S.Asfendiyarov atyndaghy qazaq medisina uniyversiytetine qarasty nutrisologiya kafedrasynyng mengerushisi, medisina ghylymdarynyng kandidaty, dәriger-diyetolog, nutrisiolog Maygýl Qaynarbaeva eresekter arasyndaghy artyq salmaq pen semizdikting әlemdegi jәne qazaqstandaghy taraluynyng sebep-saldary jayly óz oiyn bildirdi.

Qazaqstan Respublikasynda artyq salmaq jәne semizdik boyynsha songhy zertteu 2014 jyly jýrgizilgen. S.J. Asfendirov atyndaghy qazaq últtyq medisina uniyversiyteti qazaq taghamtanu akademiyasymen birlese jýrgizgen zertteu nәtiyjesinde eresekter tobynyng shamamen 21 payyzy artyq salmaqqa úshyraghan.  Sonyng ishinde balalardyng 7%-y, eresekterding 9%-y semizdikke shaldyqqan.  Songhy uaqytta búl kórsetkish basqa mekemelerding zertteulerine sәikes 30% ósken.

«Semizdikting qoghamymyzda ósui óte qauipti jaghday. Genetikalyq túrghydan alsaq, semizdik bizding tegimizde joq.   Oghan әser etip otyrghan qazirgi zamanauy tamaqtanu týrining ózgerui. Sonyng ishinde, jartylay dayyn, dayyn, fastfud ónimderining kóbengi tikeley qatysty bolyp otyr.  Sonday-aq, az qozghalys. Fizikalyq jýktememen ainalysatyn júmys týrining azdyghy da birden bir sebep» - deydi  almatylyq nutrisolog, dәriger diyetolog Maygýl Qaynarbaeva.

Mamandar semizdikting 90 payyzy dúrys tamaqtanbaudan jәne az qimyldaudan payda bolatyndyghyn aitady. Artyq salmaqtylar jýrek-qantamyrlary aurularyna, jatyr moyny men analyq, atalyq bezderdin, sýt bezinin, toq ishektin, býirektin, bauyrdyng jәne ót qabynyng qaterli isikteri, osteoporoz, artriyt, tynys alu aghzalarynyng aurularyna jii shaldyghady. Sonday-aq, búl dertke shaldyqqandardy ómir jasy da 7 jylgha qysqaratyn kórinedi.

«Artyq salmaq pen semizdikting densaulyqqa ziyandy әseri óte joghary. Sonyng birden-bir sebebi dúrys tamaqtanbau.  Semizdik saldarynyng 95% dúrys tamaqtanabaudan bolsa, tek 5% ghana basqa jaghdaylar onyng ishinde ol túqym qualaushylyq nemes endokrindik jýiedegi aqaulardan tuyndaydy» - dedi maman.

Barsha әlemde jetkiliksiz salmaqqa qaraghanda artyq salmaq pen semizdik ólim-jitimge kóbirek úshyratady. Diabet auruynyng – 44%, jýrekting iyshemiyalyq auruynyng – 23%, keybir qaterli isik aurularynyng – 41% jaghdaylary artyq salmaq pen semizdik әserinen tuyndaghan. Dene massasynyng indeksi 25-ten artyq nemese teng bolsa, ol artyq salmaq bolyp sanalady. Al, dene massasynyng indeksi 30-dan artyq nemese teng bolsa – semizdik bolyp eseptelinedi.

«Adam kez kelgen jasta semizdikke úshyrauy mýmkin. Ásirese, adam jasy úlghayghan sayyn zat almasu prosessi ózgeredi. Soghan baylanysty týsken tamaqtyng sinirilui de artyq salmaq bolyp jinaluy mýmkin. Adam balasy qanshalyqty aghzagha tamaq týsedi, sonshalyqty energiya júmsau kerek.  Auyr mayly, kaloriyaly tamaqtardy jenil siniriletin rasiongha auystyru kerek. Sýt ónimderin meylinshe kóp qoldanghan dúrys. Et ónimderi de dastarhan mәzirinde bolu kerek. Biraq kýndelikti kóp mólsherde әsirese qyzyl etti paydalanu kerek emes, ony qús eti men balyq etine almastyrghan dúrys. Sonymen qatar, kókónister, jaramalar bolu kerek» - dedi sarapshy.

Nutrisolog mamannyng sózinshe, qazir tamaqty dayyndau tehnologiyasy ózgergen. Al semizdikten aryludyng tiyimdi joly – dúrys týzilgen tamaq rasionyna baylanysty. Artyq tamaqtanudyng aldyn alu ýshin organizmge qajetti zattekterding uaqytyly, әri qajetti mólsherde týsip otyruyn әrdayym qadaghalau qajet.

