Jalghasy. Basy myna siltemelerde: ASPANNAN TÝSKEN ON BES, OY ARQAUY — AQPARAT, OQ ÓTINDE...

OY ARQAUY AQPARAT — 2

Qashanda tóte joldy tandaytyn GPS-gid Esenbay shaghyldan shyghyp, Jemdi jaghalap, desantshylardyng izimen kele jatqan bizdi Besbaygha tura aparghysy kelgenimen, Qúlaqshiyge soqpay ketu mýmkin emes edi.

Mana Qoyshyghúldar belgi retinde qadap aitqan aq shiyli alqap – Qúlaqshy jaylauynyng Jem bettegi salpysyn izdep, jan-jaqqa jiti kóz salyp kelemiz. Aq shiydi de, qúlaq shiydi de anyqtap ajyratu onay sharua bolmay shyqty – Jemning búl óniri de Janbiyke, Sarqasqadaghyday, tamyzdyng mol týsken shyq-shylamynan keyin kók-yranmen túnyp-aq túr eken: qiyaq, sarymiya, erkekshóp, sinbirik, shaghyr, jynghyl, qyryqbuyn, sudyr, jantaq, sarybas jusan, ebelek, itsiygek, kókpek, alabota, soran, qúrtqashash, qoyjua, baqbaq, qaluen, qonyraubas, adyraspan, kiyikoty, shyrmauyq, qoybýldirgen... syndy qay qazaq ta bala kezden kiyesine senip ósetin toqsan týrli shópting atyn asyqpay atap, sonymen bir mezgilde aidau qara joldyng eki jaghyn jibermey barlap kele jatqan Salyq aghamyz bir kezde jýrgizushige «toqta» degen belgi berdi.

Sol jaq qolda, әr-әr jerde shoqtay úiysa ósken aq shiyli jazyqta auyl júrty jatyr.

«15 maya opergruppa, vyehavshaya v razvedku vverh po reke Emba, napala na yasnye sledy parashutistov y v tot je deni nastigla ih v rayone kolhoza «Terekty» (35 km ot kolhoza iym. Kirova)», – demep pe edi tasshaynar chekister keyin Mәskeuge joldaghan habarlamasynda. Búl jerde Kirov kolhozy dep onyng fermasy ornalasqan Janbiyke aitylyp otyrghany anyq. Dereu topografiyalyq karta boyynsha Janbiyke men ózimiz túrghan auyl ornynyng aralyghyn ólshep kep jibergenimizde, qúdauanda, túp-tura 35 shaqyrym shyqty. Geografiyalyq koordinaty: 47^o12. 620` E 055<sup>o</sup>28. 348`.

Derekter boyynsha Qúlaqshiyde soghys jyldary «Terekti» kolhozynyng ortalyghy emes, siyr fermasy otyrghan. 1986 jyly «tósegi» salynghan kartada «qystaq» dep belgilengenine qaraghanda, odan el bertinirek kóship ketken siyaqty. Qoyman Sәduaqasov pen Totay Dekeev estelikterine qaraghanda, Qúlaqshiydegi fermada Sharmaydyng jedel qimyl toby jayghasqan, al Bom Bahy bastaghan ýsh desantshymen Dekeev jasaghy ferma manyndaghy basqa bir auylda (Qúlaqshiyden bir shaqyrym jerde) úshyrasyp qalady jәne sóz sylayyna qaraghanda, ol auyl ózennen qashyq emes. Kartada búl jóninde lәm-miym, onda Qúlaqshiyden soltýstikke qaray, Toghalay qúmynyng manday betining batys mýiisindegi qystaq orny ghana kórsetilgen. Jergilikti adam bolmasa, óz betimizben әlgi ekinshi auyldyng ornyn jobalay almaytynymyzdy bilip, jer ynghayyn, oghan qosa tarih biletin kisi izdep, Jemdi órlep Besbaygha qaray jyljydyq.

Týisigimiz aldamapty.

Qúlaqshiyden shyghyp, ózen boyymen Miyalygha (Aqtóbening Miyalysy) bettep, bes-alty shaqyrym jýrgende Jemning dәl jaghasynda bir-birinen laghyp salynghan eki ýili bir auyl otyrady. Jemmen eki ara – jiyde, jynghyl, týzgendi qalyng toghay. Qora-qopsy, bau-sharbaq, qazaqy tóbet, qúmay tazy, óristen qaytqan mal, enesin izdep bozdaghan bota-taylaq, oinaqtaghan qúlyn. Say tabany kókpenbek shóp. Qazaqtyng býiregin býlk etkizip, jýregin qytyqtap ótetin idiliya. 1944 jylghy mamyrdyng ýrgin-sýrgininde aty shartarapqa әigilenetin Besbaydyng býgingi tirshilik-tynysy osynday bolghany da, kezinde irgeli eldi meken atanghany elektr baghandarynan, tartylghan telefon symynan kórinip túr.

Alghash at basyn tiregen ýiding iyesi Maqsym Miyalygha ketkendikten ekinshi pәterge keldik. Otaghasy Zeynolla men bәibishesi Aybiybi besin shaylaryn endi ghana aldaryna alyp jatyr eken. Erli-zayyptylardyng ekeui de qazaq «kórgeni-toqyghany kóp» deytin kózi qaraqty, sóilep túrghan kisiler. Aybiybi jengeyding әkesi, adaydyng esekey bóliminen taraytyn Qalmúhambet Berdibaev 1948-1951 jyldary osy «Terekti» kolhozynda basqarma bolypty. «Terekti» – Miyaly, Oimauyt atyrabynda 1930-jyldary úiymdasqan qyryq újymshardyng bireui, ortalyghy osy Besbayda ornalasqan jәne Besbay soghys jyldary da ortalyq bop túrghan. 1951 jyly irilendiru kezinde janaghy qyryq kolhozdyng ornyna 13 sharuashylyq qúrylady da, «Terekti» kórshi Qarabútaq audanyna beriledi. Besbay «Altay» sovhozynyng qúramyna ferma ortalyghy bop kiredi. «Altay» 1997 jyly taraghannan keyin Altay batyr atyndaghy selolyq okrug jerindegi sharua qojalyqtary bolyp qúrylghan.

