالاۋىنداعى قالالار قيراتىلىپ، ۇيىندىگە اينالدىرىلدى. سوعىستا تۇسكەن ولجانى قيراتىلعان قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىن قايتا تۇرعىزۋعا جۇمسادى. كەسەنەنىڭ باس ساۋلەتشىسى ءامىر تەمىردىڭ ءوزى بولدى. التىن وردا قالالارى قاڭىراپ بوس قالدى. وسى كەزەڭدە سادر اد-دين شايح بابا تۋكلاس – بابا تۇكتى شاشتى ءازيزدىڭ نەمەرەسى  ەدىگە بي التىن وردا مەملەكەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى  ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان كۇرەستى باستادى. ءامىر تەمىر 1405 جىلى قايتىس بولعان سوڭ، ونىڭ ۇرپاقتارى ياساۋي جولىنان مۇلدە باس تارتتى. وزدەرىن ابسوليۋتتىك بيلىك بەرەدى دەگەن سوپىلىق جولدىڭ  پارسى مادەنيەتىنە نەگىزدەلگەن كۋبراۆيا تاريقاتىنا مويىنۇسىندى. ەدىگە بي بولسا، التىن وردا مەملەكەتىن ۋاقىتشا بولسا دا قالپىنا كەلتىرىپ، مەملەكەتتىك جۇيەنى جەتىلدىرۋ جولىندا شەشۋشى قادامدار جاسادى. ەدىگە بي جاڭا زاڭ جوبالارىن قابىلدادى. ولار «جاسا» جانە «تورە» دەپ اتالدى. حان تاعىنا شىڭعىس ۇرپاقتارىنان وتىرۋ قاجەتتىگى بەكىتىلدى. الايدا، تاققا لايىق تۇلعانى جوشى ۇرپاقتارى اراسىنان تاڭداپ قويۋ بيلەردىڭ قولىنا بەرىلدى. بۇل جۇيە قازاق دالاسىندا « جەتى جارعىعا» دەيىن قىزمەت ەتتى. بۇل ايتىلعاندار ياساۋي جولى وكىلدەرى-قوجالاردىڭ ورتاعاسىرلىق قازاق تاريحىنداعى ءرولى شەشۋشى مانگە يە بولعاندىعىن كورسەتەدى.

حIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تاريح ساحناسىنا شىققان ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ حV عاسىردان باستاپ، ساياسي كۇرەسكە ارالاسۋى ياساۋي جولى وكىلدەرىن قيىن جاعدايعا ۇشىراتتى. ابسوليۋتتىك بيلىك كوكەيىن تەسكەن حاندار ناقشبانديا تاريقاتىنا قولداۋ كورسەتىپ، ياساۋي جولىنا قارسى شىقتى. التىن وردا كۇيرەگەننەن كەيىنگى ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ جان الىسىپ، جان بەرىسكەن كۇرەسىنىڭ ارقاسىندا قۇرىلعان وزبەك ۇلىسىنىڭ حانى ءابىلحايىردىڭ 1446 جىلى سىعاناقتى العاننان كەيىن، ناقشبانديا تاريقاتى وكىلىنە قول بەرۋى، ءوز ورداسىنىڭ بەكلەربەگى بولعان ەدىگەنىڭ ۇلى ۋاققاس ءبيدى ءولتىرتۋى، قوبلاندى باتىردىڭ اقجول بي-داراقوجانى ءولتىرتۋى ءبىر حالىقتى ۇشكە ءبولدى. ءبىر حالىق قازاق، وزبەك، نوعاي حالىقتارى بولىپ جىكتەلۋى وسى ءدىني-رۋحاني توڭكەرىس ناتيجەسىندە ىسكە استى. ياساۋي جولى وكىلدەرى-قوجالاردىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىق قازاق اتاندى. ءابىلحايىردىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىق وزبەك اتاندى. ەدىگە بي ۇرپاقتارىنىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىق – نوعاي اتاندى. قازاقتى ءبولىپ اكەتكەن ياساۋي جولى وكىلدەرى-قوجالار قوزىباسىعا بارىپ، جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردى شاقىرىپ، حان تاعىنا وتىرعىزدى. قازاق  حاندىعىنىڭ نەگىزى وسىلاي قالاندى. ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ وسى كەزەڭدە ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ  وكىلدەرىمەن اراداعى تىكە-تىرەسى بەيبىت جولمەن شەشپەك بولعان ارەكەتى ءساتسىز اياقتالدى. قاسىنا قانشاما شاكىرتتەرىن ەرتىپ بارعان باقسايىس اتا سامارقاند قالاسىندا قارسىلاستارى تاراپىنان ۋ بەرىپ ءولتىرىلدى. قاسىم شايح تا سوڭىنا ەرگەن شاكاتتەرىمەن بىرگە قۇربان بولدى. ودان باسقا قانشاما ياساۋي جولى وكىلدەرى قاستاندىپەن ءولتىرىلدى. بۇل قوجالاردىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگى جولىندا قانشاماسى قۇربان بولعاندىعىن كورسەتەدى. ا، تاۋكە حان «جەتى جارعىنى» قابىلداپ، ياساۋي جولى وكىلدەرىن مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىنەن شىعارىپ تاستاعاننان كەيىن، ىرقىنا كونبەگەن نىعمەتۋللاح شايح سياقتى قوجالاردى سوناۋ فەرعاناعا دەيىن قۋىپ بارىپ ءولتىرتتى. ال، كەشەگى كەڭەس وكىمەتى دە ياساۋي جولى وكىلدەرىن نىساناعا العانىن، ولاردىڭ بارلىعىن دەرلىك ايداۋعا جىبەرگەنىن نەمەسە اتقانىن تاريح ۇمىتا قويعان جوق. ولاردىڭ قالاي قۋعىندالعانىن مامبەت قويگەلدى اعامىز زەرتتەپ جازدى دا. بەلگىلى جىراۋ، الماس الماتوۆتىڭ فب-دا جاريالانعان ءبىر ماقالاسىندا مىناداي وقيعا ايتىلىپ ەدى. كەڭەس وكىمەتى سىر بويىنداعى بار يشانداردى جيناپ، ءبىر جەرگە قامايدى. ءبىر كۇنى نكۆد وكىلدەرى كەلىپ، يشانداردى قاتارعا تۇرعىزىپ قويىپ، ءبىر-بىرلەپ ماڭدايلارىنا تاپانشانى تىرەپ، «قۇداي بار ما؟»-دەپ سۇرايدى. «استاعفيرۋللا» دەگەن يشانداردى اتىپ كەلە جاتادى. سوندا ءبىر جاسى كەلگەن يشان، قاسىندا تۇرعان جاس جىگىتكە «شىراعىم، ءبىز كەتتىك، سەن امان قالۋدىڭ امالىن جاسا»-دەگەن ەكەن. سوندا، جاڭاعى جىگىت، «قۇداي بار ما؟-دەگەندە، «جوق» دەپ جاۋاپ بەرىپ، امان قالادى. «سوندا سەن قالايشا جوق دەدىڭ؟- دەگەندە، «ىشتەي اللادان باسقا» دەگەندى ىشتەي ايتىپ، «جوق» دەگەندى ەستىرتىپ ايتتىم دەگەن ەكەن. دەمەك، بۇل دەرەكتەر، قازاق رۋحانياتىنىڭ وزەگىن قولىنا ۇستاعان قوجالار قازاققا قارسى كۇرەسكەن دۇشپانداردىڭ نەگىزگى نىساناسى بولعاندىعىن كورسەتەدى. بۇل كەلتىرىلگەن تاريحي دەرەكتەردىڭ بارلىعى ياساۋي جولى وكىلدەرى-قوجالاردىڭ قازاق تاريحىندا شەشۋشى رول اتقارعان الەۋمەتتىك توپ بولعاندىعىن حابار بەرەدى. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني- مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرۋ، ساقتاۋ جانە ونى قورعاۋ جولىندا قۇربان بولعان قوجا اۋلەتتەرىنە قازىرگى كۇنى كەلىپ، ءبىزدىڭ «ساتقىن» دەپ ايدار تاعۋىمىز ەشقانداي ادامگەرشىلىككە جاتپايدى. اتا-بابامىز توبەسىنە كوتەرىپ، مويىنۇسىنعان پىرلەردىڭ ۇرپاقتارىن، بۇگىن كەلىپ اياققا تاپتاۋىمىز، ءبىزدىڭ قازاقى بولمىستان قانشالىقتى الشاق كەتكەنىمىزدى كورسەتسە كەرەك. ءبىز بۇنىمىزبەن تەك، قوجالاردى عانا ەمەس، اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋعىن دا اياققا تاپتاپ وتىرمىز. كىلەمنىڭ ارقاۋىنداي بار قازاقتى ۇيىتقان ياساۋي جولى وكىلدەرى-قوجالاردى ساياسي بيلىك جۇيەسىنەن ىسىرۋ قازاق حاندىعىن تاريحتان كەتىرگەنىن، سول سياقتى شايبانيلەر مەملەكەتىنىڭ، نوعاي ۇلىسىنىڭ كۇيرەۋىنە اكەلگەن نەگىزگى فاكتور بولعاندىعىنان ءبىزدىڭ ءالى حابارىمىز جوق. ويتكەنى، وسى كۇنگە دەيىن ءبىز ءوز تاريحىمىزعا قازاقتىڭ كوزىمەن، قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاريحي جادى نەگىزىندە قاراپ كورگەن جوقپىز. بۇل ءبىزدىڭ سورىمىز. ءوزىمىز ءوزىمىز بۇگىن تانىماساق، ەرتەڭگى كۇنى قازاقتى تاريح كۇرەسىنىنەن ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. ءۇشىنشى جول جوق.

