Ádetimshe eski kitap-qaghazdarymdy aqtarystyryp otyrghanymda qolyma Survey jurnalynyng 1966 jylghy qazan aiynda shyqqan sany týsti. Kenes Odaghy jәne Shyghys Europa elderin zetteuge arnalghan, Londonda shyghyp túrghan búl basylym maghan qalay kelgeni esimde joq, tegi Mәskeude jýrgen sekseninshi jyldary bireuden alghan siyaqtymyn. Jurnaldyng alghashqy betindegi Karl Robson degen zertteushining The German Scene («Nemis sahnasy») degen maqalasy myna joldarmen ashylypty:

«1945 jylghy mamyr aiynyng alghashqy kýnderining birinde, furer ólip,  Ýshinshi Rayhtyng sózsiz beriluine  birneshe saghat qalghanda, belgisiz  bir adam radiodan sóilep, shyghys  pen batystan kelgen raqymsyz sheteldikter  eldi basyp alghanda  barsha nemis halqy jәne otanyn sýietin әr azamat últty saqtap qalu ýshin ne isteu kerektigin aitty.  Ol әrbir er, әiel adamdy, balany aldaghy uaqytta nemis  últyn qanday qiyn taghdyr kýtip túrsa da  últtyq múrany saqtap qalugha shaqyrdy. Búl ýshin qalay da nemis tili ólmeui tiyis. Basqynshylar qoghamdyq oryndarda ana tilinde sóileuge qarsy bolsa da, tipti tyiym salsa da nemis  tilin әrbir  ýide ardaqtap ayalau kerek».

Áriyne, ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyingi Kenes Odaghynyng yqpalynda bolghan shyghys Almaniyadaghy nemis tili men jetpis jyldan asa Mәskeuding bodany bolghan Qazaqstandaghy qazaq tilining jaghdayyn salystyrugha kelmeydi. Mәskeu sosialistik elderge orys tilin qansha tyqpalap, nasihattaugha tyryssa da onyng nәtiyjesi Qazaqstandaghyday bolmady. Mәsele tek ol elderding Reseymen shekaralas bolmauynda nemese sosializm shenberinde bolghanmen últtyq mәselelerde derbes sayasat ústanuynda ghana emes, ol elderding etnikalyq qúramynyng da mýldem ózgeshe boluynda. Kenes Odaghymen shekaralas slavyan tildi Polishanyng ózinde «orystildiler mәselesi» eshqashan bolghan emes. Orys tili shet tili retinde oqu oryndarynda oqytylghanymen oghan qarsylyq ta kýshti boldy.

Soltýstik Qazaqstan uәlayatynda qazaqtar sany әli de 36 payyzgha jete almay, qazaq tili substrat til jaghdayynda qalyp otyrsa búghan osy ónirdegi qalyptasyp otyrghan etnikalyq jaghday negizgi sebep ekenin eskeru kerek. Songhy jyldary soltýstikke ontýstik ónirlerdegi bauyrlarymyzdy kóshiru til jaghdayyna әli de aitarlyqtay yqpal ete almay otyr. Halyqtyng etnikalyq qúramyn ózgertu ýshin búl baghdarlamanyng auqymyn keneytip, qazaq jastaryn tehnikalyq bilimge baghyttau qajet. Olay deytinim, Qyzyljardaghy iri kәsiporyndarda injener kadrlar jetispeydi, al tehnikalyq bilimi bar jastar, negizinen orys jastary, Reseyding shekaralas aimaqtaryna ketip jatyr. Auylda tipti traktorshylar da jetispeydi.

Býgingi kýni soltýstik aimaqtar ýshin ýkimet dengeyinde sheshilui tiyis manyzdy mәsele, til de emes, tehnikalyq mamandar tapshylyghy. Tehnikalyq mamandar degende qazaq últynan shyqqan mamandardy aityp otyrmyn. Qazirgi ózge ónirlerden Qyzyljargha kelip jatqan qandastarymyzdyng arasynda múghalimder, az bolsa da dәrigerler, auyl sharuashylyghy mamandary bar, al kәsiporyndarda isteuge qabiletti, tehnikalyq bilimi barlar joqtyng qasy. «Óner aldy qyzyl til» degen jansaq pikir miyna әbden sinip ketken qazaq ýshin tek qana qyzyl tilge sýienu bar jetistikting shyny siyaqty.  Jastardyng kóbi óleng jazumen әuestenip ketken. Al ólenmen tәuelsiz elding ekonomikasyn damytyp, irgesin bekite almaytynyng taghy belgili.

Qazir qazaq tildi ortada eng kóp aitylatyny ana tilining jayy, tarih tóniregindegi úshy-qiyry joq berekesiz dau-damay. Al tәuelsiz elding bolashaghyna tikeley qatysty últtyq ghylymi, tehnikalyq kadrlardy dayyndau taqyryby mýldem qozghalmaydy. Osynday kónil-kýy ýkimet oryndaryn da jaylap alghan siyaqty. Qay ónirde bolmasyn irili-úsaqty aqyn-jazushylardyng mereytoyy, taghy bir toylar, aqyndar mýshayrasy, aitystar, tartystar...

Osynyng bәrinen el ekonomikasyna qanday payda bar? Til mәselesining manyzdy ekeni ras, oghan talas joq. Óitkeni til – últtyq bolmystyng ózegi, qazaqy ruhtyng tiregi. Biraq til jogharyda nemis tilin әrbir ýide ardaqtap ayalaghanday әr qazaq ata-anasy óz ýiinde óz balasynyng jýregine qúiyp ayalaghanda ghana órken jaya alady. Árbir qazaq óz ana tiline ózi osynday qamqorlyq tanytpasa bos úrannan nәtiyje bolmaydy.

Qazaq sonau handar zamanynan beri paternalistik kózqarastan aryla almay keledi. Qazir de bar mәselening sheshimin, tipti ózining jeke basyna qatysty jaghdaylarda da, memleketten kýtedi, óz betinshe әreket etuge talpynbaydy da. Áytpese әr qazaq ana tilinde sóileu talabyn óz balasynan bastasa (búl jerde óz tәjiriybeme sýienip senimmen aita alamyn!) otbasy kóleminde til mәselesi mýldem tuyndamaydy. Al el otbasydan qúralmay ma? Eger men óz balamdy ana tilinde sóilete almasam, oghan yqylasym bolmasa, memleket búghan kinәli me?

Ras, men óz   balamdy Qyzyljarda eng alghash ashylghan «Saltanat» qazaq balabaqshasyna berdim, qazaq mektebinde oqyttym, ýide tek qazaqsha sóilestim, kóshedegi balalardan ýirengen bir auyz oryssha sózi ýshin úrsatynmyn da. Biraq osy jolmen әrbir qazaq jýre alady ghoy?

Qyzyljarda memlekettik oryndargha barghanda ondaghy qyzmetkerlerge qazaqsha saualdar qoyamyn. Qazaqtyng jas qyzdary qazaqsha jauap bergende kónilim jylyp qalady. Anyghynda qazir «qazaqsha sóileme» dep eshkim de tyiym salyp jatqan joq. Biraq ana tili aldymen әrbir qazaq ýiinde tamyr jaiy kerek. Sonda óz úyasynda ana tilinen nәr alyp ósken úrpaq erteng óz tilin de, babalar múrasyn da ayalap ósedi.

Marat Ermúqanov, Qyzyljar qalasy

Abai.kz