Aybiybi jengeyge qaraghanda Zeynolla Janghyzov aghamyz «kelgin» bolyp esepteledi. Ebeyti jaqta Saghyz ózeni boyyndaghy tabyndar arasynda tuyp-ósken ol 1979 jyldan «Altayda» ferma mengerushisi bop istegen. Sol tústa sovhozdyng buhgalteri bolghan qyryqmyltyq aday Ámet Shyrynov degen kisiden jәne qayynatasy Qalmúhambetten, auyldaghy basqa da ýlken kisilerden desantshylar uaqighasyn jii estigen ol (Qalmúhambet Berdibaev 1917 jyly, Ámet Shyrynov 1927 jyly dýniyege kelgen adamdar, endeshe ekeuin de qalt ketti, janylysty deu qiyn) soghys jyldary Qúlaqshiyde el «oydaghy auyl» degen siyr fermasy, al odan shamamen bir shaqyrym arqa bette, yaghny qyrda baspaq auyly otyrghanyn aitty. «Ol kezde baspaqty bólek baqqan eken. Qazirgiler bir sausa, búrynghylar ýsh saughan. Ýlkenderding aituynsha, desantshylar sol baspaq auylgha kelip, tamaq iship ketken», – dedi Zeyneken.

Búl derek sol kezde aitylmysh aumaqta siyr fermasynan basqa, jasaqshylar ýsh desantshymen soqtyghysyp qalatyn iyesiz auyldan bólek ýshinshi bir auyl bolghanyn kórsetedi jәne múnyng ózi Aghaev tobynyng Toghalay ishimen búltaryp qashyp, sondaghy búirat ishine at shaldyryp, sosyn iz tastap, keyin sheginip kelip jazyqtaghy bir auylgha qonyp ketkeni jayly Qoyman Sәduaqasov әngimesimen qabysady.

Parashutshiler búdan keyin qalay qaray jýrgen?

Myng bolghyr Zeynekeng onyng da jauabyn aitty. «Ýlkenderden estuimizshe, odan әri Toghalaydyng qúmyn jaghalap, qúm bitetin jerdegi Ashylysaygha týsedi de, onyng jalghasy Kózding suyna shyghady. Kózden әri Alataudyng alaby bastalady».

Sol jerde kartany jayyp jiberip, Ashylysaydy izdedik. Bar eken. Ebeyti jaqtan kelip, úzyndyghy on eki, eni alty shaqyrym Toghalaydyng ayaghyn jaghalap baryp Jemge qúyatyn edәuir keng ózek. Negizinde búl Atyrau túrmaq Alataugha da aparatyn jol emes. Qúlaqshy jaqtan kelgende Alatau sol qolda qalady, ol aeromobil top shyrghalap kep qonyp attanatyn, Toghalaydyng bergi mýiisine tayau otyrghan baspaq auylynan tike tartqanda nebәri on shaqyrym jerde. Alayda desantshylar osy tóte jolmen ketuding ornyna, Toghalaydy ne jiyektep, ne qúmdy tike kesip ótip Ashylysaygha týsedi de, saydyng ishimen jýrip otyryp kilt solgha, yaghny ontýstikke búrylyp, Ashylygha jalghasyp jatqan Kózding suyna kep toqtaydy. Qúm búirattyng ýstimen ketkenning ózinde 16-17 km, jiyektep jýrgende 20 shaqyrymnan kem bolmaytyn ainalma jol. Búl ne, Bayshyghannyng aldarqasy ma, әlde aldaghy yqtimal tosqauyldan qashyp, «alys ta bolsa jaqyn» qauipsiz joldy tandaghandary ma?

Búl súraqqa jauap alu ýshin Ashyly men Kózdi baryp kóru kerek.

Toghalay – ilgeride aitqanymyzday, on eki shaqyrymgha sozylyp jatqan joyqyn qúm. Soqa shaghyldarynyng biyiktigi ýsh metrden jiyrma metrge deyin barady, búirat aralyghyndaghy ashyqtardyng qúm qabaty eki-ýsh metr. Biletinderding aituyna qaraghanda, búirattar jyl sayyn jarty metr biyiktep otyrady. Ishimen mashina týgil jayau adamnyng jýrui qiyn, sondyqtan biz Ashylygha Toghalayday tolaghaydy jiyektey, Miyaly kenti arqyly tarttyq. Kentten ótkennen keyin Toghalayashy auyly sol qolda, Qaldaybek jaqta qalady da, selodan shyqqan aidau qara jol Ashylynyng ýstimen salynghan kópir arqyly odan әri Ebeytige asady. Kópir túsynda Ashylynyng qúr sayyna mashinamen týsu mýmkin emes – ózekting búl túsy su kóp jýretin tereng jyraqy, kendeu arna. Sondyqtan jol talghamaytyn, túla boyy temirden tútas qúiylghan PATRIOT-tyng ózi saygha Toghalaydyng bitken jerinen abaylap baryp týsti. Qúmnyng teriskey mýiisin ainalyp, saldyrtyp kelemiz. Sol qolymyzda soqa shaghyl, ong jaqta mashina gýriline ýnsiz qúlaq týrgen tóbeler. Ashylynyng Kózge úlasar mýiisi kórinetin emes. GPS-giyd, әriyne, búl jerde dәrmensiz, qansha súrasang da artta qalghan Miyalyny aita beredi. Mazasyzdana bastaghanymyzda aldymyzdan eki qanatyn jayyp jiberip, ynyranta pishen tiyegen mashina kórindi. Qosmyrzadan Miyalygha shóp tartyp kele jatqan jýrgizushi jas jigit Aytbay baghytymyzdyng dúrys ekendigin, shamalydan song Ashylysay Kózge qaray búrylatynyn aityp tynyshtandyrdy.

Ashyly Jemge qúisa, Kózding suy Ashylygha qúyady. Kózding suy degenimiz kóktemgi qar, janbyrdyng suy ghana emes, aldymen jerding astynan jiylyp shyghyp jatqan búlaq kózining suy. Saydyng arnasynyng eki jaghy qalyng shi, ony jaryp kelip tabanyna shyqqanda on alty qanat ýiding ornynday jerdi alyp jatqan nu qamysty kóresin. Nu degenimiz de sózding sirәghysy: Kózding qamysynyng janynda Qasqyrbúlaq týgil Jemning qamysynyng ózi týk emes: bapalaghymen qosyp eseptegende enseli ýiding búghatynan asatynday biyik әri juandyghy barmaqtay nar qamystan artyq qashqan adamgha pana joq. Kózding suyna kýndiz jetken desant toby toghanaghyn týsirip, ózderi de tynyghyp, attary men týiesining arqasyn bosatatyn búl kýndi Serik Shәkibaev bylay jetkizedi:

«Terekti»kolhozynyng fermasynda NKGB otryadymen soqtyghysyp qala jazdaghan Aghaev toby týni boyy jýrip, tanerteng kishirek bir kólding jaghasyndaghy qalyng qamysqa kirgende bir-aq toqtady.

– Ei, shal, Alataugha endi qansha jer bar? – dedi Aghaev atynan týsken son.

– Áli elu shaqyrymday jer bar, – dedi sharshap otyra qalghan Bektúrliyev.

– Alys eken! Qarap túrsang bir saghatta jetip baratyn jer siyaqty, – dep

Aghaev kógerip kórinip túrghan taugha qarap biraz túrdy».

Bәri dúrys. Qalyng qamys, mamyrdyng orta sheninde qazirgidey tartyla qoymaghan saydyng ishi sudan tolyp, kishi-girim kólge úqsap túrady. Búl jerding Ashylysay, Kóz dep atalatynyn Bayshyghan bilgenimen, Shәkibaev mәlimetin paydalanyp otyrghan tergeushige jauap berushi jigitterge beymәlim. Olar ýshin әiteuir kól, kólshimek.

Saydan shyghyp, biz de Alataugha dýrbi saldyq. Osydan jetpis jyl búryn qalay «kógerip» túrsa, kәri qyrat qazir de bualdyr saghym oranyp alyp, ishin berer emes. Eki ara Shәkibaev aitqan elu shaqyrymnan azandau, kóp bolsa otyz kilometrdey bolyp qalar. Toqtamay jýrse, bes-alty saghattyq jer. Alayda biz osyghan deyin Alatau dep alabúrtyp kele jatqan Aghaevtyng dәl osy Kózding búlaghynda oqys sheshim qabyldaghanyn, nәtiyjesinde desant toby teriskeydi betke aludyng ornyna kilt solgha búrylghanyn bilemiz. Búl jerde solgha búrylu әli de batysqa, yaghny Atyraugha qaray jýrudi bildirmeydi. Atyraugha aparatyn Qanjygha tauyna tap bolu ýshin Toghalaydyng batys bóligi betin jiyektey jýrip, qúmnyng ontýstik, manday betine tayap kep, sonan song ongha búrylyp, Qúlaqshy tegistigining teriskey etegi men Alatau arasyndaghy say-sala, qolat-qoynau, jyra-jyqpyl arqyly Qanjyghagha asu lazym. Kózding sayy sol qolgha shamaly jýrgennen keyin bitedi, odan әri jer bederi tegistelip, Qúlaqshiyge úlasqan ýlken jazyq bastalady. Biraq kólding aq shii saydyng ayaqtalar túsyna deyin qaqalyp qalyng ósken kýiinde ilesip keledi. Bizdinshe, keyin Kornilov tobyna beriletin bes desantshy týnde dәl osy jerde, derekterde jazylatynday jol jiyegindegi qamys arasyna emes, say jiyegindegi shy ishine tyghylyp qalady. Shәkibaev jazatynday, týnimen boy balap, kýndiz kýzette otyrghan Ospanov dýrbi salyp kóretin jaqyn mandaghy auyldyng jayylymdaghy tórt atyn ústap mingen qashqyndar Alataudy betke alyp jýrip, tanerteng Shiylisayda aqtóbelik otryadqa kezigedi.

Ospanov dýrbi salyp kórgen auyl, әriyne, býginde joq. Kózden Toghalaydyng Besbay bettegi basyna qaray jýrgende, kartagha Losin degen birtýrli atpen týsken eng biyik soqy shaghyldyng ókpe túsyndaghy jiyekte bir qystaudyng orny ghana jatyr. Zamanynda osy jazyqtyng atyn iyelenui mýmkin Qosmyrza deytin auyldyng orny sol boluy. Auyl joq, biraq aqtóbelik, atyraulyq sharua qojalyqtary jyldaghy daghdymen Qosmyrzanyng jazyghyn shang qylyp, Aghaev toby týndeletip aqtyq sapargha attanghan jerde qysqa malazyq dayyndap jýr.

Taghalay men Qanjyghanyng arasynda Qyzemshek deytin qos biyikting etegindegi tegistikte otyrghan Sәndibay malshynyng (Besbaydaghy Maqsymnyng inisi eken) qystauynan basqa el joq. Eger desantshylar biz siyaqty Qyzemshek arqyly kólik jolmen ainalyp kelmey, tike salsa, jiyrma shaqyrym jýrgen song Qanjyghanyng etegindegi Kóldisaygha qúlar edi. Esimizde bolsa, Qoyman Sәduaqasov «Janbiykeden shyqqan Volkov otryady Qanjyghanyng búlaghynda at shaldyrdy» deydi ghoy. Biz kórgen tereng say men әlgi búlaqtyng kózi bir jer bolmasa naghylsyn. Sebebi, sabatty-balqashty Kóldisaydyng tabanynda Ákejan qúdyghy deytin qúdyqtyng orny jatyr. Búl bir. Ekinshiden, 1970-jyldar shamasynda jyloylyq sharuagerler búl jerden bes artezian suyn shygharghan. «Besshymyrau» atalatyn әlgi beton qúdyqtar qazirge deyin túr, biraq olardy kәdege jaratyp jatqan tiri tyshqan kórinbeydi (jyloylyqtar tereng qúdyqty «shynyrau», al tayyz jerden shyghatyn sudy «shymyrau» dep, bir-aq dybyspen әdemi bólip aitady).

Besshymyraudan solgha, yaghny soltýstikke – Aqtóbening Sharghalymolasy men Shiylisine búrylyp ketuge bolady, al ekinshi jol ongha, yaghny soltýstik-batysqa, Atyraudyng Múnaylymolasy men Oshaq tauyna aparady. Aghaev otryady Guriev baghytyna búrylyp, jolda Qabasadaghy auylgha soqqanyn biletin biz, әriyne, ekinshi baghdardy tandadyq. Qoyman Sәduaqasovqa sensek, eki ara otyz shaqyrym boluy kerek.

Qanjyghadan baspalap týsip, Aqúshannyng taqyryna shyqtyq.

Aqúshan – Qanjygha men Aqúshan tauynyng (kartada әldenege Aqtolaghay qyraty dep kórsetilgen) aumaghyndaghy ýsh taqyrdyng biri. Ontýstikte, Qúlsary bette Qanjyghanyng basyn boylap Qosbatyrdyng taqyry jatyr. Al Aqúshan taqyrynyng ózi Aqúshan tauynyng soltýstik mýiisin jaghalap baryp, batystaghy Qabasanyng taqyryna úlasady. Osynau edәuir keng pishilgen aidyndy aumaqtyng jer bederi – shóleytti ónirge tәn qatqyldyq. Búrynghyday qaqalyp qalyng shyqqan shópti kórmeysin. Esesine sol qoldaghy Qanjygha, ong jaqtaghy Aqúshan kisi betindegi mendey búdyry joq tep-tegis taqyr ýstinde avtobanmen zyrghytqanday jýitkip kele jatqan kóliktegi jolaushylardyng qay-qaysysynyng da esin alady. Qarqaraly keng qúbyr (kanion) dese qúbyr – ýp etken jel joq. Ásirese eki jaghy jarqabaqtanyp, tip-tike bitken, әdette tauly jerge tәn tepsen, enis, bókter, etek degendi bilmeytin, sol jarqabaqty jalama qabyrghasynyng tómengi qaq jartysy appaq bor, jogharghy jaghy qonyrqoshqyl shógindi bolyp keletin Aqúshan erekshe bitimimen, aiyryqsha túrqymen Amerikanyng әigili Grand-kanionyn eske salady.

Biraq, múghadarsyz biz armansyz tamashalap kele jatqan osynau ghajap kórinisti kýndiz tyghylyp, týnde jýrip sýrligip kele jatqan desantshylar dúrystap kórdi deu qiyn.

Qabasa – úzyny tórt, eni eki shaqyrym keletin edәuir ýlken taqyr. Kóktemde shyq-shylammen sugha tolyp, alystan qaraghanda aidyndanyp jatatyndyqtan keyde Qabasanyng kóli dep te atalady. Su tartylatyn qonyr kýzde Aqúshan, Qosbatyr taqyrlary jyloylyq anshylardyng kiyik quatyn «poligonyna» ainalady. Osy joydasyz qyrypsaldardyng kesirinen búl kýnde atyraptan kiyik auyp ketken.

Aqúshan tauyn ong qolda qaldyryp, Aqúshannyng taqyryn kóldeneng kesip ótip qyrlyqqa shyqsan, ontýstik-batys bette, Úrysay jaylauy men Qabasanyng taqyrynyng ortasynda jalghyz beyit túrady. Karta Qabysamola deytin, al el Juantam mazary dep ataytyn kesenening ishinde, biletin kisilerding aituynsha, alty shúnqyr bar eken. Qazaqtyng dalasynda beyitti jerde el bolady. Demek, Qabasa kólinde auyl otyrdy degen Qoyman deregi shyndyqqa janasady. Búl jerdi qazir de elsiz dey almaysyn. Kólding eteginde, dәl qabaqta túrghan jalghyz vagon-ýishik sonyng aighaghy siyaqty. Batysta, kóz úshynda búldyraghan Júbanmola bettegi alqapta shóp shauyp traktor jýr. Jaqyndap kelip, jón súrastyq. Traktor tútqasyn ústaghany Jomart, al tirkemeli shóp jinaghyshty qozghaltpay basyp otyrghany Syrym. Órimdey eki jigit – Aqkiyiztoghaydaghy «Sayranbek» sharua qojalyghynyng iyesi, aqbota aday Jeldesh Ábildiyevting qos qanaty – qos úly. Qabasanyng tusyraghan jazyghyndaghy iyzen, boz, jusangha týren salyp, osynda jatqandaryna biraz bolypty. Press-orama etip tendep, osy jerden alpys shaqyrym qystaugha birden tasyp әketip jatyr. Tehnika jetkilikti, jigitter tas-týiin.

Qazir búrynghyday kóp mal joq qoy. Búryndary tauyqqa shashqan taryday bytyrap jatatyn malshy qostarynyng kópshiligining býginde izi de qalmaghan. IYesiz qalghan artezian qúdyqtar, qanyraghan suqoyma, su aidau nýkteleri... Al maldyng tisi tiymegen kók-yrang әsirese janbyr mol týsip, qar kóp jaughan jyldary boy bermey ketedi. Obal. Bir tәuiri, songhy kezde sharuaqor bireuler múnyng yrghyn tabys kózi ekendigin bayqap, auylda eki qoldary aldaryna syimay júmyssyz jýrgen jigitterdi jaldap, alys shabyndyqtardan shóp shapqyza bastapty. Múnday nyghyzdalghan shópting әr tenining ózindik qúny eki myng tenge, al Qúlsarynyng bazaryna barsa jeti myng tenge bop týregeledi.

Kóz baylandy. Jomart pen Syrym búrynghy tehnika qauipsizdigi jýk mashinasynyng qorabyn tirkeme etip qayta jasaghan vagon-ýishikte keshki as qamyna kirisken kezde biz syrtqa shyghyp, ainalany barladyq. Auada boy tonazytarlyqtay shamaly yzghar bar. Jolgha shyqqaly beri birinshi ret sirkirep janbyr jaudy. Osydan jetpis jyl búryn, mamyrdyng on segizinshi júldyzynyng keshi de qazirgidey salqyn boldy ma eken? Sýrligip qashyp, salyghyp sharshap kele jatqan jeti desantshy auylgha qaranghy týse qaytyp keletin bolyp qay baghytqa ketti eken, beseui búl fәny jalghandaghy aqyrghy týnin qay jerde ótkerui mýmkin?

Qabasagha jetip, desantshylardyng ornyn sipap qalghan chekisterding arasynda sol kezde aeromobil top búl týni Imanqara-Qoyqaragha baryp qondy degen joramal bolghan siyaqty. Totay Dekeev te Kornilov otryady Qabasagha kelgen kýnning ertenine Imanqara-Qoyqara jaqqa ketkenin jazady ghoy. Alayda Kornilov sayypqyran jigitterimen «mal semirtken mayqarada» nendey nәtiyjege qol jetkizdi, desantshylardyng qonyp ketken ornyn yaky zattay aighaq taba aldy ma, izine týsti me, taqau tónirektegi auyldardan súrastyryp, auyzsha habar jinady ma, – búl jóninde әli kýnge jazbasha da, auyzsha da birde-bir derek kezdestire qoyghan joqpyz. Tipti respublika qauipsizdik organdary basshylarynyng Mәskeuge joldaghan egjey-tegjeyli habarlamasynda da Imanqara jayynda eshtene aitylmaydy. Búl – bir. Ekinshiden, keyin mýlde basqa óristen, soltýstiktegi Aqshelekten boy kórsetetin desantshylardyng ol jaqtan mýldem basqa baghyttaghy – ontýstik-batys bettegi Imanqaragha ketkenderine jol bolsyn. Qabasa men Imanqaranyng arasy 58 kilometr. Júbanmola, Dәulet taqyry, Qyryqmyltyqmola siyaqty ótelek-tótelegi bar múnday jolsyz sapar olargha nege kerek boldy? Shyndyqqa des bersek, kýndiz jatyp, týnde jýretin qashqyndar әlgindey baspanany Múqyr bettegi ondaghan beyit-moladan da tauyp alar edi ghoy. Tyghyryqqa tireydi...

Bizdinshe, búl әngime o basta jergilikti túrghyndar arasynda Imanqaragha kelip ketken Kornilov otryadyn kórgennen keyin payda bolghan. Soghys jyldary Qosshaghylda múnayshy bolyp enbek etken әkemiz Ánesting aituynsha, ilgeridegi Sana Qalmúratov elge «Imanqara tauyndaghy shúnqyrda atystyq» dep kelgen. Qaytalap aitayyq, búdan búryn keltirgenimizdey, ishinde Sana bar el adamdarynan jasaqtalghan jasaqtar desant joyylatyn úrys qimyldaryna qatystyrylmaghan. Olay bolsa Qalmúratovtyn, basqa da beybit túrghyndardyng Imanqarada parashutshilermen soghysuy esh mýmkin emes. Sóite túra әlgi әngimeni keyin tirilte týsken bir týrtki boldy, ol – Imanqaradaghy atyshuly ýngir. Kórgenderding aituynsha, qonyr týsti shógindi jynystardan ýngip jasalghan ýngirding kirer auzy birte-birte keny beredi de, odan әri dәliz quys-qaltarystargha taramdalyp ketedi. Osy qalpynda ýngir jalpy aumaghy jýz sharshy metrdey bolatyn bólme-bólimderding tútas torabyn qúraydy. Keybir tústary betondalghan. Bekinis maqsatynda әdeyi oilastyrylyp salynghan qoltuma ýngir ekendigi kórinip túr. Al osynau kýrdeli injenerlik jýie, el oilaytynday, desant kýshimen bir kýnde salynuy mýmkin be? Mýmkin emes. Jergilikti kózi qaraqtylardyng aituynsha, Imanqaradaghy ýngir – 1960-jyldary Jamansordaghy synaq poligonynan atylghan snaryad, raketalardyng jarylysyn (traektoriyasyn, quatyn, t.b.) bayqaushylar ýshin әskery maqsatta salynghan bunker. Osylaysha ashyq kýnde, ayaq astynan payda bolghan «mifologiya» birqatar avtorlardyng tobanayaq bolyp, ýide otyryp jazghan maqala-kitaptarynda, ol eshtene emes-au, oblystyq memleket qauipsizdigi organdary «Aghaev avanturasyna» baylanysty jaryqqa shygharyp jýrgen, chekisterding jauyngerlik danq jolyn bayandaytyn materialdarda quattalatyny ókinishti-aq. Búl jerdegi gәp «Aghaev isine» qatysty arhivtik qújattardyng Almatyda ghana saqtalghandyghynda jәne әdi kýnge zertteu ayasyna alynbay otyrghandyghynda bolsa kerek...