ەندىگى كەزەكتە قوجا مەن قازاقتىڭ قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋىنە قاتىستى ماسەلەگە از-كەم توقتالا كەتكەنىمىز دۇرىس. ويتكەنى، بار داۋ ءانشى ءابدىجاپپار القوجانىڭ اۋزىنان شىققان اڭگىمەدەن باستالعانىن ءبارىمىز حاباردارمىز. قوجا مەن قازاق اراسىندا قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋ سول ورتاعاسىرلاردىڭ وزىندە بولعاندىعىن تاريحي دەرەكتەر باياندايدى. مىسالى، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ قىزى گاۋھار انانىڭ ۇرپاعى-نۇريلانىڭ بايدىبەك اتاعا تۇرمىسقا شىققانى، دومالاق انا اتانعانى تاريحتان بەلگىلى. نەمەسە بەكەت اتا نازار قوجانىڭ قىزىنان تۋىلعانى دا تاريحي شىندىق. ال، قوجالاردىڭ قازاقتان قىز الۋى قالىپتى جاعداي. «اتا-بابالارىمىز قازاقتان قىز الىپ، قاندى بۇزدى» دەگەنى، دىم بىلمەستىڭ ءسوزى. قازىرگى قوجالاردىڭ اتا-بابالارى سياقتى قاسيەتتەرگە يە ەمەستىگى قازاقتان قىز الىپ، قاندى بۇزعاندىعىنان ەمەس، اتا-بابالارىنداعى رۋحاني ءىلىمنىڭ قازىرگى قوجالاردا بولماۋىنان ەكەندىگىن تۇسىنبەۋ جاتىر. ال، قارالار بولسا، قوجادان قىز الۋعا تارتىنعان. سەبەبى، قوجادان قىز الساق، پايعامبار ۇرپاعىنا ءتىلىمىز ءتيىپ كەتە مە؟ تاياعىمىز ءتيىپ كەتە مە؟ دەگەن قورقىنىش بولعان. بۇل قازاقتىڭ پايعامبارعا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىن، قۇرمەتىن بىلدىرسە كەرەك. بىراق، قازىرگى كەزدە قوجالار اراسىندا قازاقتان قىز الىپ، قىز بەرۋگە قارسى شىعاتاندار سانى كوبەيىپ كەلە جاتقاندىعى وتىرىك ەمەس. بۇل قازىرگى كۇنى قانشاما جاستاردىڭ باعىن بايلاپ، تۇرمىس قۇرا الماۋىنا سەبەپ بولۋدا. ءوزىم بىلەتىن قانشاما مىسال بار. مۇنىڭ سالدارى قازىرگى كۇنى ايقىن سەزىلە باستادى. بىرىڭعاي قوجالار تۇراتىن اۋىلداردا قاننىڭ بۇزىلۋىنان كەمتار بالالاردىڭ كوبەيۋ فاكتىلەرى بار ەكەندىگىن جوققا شىعارا المايمىز. بۇل جەتى اتا ءپريتسيپىن ساقتاماۋمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگى بەلگىلى. قوجالاردىڭ بۇلاي «قاراعا قىز بەرمەيمىز، قارادان قىز المايمىز» دەۋىنىڭ استارىندا قوجا اعايىنداردىڭ قازاققا دەگەن وكپەسى جاتىر. سەبەبى، كەزىندە قازاقپەن بىرگە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن اۋلەتتى قازاق قوعامىندا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ستاتۋسىنان اجىراتىپ،  ءبولىپ تاستاۋ قوجا اعايىنداردى رەنجىتكەنى، وكپەلەتكەنى تاريحي شىندىق. بىراق، قوجالار ونىمەن قازاقتان ءبولىنىپ كەتكەن جوق. قازاقتىڭ ءبىر اتاسى بولىپ ءومىرىن ءسۇرىپ جاتىر. قازاقتىڭ شوتىن شاۋىپ، ەلىم، جەرىم دەپ جۇرگەن قانشاما قوجالار بار. سولاردىڭ بارلىعىن جوققا شىعارىپ، ءبىر جىگىتتىڭ بىلىمسىزدىگنە بولا، قوجالاردىڭ بارلىعىن قۇباندىققا شالىپ، ەسەككە تەرىس مىنگىزۋ «بىلىمپازدىققا» جاتپايدى. سوندىقتان ارتىق كەتسەك، ءبىر-ءبىرىمىزدى كەشىرىپ، كەشىرىم سۇراپ، حالىقتىڭ اراسىنا جىك سالمايىق. بۇل تەك، بىزگە ەمەس، قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن كەرەك.

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz