ادەتىمشە ەسكى كىتاپ-قاعازدارىمدى اقتارىستىرىپ وتىرعانىمدا قولىما Survey جۋرنالىنىڭ 1966 جىلعى قازان ايىندا شىققان سانى ءتۇستى. كەڭەس وداعى جانە شىعىس ەۋروپا ەلدەرىن زەتتەۋگە ارنالعان، لوندوندا شىعىپ تۇرعان بۇل باسىلىم ماعان قالاي كەلگەنى ەسىمدە جوق، تەگى ماسكەۋدە جۇرگەن سەكسەنىنشى جىلدارى بىرەۋدەن العان سياقتىمىن. جۋرنالدىڭ العاشقى بەتىندەگى كارل روبسون دەگەن زەرتتەۋشىنىڭ The German Scene («نەمىس ساحناسى») دەگەن ماقالاسى مىنا جولدارمەن اشىلىپتى:

«1945 جىلعى مامىر ايىنىڭ العاشقى كۇندەرىنىڭ بىرىندە، فيۋرەر ءولىپ،  ۇشىنشى رايحتىڭ ءسوزسىز بەرىلۋىنە  بىرنەشە ساعات قالعاندا، بەلگىسىز  ءبىر ادام راديودان سويلەپ، شىعىس  پەن باتىستان كەلگەن راقىمسىز شەتەلدىكتەر  ەلدى باسىپ العاندا  بارشا نەمىس حالقى جانە وتانىن سۇيەتىن ءار ازامات ۇلتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ايتتى.  ول ءاربىر ەر، ايەل ادامدى، بالانى الداعى ۋاقىتتا نەمىس  ۇلتىن قانداي قيىن تاعدىر كۇتىپ تۇرسا دا  ۇلتتىق مۇرانى ساقتاپ قالۋعا شاقىردى. بۇل ءۇشىن قالاي دا نەمىس ءتىلى ولمەۋى ءتيىس. باسقىنشىلار قوعامدىق ورىنداردا انا تىلىندە سويلەۋگە قارسى بولسا دا، ءتىپتى تىيىم سالسا دا نەمىس  تىلىن ءاربىر  ۇيدە ارداقتاپ ايالاۋ كەرەك».

ارينە، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى كەڭەس وداعىنىڭ ىقپالىندا بولعان شىعىس المانياداعى نەمىس ءتىلى مەن جەتپىس جىلدان اسا ماسكەۋدىڭ بودانى بولعان قازاقستانداعى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ماسكەۋ سوتسياليستىك ەلدەرگە ورىس ءتىلىن قانشا تىقپالاپ، ناسيحاتتاۋعا تىرىسسا دا ونىڭ ناتيجەسى قازاقستانداعىداي بولمادى. ماسەلە تەك ول ەلدەردىڭ رەسەيمەن شەكارالاس بولماۋىندا نەمەسە سوتسياليزم شەڭبەرىندە بولعانمەن ۇلتتىق ماسەلەلەردە دەربەس ساياسات ۇستانۋىندا عانا ەمەس، ول ەلدەردىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنىڭ دا مۇلدەم وزگەشە بولۋىندا. كەڭەس وداعىمەن شەكارالاس سلاۆيان ءتىلدى پولشانىڭ وزىندە «ورىستىلدىلەر ماسەلەسى» ەشقاشان بولعان ەمەس. ورىس ءتىلى شەت ءتىلى رەتىندە وقۋ ورىندارىندا وقىتىلعانىمەن وعان قارسىلىق تا كۇشتى بولدى.

سولتۇستىك قازاقستان ءۋالاياتىندا قازاقتار سانى ءالى دە 36 پايىزعا جەتە الماي، قازاق ءتىلى سۋبسترات ءتىل جاعدايىندا قالىپ وتىرسا بۇعان وسى وڭىردەگى قالىپتاسىپ وتىرعان ەتنيكالىق جاعداي نەگىزگى سەبەپ ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. سوڭعى جىلدارى سولتۇستىككە وڭتۇستىك وڭىرلەردەگى باۋىرلارىمىزدى كوشىرۋ ءتىل جاعدايىنا ءالى دە ايتارلىقتاي ىقپال ەتە الماي وتىر. حالىقتىڭ ەتنيكالىق قۇرامىن وزگەرتۋ ءۇشىن بۇل باعدارلامانىڭ اۋقىمىن كەڭەيتىپ، قازاق جاستارىن تەحنيكالىق بىلىمگە باعىتتاۋ قاجەت. ولاي دەيتىنىم، قىزىلجارداعى ءىرى كاسىپورىنداردا ينجەنەر كادرلار جەتىسپەيدى، ال تەحنيكالىق ءبىلىمى بار جاستار، نەگىزىنەن ورىس جاستارى، رەسەيدىڭ شەكارالاس ايماقتارىنا كەتىپ جاتىر. اۋىلدا ءتىپتى تراكتورشىلار دا جەتىسپەيدى.

بۇگىنگى كۇنى سولتۇستىك ايماقتار ءۇشىن ۇكىمەت دەڭگەيىندە شەشىلۋى ءتيىس ماڭىزدى ماسەلە، ءتىل دە ەمەس، تەحنيكالىق ماماندار تاپشىلىعى. تەحنيكالىق ماماندار دەگەندە قازاق ۇلتىنان شىققان مامانداردى ايتىپ وتىرمىن. قازىرگى وزگە وڭىرلەردەن قىزىلجارعا كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا مۇعالىمدەر، از بولسا دا دارىگەرلەر، اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندارى بار، ال كاسىپورىنداردا ىستەۋگە قابىلەتتى، تەحنيكالىق ءبىلىمى بارلار جوقتىڭ قاسى. «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەگەن جاڭساق پىكىر ميىنا ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن قازاق ءۇشىن تەك قانا قىزىل تىلگە سۇيەنۋ بار جەتىستىكتىڭ شىڭى سياقتى.  جاستاردىڭ كوبى ولەڭ جازۋمەن اۋەستەنىپ كەتكەن. ال ولەڭمەن تاۋەلسىز ەلدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتىپ، ىرگەسىن بەكىتە المايتىنىڭ تاعى بەلگىلى.

قازىر قازاق ءتىلدى ورتادا ەڭ كوپ ايتىلاتىنى انا ءتىلىنىڭ جايى، تاريح توڭىرەگىندەگى ۇشى-قيىرى جوق بەرەكەسىز داۋ-داماي. ال تاۋەلسىز ەلدىڭ بولاشاعىنا تىكەلەي قاتىستى ۇلتتىق عىلىمي، تەحنيكالىق كادرلاردى دايىنداۋ تاقىرىبى مۇلدەم قوزعالمايدى. وسىنداي كوڭىل-كۇي ۇكىمەت ورىندارىن دا جايلاپ العان سياقتى. قاي وڭىردە بولماسىن ءىرىلى-ۇساقتى اقىن-جازۋشىلاردىڭ مەرەيتويى، تاعى ءبىر تويلار، اقىندار ءمۇشايراسى، ايتىستار، تارتىستار...

وسىنىڭ بارىنەن ەل ەكونوميكاسىنا قانداي پايدا بار؟ ءتىل ماسەلەسىنىڭ ماڭىزدى ەكەنى راس، وعان تالاس جوق. ويتكەنى ءتىل – ۇلتتىق بولمىستىڭ وزەگى، قازاقي رۋحتىڭ تىرەگى. بىراق ءتىل جوعارىدا نەمىس ءتىلىن ءاربىر ۇيدە ارداقتاپ ايالاعانداي ءار قازاق اتا-اناسى ءوز ۇيىندە ءوز بالاسىنىڭ جۇرەگىنە قۇيىپ ايالاعاندا عانا وركەن جايا الادى. ءاربىر قازاق ءوز انا تىلىنە ءوزى وسىنداي قامقورلىق تانىتپاسا بوس ۇراننان ناتيجە بولمايدى.

قازاق سوناۋ حاندار زامانىنان بەرى پاتەرناليستىك كوزقاراستان ارىلا الماي كەلەدى. قازىر دە بار ماسەلەنىڭ شەشىمىن، ءتىپتى ءوزىنىڭ جەكە باسىنا قاتىستى جاعدايلاردا دا، مەملەكەتتەن كۇتەدى، ءوز بەتىنشە ارەكەت ەتۋگە تالپىنبايدى دا. ايتپەسە ءار قازاق انا تىلىندە سويلەۋ تالابىن ءوز بالاسىنان باستاسا (بۇل جەردە ءوز تاجىريبەمە سۇيەنىپ سەنىممەن ايتا الامىن!) وتباسى كولەمىندە ءتىل ماسەلەسى مۇلدەم تۋىندامايدى. ال ەل وتباسىدان قۇرالماي ما؟ ەگەر مەن ءوز بالامدى انا تىلىندە سويلەتە الماسام، وعان ىقىلاسىم بولماسا، مەملەكەت بۇعان كىنالى مە؟

راس، مەن ءوز   بالامدى قىزىلجاردا ەڭ العاش اشىلعان «سالتانات» قازاق بالاباقشاسىنا بەردىم، قازاق مەكتەبىندە وقىتتىم، ۇيدە تەك قازاقشا سويلەستىم، كوشەدەگى بالالاردان ۇيرەنگەن ءبىر اۋىز ورىسشا ءسوزى ءۇشىن ۇرساتىنمىن دا. بىراق وسى جولمەن ءاربىر قازاق جۇرە الادى عوي؟

قىزىلجاردا مەملەكەتتىك ورىندارعا بارعاندا ونداعى قىزمەتكەرلەرگە قازاقشا ساۋالدار قويامىن. قازاقتىڭ جاس قىزدارى قازاقشا جاۋاپ بەرگەندە كوڭىلىم جىلىپ قالادى. انىعىندا قازىر «قازاقشا سويلەمە» دەپ ەشكىم دە تىيىم سالىپ جاتقان جوق. بىراق انا ءتىلى الدىمەن ءاربىر قازاق ۇيىندە تامىر جايۋى كەرەك. سوندا ءوز ۇياسىندا انا تىلىنەن ءنار الىپ وسكەن ۇرپاق ەرتەڭ ءوز ءتىلىن دە، بابالار مۇراسىن دا ايالاپ وسەدى.

مارات ەرمۇقانوۆ، قىزىلجار قالاسى

Abai.kz