Qabasanyng taqyryna tang shúghylasy sebezgiley týsken shaqta biz de ekspedisiyanyng songhy kýnining saparyna dayyn boldyq. Búl jerden Aqshelekke eki baghytpen barugha bolady. Alghashqysy, әri eng tótesi – ong qolda qarqaraly kóshtey bolyp teriskeyge tartqan Aqúshandy bókterley, qashan ol shyghysqa, Alataugha búrylghansha qaptaldasa jýrip otyru. Odan әri Alataumola, Basyqútmola arqyly Keshubay-Tórtkól jaylauyn basyp, Ayazbay molasynyng túsymen Aqshelekting tóbesinen dik ete týsesin. Alayda búl eki aramen mashina jýre almaydy – elu shaqyrymdyq alapty el qonystanbaghan songhy jiyrma jyldyng ishinde búrynghy dala joldary kómeskilenip, joghalyp ketken. Bizdinshe, desantshylar soghys jyldary da el siyrek qonystanghan ýshbu joldy tandap, týnde joldaghy mola-mazarlargha týnep, kýndiz Qaynar men Saghyzdyng say-salasyn, jyra-jyqpylyn qualap jýrip otyrghan-au. Bizdiki qisyn ghana, biraq búlay demeske taghy da әdding joq.

Al biz dala jolymen kettik. Biraz jolsyzben baryp, Kәpirmolanyng túsynan aidau jolgha týssen, jiyrma shaqyrymday jýrgennen keyin Aqqúdyq bastalady (eki ortada el joq, bir kezdegi «Qazaqstan» sovhozynyng qoy auyldarynyng oryndary ghana jatyr). Biraq búl Qúlsarygha jaqyn, Imanqara bettegi Aqqúdyqtyng jaylauy emes, alayda  búl Aqqúdyq malgha jaylylyghy, qúnary men suy jaghynan odan bir de kem týspeydi. Bas Aqqúdyq, orta Aqqúdyq, ayaq Aqqúdyq bolyp bólinetin en jaylaudyng songhy ekeuinde jyloylyq kәsipkerler – aghayyndy Baljigitovter men Jiyenqúlovtardyng malyn baghyp, búrynghy «Qazaqstan» kenshary, býgingi Shoqpartoghay auylynyng malshylary otyr. Bas Aqqúdyqty artqa tastap, orta Aqqúdyqqa tayanghanymyzda mashina tereng bir shatqaldyng qabaghyna shyqty. Tómende, jusan, búiyrghyn, týiejapyraq, torghayoty aralas ósken shýiginde pyrday bop shashylyp, bytyray jayylghan mal kózge ottay basyldy. Semizdikten túyaghyn tiktey almay qalghan tayqarday qara qoy, mama biye, jambasynan búrylghan tay-qúlyn. Dalanyng jan eritkish pastoral peyzajy.

Shatqal – Qaynar ózenining tereng arnasy. Aqtóbe jaqtan Atyraugha, tenizge qaray bes ózen – Jem, Qaynar, Saghyz, Qiyl, Oiyl aghyp shyghady. Eng ýlkeni Jem basyn Múghadjar taularynan alsa, Qaynardyng túmasy Alatau, Jemtaudyng ishinde. Qaynar sol jaqtan bólinip-bólinip kelip, ontýstikte Álimbay jazyghyna jetpey qúmgha sinedi, al bir salasy teriskey-batysqa búrylyp, bayaghy desantshylardy birjayly qylatyn Tósqúdyqqa deyin barady. Janaghy bes ózenning arasynda suy molyraq bop túrghany Jem men Oiyl. Qaynar men Qiyl qúrghap qaludyng az-aq aldynda. Saghyzdiki de «shyqpa, janym, shyqpa».

Soltýstikti betke alyp Múnaylyjal arqyly taghy da on bes shaqyrym jýrgennen keyin Ásemkól jaylauyna iliktik. Osy jerde Jyloy bitip, Qyzylqogha audanynyng aumaghy bastaldy. Jalpy Múqyr - Saghyz atyrabynyng búl túsy Qojabaydyng tórt kóli delinetin Tórtkól, Burakól, Ásemkól, Aqshelek kólderining alabynan túrady. Ejelden malgha jaylau, elge qonys bolghan osy kólderding tónireginde 1930-jyldary elu shaqty újymshardyng qadasy qaghylyp, uyghy shanshylghan. Sonyng ishinde Burakól – tarihy tәbәrik oryn, ol qazaq tarihynda ózindik orny bar Tobaniyaz Álniyazúlynyng ataqonysy. Dese degendey, búdan әri tek qana aday zirattarynyng ýstimen jýrdik. Solardyng bireui – kenje adaylardyng Býrkit ata qorymyna ayaldap, dúgha qayyryp, shamaly ilgeri jýrgennen keyin aldymyzdan Kenqiyaq – Atyrau múnay qúbyrynyng №11-kran toraby kórindi. Toraptan әri keng jazyq, tegistikting arghy shetinde qora-qopsysymen ýlken aq ýy túr.

GPS-ke qaradyq. «Aqshelek qystaghy» dep jypylyqtap túr. Geografiyalyq koordinaty: 47^o55. 610` E 054<sup>o</sup>48. 257`.