«Osy kýni ýide otyrghan әielder, janadan bosanghan әielder artyq salmaq jinaghannan keyin týrli әdiske jýginedi. Ózdiginshe aryqtaugha barynsha tyrysady. Ghalamtordan san aluan aqparat alyp sony qoldanugha kirisedi. Óz betinshe týrli shaylar qabyldaydy. Ár adam aghzasy әr týrli bolghandyqtan bala emizetin uaqytta birden salmaq tastaugha bolmaydy. Artyq salmaq qiyndyq tudyryp jatsa arnayy dәrigerge diyetologka jýgingen abzal. Birden salmaq tastau sýtting joghaluyna da әkelui mýmkin» deydi diyetolog dәriger.

Sonymen qatar, býgingi tanda adam basyndaghy stressti tamaqpen basudy әdetke ainaldyrghan. Yaghni, týrli problemany tamaqty kóp mólsherde jep basu. Búl jerde psihologiyalyq kómekting qajettiligi tuyndaydy eken.

«Az uaqytta salmaqty tastau ýshin sauatty týrde tamaqtanu prosesin qadaghalap ýirenu abzal. Sonday- aq, belsendi fizikalyq jýkteme qajet.  Birte-birte salmaq tastaghan adam keyin sol salmaqty jinamaydy. Sebebi, aghzany búl proseske ýiretu kerek, jýieli týrde aryqtaghannyng tiyimdiligi orasan zor. Tez arada kóp salmaq tastalsa qaytadan sol salmaqty jinap alu qaupi jogharylaytynyn úmytpau kerek. Sebebi, ol adam aghzasynyng qorghanys reaksiyasy» - dep kórsetti maman.

Mamannyng pikirinshe, adam retsiz tamaqtanghannan asqazan syiymdylyghy da keneip ketedi. Dúrys tamaqtanu jýiesin qalyptastyrudyng da óz satylary bar.

"Eng birinshi úndy ónimderden bas tartu kerek. Mәselen, adamnyng bir әdetin ózgertu ýshin adamgha 21 kýn kerek (eger adamnyng kýsh jigeri bolmasa). Keshki saghat jetiden song tamaqtanbaghan dúrys. Keshki tamaq qozghalys bolmaghandyqtan artyq may bolyp jinalady. Adam dastarhan basynan toymay túru kerek. Ol toyynu sezimi adamnyng ortalyq jýike jýiesine  20 minuttan song keledi soghan deyin shydau kerek. Ol ýshin tamaqty asyqpay jeu kerek, jaqsylap shaynau kerek, auyz quysynda tamaqtyng qortyluyna kómektesu kerek. Asqazannyng osylay birtendep kólemi azaya bastaydy. Biraq barlyghy jýieli týrde boluy kerek. Oghan mýmkin biraz uaqyt kerek" dedi dәriger.

Kez kelgen otbasynda tamaqtanu ýrdisi, sol ýiding óskeleng úrpaghynyng da tamaqtanu mәdeniyetin qalyptastyrady. Anasy otbasyn qalay tamaqtandyrsa balalarda da sol әdetti boyyna sinirmek. Yaghni, bolashaqta bala eresek bolghanda ol da óz otbasynan sony talap etedi. Sondyqtan, barlyq ana osy jerde qatelespeu kerek deydi maman.

«Artyq salmaqqa bala qúrsaqta jatqan kezde beyimdeletinin biri bilse, biri bilmeydi. Bala tuylghan kezde anasynda da әkesin de semizdik bolsa ol balada semizdikting damu mýmkindigi 97 payyz bolady. Tek qana әkesinde bolsa er balagha 47% beriledi. Al qyz balagha anasynan shamamen 86% beriledi. Yaghni, anasynan qyz balagha berilu qaupi joghary» dedi Mayra Qaynarbaeva.

Artyq salmaq dertinen aldynghy qatarda qúrlyq memleketteri, Meksika, AQSh elderi kósh bastap túr. Al Aziya elderi artyq salmaqtyng taraluy boyynsha songhy oryndarda ornyqqan. Degenmen elimizde tamaqtanudyng ózgeruine, shet elderden týrli fastfudtaardyng kelui, adamdardyng ýiden emes syrttan kóbine tamaqtanuy qoghamda etek alyp kele jatqany da bir sebep.

«Abaysyzda artyq salmaq jinap alsanyz, asyqpanyz» deydi nutrisiolog dәriger.

«Dúrys tamaqtanudyng ústanymy boyynsha kýndelikti deni sau adam, tórt ret tamaqtanuy kerek. Ol tanertengilik as, ekinshi tanertengilik as saghat on birlerde, týski as jәne keshki as. Týngi mezgilde kóp tamaqtanugha bolmaydy. Jetiden keyin mýldem tamaqtanbau ol salystyrmaly týrde aitylghan. Ol ýrdis negizinde kýndiz qyzmet jasaytyn adamdargha qatysty. Al týngi auysymda júmys jasaytyndar ýshin búl prosess basqasha jýredi» dep qortyndylady.

Svetlana Ábdirahmanova

Abai.kz