Taghy da jazyq, taghy da taqyr. Búl joly Aqshelekting kóltabanynyng orny. Qyrgha qaray jayylghan mal, qyrdan suatqa qúlaghan mal. Qúlaghy qalqighan qara jigit bizge arqasyn bergen kýii shymyraudan «aq motormen» búrqyratyp shygharghan qúdyqtyng suyn nauagha qotaryp jatyr. Býginde óndiristen alynyp qalsa da Aqshelekte әldeqalay saqtalghan ZID motorynyng iyesi, anau jýrgen qara tory kelinshekting otaghasy, ýielmeli-sýielmeli ýsh-tórt balanyng әkesi, mal ghana baqpay, malmen birge oy da baqqan Serik Qúlshyqov – osy. Beysenqarany ejelden adaydyng mayasy, Burakóldi kenje bólimi, ol Aqshelekti janaq aday jaylasa, songhy meken naryq kelgeli jalghyz ýili jaughashty sherkeshting qolynda.

Qabasanyng kólinen tanerteng shyqqan desantshylar týske taman, bәlkim týs aua Aqshelektegi auylgha kelip, mal soyghyzyp alyp ketkeni mәlim. Úzyn sany beseu, búl kezde Orazov pen Múhamediyev olardyng qatarynda joq. Ýlkenderding tizesinde otyryp, «detektiyv» tyndap ósken Serikke aitqyzsanyz, parashutshiler tobynyng ekige bólingen jeri – Terensay. Osy jerden ekeui Burakól, Beysenqara arqyly Maybógetpen jýrip otyryp Qaynargha shyghady da, onyng Qúlsary bettegi Aqshy degen qolatynda jatyp, Tósqúdyqtaghy auylgha habar salady.

Hosh deyik, al sonda qalghan beseui stansa túrghan Tósqúdyq jaqqa qay jolmen jýrui mýmkin?

Ol kýnde kýzeti kýshti múnay qúbyryn jaghalay almaytyny beseneden belgili. «Qauipsiz bir ghana jol bar, – dedi Serik. – Jyrmanyng sayyn qualap, Múzbelding jalynan asyp, Aqbóget arqyly Tósqúdyqtyng manayyndaghy saylargha týsu».

Jyrma – Aqshelek jazyghynan batysqa qaray jýrgende bir shaqyrymday jerde. Dәl soghys qarsanynda saydy boylap Oiyldan Aqtaugha qaray tartabandy temirjol tartpaqshy bolyp, әzirlik júmystaryn jýrgizgen eken, soghys bastalghasyn ayaqsyz qalypty. Taban orny әli de kórinip jatyr. Negizi Jyrmanyng sayy Aqshelekting túsyna Ásemkól, Burakól jaqtan keledi. Burakólden alty-jeti shaqyrym. Osy jerde Jyrma batysqa, Tósqúdyqqa qaray búrylyp, odan әri Qostómpek, Qoylybaytóbe arqyly Múzbelden ótip, Shúqyrbógetpen ainalyp Aqbógetke baryp qúyady. Aqbóget – ontýstiginde Qaynargha baryp qosylatyn tereng say. Bas jaghy soltýstikte, Múqyr bette jatyr. Aqbóget Múqyrdan Tósqúdyqqa keletin aidau jolgha jete bere ayaqtalady. Joldyng arghy beti de sayly jer, dәlirek aitqanda, Tósqúdyqtyng batysyndaghy Jantereksaygha baryp qosylatyn ýlken jyra. Erterekte Jylanqabaq dep atalghan. Jyrmanyng Aqshelektegi túsynan Aqbógetke deyingi aralyq jiyrma shaqyrymday bolyp qalar. Aghaev toby osy songhy saparynda kýndiz jýrgenin eskersek, dittegen jerge kózge týspey jetem degen adamgha Serik aitqan Jyrma men Aqbóget arasyndaghy birimen biri jalghasyp, birinen biri balalap, qarghatamyrlanyp jatqan saylardyng jýlgesi qolayly-aq.

Desant joyylatyn atys dәl qay sayda bolghany jóninde osy kýnge sheyin anyq mәlimet joq. 1942 jyly belgilengen koordinattar jýiesi boyynsha el №211-nýkte dep ketken №3 múnay aidau stansasy túrghan Tósqúdyq auylynan bes shaqyrym jerde ekendigi ghana aitylady. Ótepbergen Álimgereev qana kitabynyng bir jerinde Qúlsary jaqty, yaghny batys betti atapty. Tósqúdyqtyng tu syrtynda, Qaynardyng salasyna jalghasyp jatqan onday say bar, biraq ol bes shaqyrymnan әldeqayda úzaq.

Endi ne istedik?

Tósqúdyqqa baryp, biletin qariyalardan súrap kóru kerek.

№3 stansa – 1935 jyly paydalanugha berilgen «Kaspiy – Orsk» qúbyrynyng boyynda ornalasqan alty múnay aidau stansasynyng ýshinshisi. Stansa bes shaqyrym jerdegi Tósqúdyq búlaghynyng atymen atalghan. Úzyndyghy 847 shaqyrym, nasos quaty jylyna 6,5 mln tonna bolatyn on eki duymdi magistral múnay qúbyrynyng qalghan stansalary Atyrauda, Maqatta, Noghaytyda. Sol kezde Embi múnayy Sarqamys – Qaraton – Qosshaghyl qúbyry arqyly Guriev – Orsk jelisine qosylatyn, odan keyin Maqat arqyly Guriev zauytyna, №3-stansadan Orsk zauytyna aidalatyn estakadadan sisternalargha qúiyp, temirjol boyymen jiberu qyzmetterin atqarghan. 1935 jyly Qandyaghash – Guriev kentabandy temirjoly iske qosylghan song 25 shaqyrym jerdegi Janterek temirjol beketine múnay aidaytyn qúbyr tóseldi jәne №3 stansa basynda «Bores» soraby, «Bonag» reduktory, aghylshyndyq «Ruston – Gornsbiy», «Zuliser» diyzeli-generatory kómegimen estikadadan sisternalargha qúiylyp, temirjolmen jiberile bastady. Stansa jabyq mekeme sanatyna qosylady, ainala tikenek symmen qorshaldy. Arnayy itteri bar әskeriylengen kýshti kýzet qoyyldy.

Múnay jinaytyn birneshe qazandyqtarmen qatar túrghyn ýiler, jylu qazandyghy, zerthana, t.b. manyzdy nysandar salynyp, stansa basy edәuir ýlken kentke ainaldy.  Bir sózben aitqanda, soghys jyldary Embi múnayshylary maydangha jóneltken 4 mln 300 myng tonna súiyq otynda tósqúdyqtardyng eseli enbegi bar. Óz múnayymyz ózimizde óndeletin tәuelsizdik jyldary aitylmysh qúbyr jelisimen Aqtóbedegi Kenqiyaq kәsipshiliginde óndirilgen múnay Atyrau múnay óndeu zauytyna jetkizile bastady. Qazirde «Qaztransoyl» jabyq aksionerlik qoghamynyng Qúlsary múnay aidau basqarmasyna qaraydy. Bәri de dúrys bolar edi, eger stansada songhy kezde auyz su mәselesi shiyelenisip ketpegende. Basqarushy kompaniya tarapynan bayaghy Tósqúdyq búlaghynyng suy jaramsyz degen sebeppen qiyp tastalghan. Jer astynan alynatyn su poselkege kýnige eki mezgil ghana beriledi. Stansadaghy júmysty vahtalyq auysymgha kóshiru qamyndaghy kompaniya ýshin búdan artyq su kólemine qajettilik te joq. Su tapshylyghy jergilikti halyqtyng birtindep Múqyrgha, Saghyzgha, Atyraugha kóshuine әkep soqtyruda. Búryn kent basynda alpys shaqty ýy otyrsa, qazir sonyng jartysy qalghan. Sәikesinshe, 1944 jyldyng uaqighasyn jaqsy biletin kәriqúlaq ta, shalyp jyghatyn shal da, qara sózding iyesi qariya da qalmaghan. Solardyng songhy túyaghy derlik Qaraghúldyng (Oraz Esenghaliyevting inisi) jýzin topyraq jasyrghanyna da eki-ýsh jyl. Degenmen, Qarekeng tәrizdi kórmish kisilerding әngimesin tyndap qalghan Iztúrghan Demeubaev (Tósqúdyqta 1945 jyldan beri túrady), Tórahmet Ály (Tósqúdyqta 1955 jyldan túryp keledi) siyaqty aqsaqaldar atystyng Jantereksayda bolghanyn bir auyzdan aitty. «Janterekting sayynda bastalghan shayqas Bes kisining sayyna jetip tynghan, al Bes kisining sayy ana arqa bettegi Qoryqkól tegistiginen beri, auylmen eki ortadaghy Jylanqabaqta», – dep soltýstik Múqyr betti kórsetti Tórahmet aqsaqal.

Janterek sayy Tósqúdyqtyng batysynda, Atyrau – Aqtóbe temir jolynyng Janterek stansasy betinde. Spidometr tili kent pen say aralyghyn tura bes kilometr dep kórsetti. Arghy qabaghynda el «Janterek mola» deytin eski beyit túr. Janyna shaghyn zirat týsken. Taqtayshalaryna qaraghanda, beyit jaughashty sherkesh qorymy.

Zirat túsy – saydyng eng tereng jeri. Jaypaqtau bitken qabaghynan tabanyna deyin kózshamamen alghanda terendigi ýsh-tórt metr bolyp qalar. Tósqúdyq jaghynan kelgende ontýstiktegi Qaynardyng salasyna shyghar túsyna damby salynghan. Bógetting ortanghy bóligi sugha shayylyp, opyrylyp týsken. Saydyng eki beti – jusan, miya, torghayoty, iyzen, búiyrghyn aralas ósken qonyrlyq. Selo jaghynan kelgende ong qolda qalatyn qúyarlyghy ór, biyik qyrlyqqa asady, sәikesinshe su keletin jaghynyng arnasy birte-birte tarylyp, tayyzdanyp, doghasha iyilip baryp shyghysyndaghy Aqbógetke jetpey biter jerinde eni tórt-bes metr jyragha ainalady. Tórahmet aqsaqal núsqap kórsetken Bes kisining sayy shamamen osy jerde. Desantshylar kómilgen oryndy әldeqashan su shayyp ketken, izdep әurelengen de joqpyz. Janterekting sayynyng damby týsken jerin atys bolghan jer dep, al Bes kisining sayyn ýsh desantshyny jusatyp salghan jer dep belgilep, mashinamen eki aralyqty jýrip kórgenimizde, ýsh kilometr shyqty. Lebedev, Húsayynovtar Aghaevty, Dinishev pen Bom Bahidy jyra ishimen shamamen osynsha jer qualap kelgenin Serik Shәkibaev ta qolmen qoyghanday etip jazady ghoy.

Jyra qabaghyna tize býktik.

Ózimiz belgilegen túsqa músylmandyq isharatyn jasap bolghan son, desant jetekshisining kindik qany tamghan jerden alyp kelgen bir uys topyraqty songhy qany singen jerge septik.

Segiz kýnde mynjarym shaqyrymdy artqa tastaghan ekspedisiyamyz osymen mәresine jetti. Qoyyn dәpterime ýshbu sapardaghy songhy sóilem týsti: «Bes kisining sayy. Geografiyalyq koordinaty: 47^o50. 005` E054<sup>o</sup>29716`».

Boylyqtar men endikter. Bes adamnyn, bes taghdyrdyng sonynda qalghan bar belgi osy ghana...

Almaty, «Samal»  pansionaty 

(SONY)

Maqsat Tәj-Múrat

Abai.kz