Qytay tóraghasynyng eki retki sammitte sóilegen sózi negizinde

2019 jyly 26 sәuir kýni Qytay tóraghasy Sy Szinipin ekinshi ret ótken «Bir beldeu-bir jol» halyqaralyq yntymaqtastyq sammiytinde «Bir niyetpen «Bir beldeu – bir joldyn» kórkem bolashaghyn birge qúrayyq» degen taqyrypta bayandama jasady. Ol osydan eki jyl búryn ótken «Bir beldeu – bir jol» halyqaralyq yntymaqtastyqtyng alghashqy sammiytinde «Qolústasyp «Bir beldeu – bir jol» qúrylysyn ilgerileteyik» degen taqyrypta bayandama jasaghan bolatyn. Qytay memleket basshysynyng búl bayandamalary «Bir beldeu – bir jolgha» ghana emes, Qytaydyng jalpy syrtqy sayasaty men halyqaralyq qatynastaryna baghyt silteytin qújat bolyp tabylady. Sondyqtan búl bayandamalar Jibek joly boyyndaghy memleketterding bolashaqta Qytaymen qanday qarym-qatynasta bolatynyn anyqtaumen qatar, әlemdik proseske de tereng yqpal jasauymen sipattalady.

QHR-dyng syrtqy sayasaty men diplomatiyasy ýlken memleketterge (derjavalargha), kórshi memleketterge jәne damushy memleketterge baghyttalghan prinsipteri boyynsha jýrgiziledi. Al әlemning damu prosesi jahandanu baghytynda ketip barady. Jahandanudyng jetekshisi – AQSh bastaghan batystyq damyghan memleketter. Áriyne, QHR da jahandanudan tys qalghan joq, ekonomikalyq jahandanudyng paydasyn kórip otyr. Songhy qyryq jyldan beri jýrgizgen әleumettik reformasy men ashyqtyq sayasatynyng arqasynda Qytay әlemde ekinshi oryndaghy ekonomikalyq alyp túlghagha ainaldy. Alayda batystyq jahandanudyng adamzatqa ortaq qúndylyqtarynyng jersharyn sharpy týsui, QKP-nyng týp maqsatyna, iydeologiyalyq múratyna kereghar kelip, syn-qaterler tóndire týsti. Múnday katerge tótep beruding birden-bir joly – jahandanugha balama (alternativti) jol úsynu dep týsindi QKP basshysy. Qytay ózining mol qarjylyq potensialy men tereng de bay mәdeniyeti negizinde, kýshti iydeologiyalyq ýgit-nasihat jýrgizu arqyly әlemdik proseske yqpal etetinine, tipti qytaylyq konsepsiyany nemese jahandanudy jýzege asyratynyna senim baylady. QKP HIH sezinde qabyldanghan «tórtke senim» prinsiypi sonyng kórinisi.

Kenistikting kendigi men sannyng moldyghyna kóp kónil bóletin qytaylyq oilau jýiesi boyynsha, sonday-aq damushy elderding qarjy men tehnologiyagha zәru, alayda damugha talpynyp otyrghanyn dәp basqan QHR biyligi, kórshileri men Aziya jәne Afika elderin qamtityn joba qúryp, oghan «Jibek joly» nemese «Bir beldeu – bir jol» degen kórkem esim qoydy. Mine, búl isjýzinde Qytaydyng jahandanugha úsynghan jana ýlgisi edi.

Búl jobany QHR tóraghasy Sy Szinipin halyqaralyq inisiativa retinde 2013 jyly qyrkýiek, qazan ailarynda Qazaqstan jәne Indoneziyagha jasaghan saparynda algha qoydy. Sodan 4 jyl ótken son, yaghny 2017 jyly 14 mausym kýni 100 den astam memleketting ókilderin Beyjinge shaqyryp birinshi ret saltanatty sammit ótkizdi. Alghashqy sammitte Qytay basshysy halyqaralyq inisiativasyn úsynudyng tarihi, realdyq negizderin, yntymaqtastyq konsepsiyasy men prinsipterin, jýzege asyru mehnizmderi men qarjy qaynarlaryn payymdasa, búl joly jobany iske asyrudyng nәtiyjesin qorytyp, alda jasaytyn júmys josparymen bólisti.

Qytay basshysy alghashqy sammitte: «Men 2013 jyly kýzde Qazaqstan men Indoneziyagha saparlay barghanda, Jibek joly ekonomikalyq beldeuin jәne HHI ghasyrdaghy Teniz jibek jolyn ortaq qúru, yaghny «Bir beldeu – bir jol» atty inisiativany úsynghan edim, sodan beri 4 jyl ótti. Búl sayasat úshtasudyng terendegen tórt jyly boldy; búl infraqúrylymdardy baylanystyrudy nyghaytqan tórt jyl boldy; búl saudanyng ýzdiksiz órlegen tórt jyly boldy; búl qarjy qosudyng úlghaya týsken tórt jyly boldy; búl halyqtar jýregin toghystyrudy ilgeriletuding tórt jyly boldy» – dep týiindedi.

Áriyne, Qytay jobasynyng damushy elderding әleumettik ekonomikasynyng damuyna serpin bergenin joqqa shygharugha bolmaydy. Degenmen odan kóterilgen mәseleler de adamdy alandatarlyq. Qytay Jibek joly boyyndaghy elderge memlekettik kepildiktermen investisiya salady, kredit beredi jәne tehnologiya engizip, energetikalyq resurstaryn ashady, manyzdy imfraqúrylymdar qúrylysyn jasaydy. Sol arqyly qytay qorlanyp qalghan valutasyn ainalymgha salady, qajetinen asyp qalghan óndiris quatyn eksporttaydy. Eger qaryz alushy memleketter kesimdi uaqytta qaryzyn valutamen qaytara almaghan jaghdayda, port nemese kenderin Qytaygha úzaq merzimge paydalanugha beru arqyly tóleydi. Sheteldik aqparlargha qaraghanda, qazir Qytay qaryzyn qaytara almaytyn elderding sany 23-ke jetken. Olardyng qatarynda Orta Aziyada Tәjikstan men Qyrghyzstan bar. Ontýstik Aziyadaghy Shriy-lanka qaryzy ýshin ózining ýlken Hambantote portyn Qytaygha 99 jylgha paydalanugha berse, Afrikadaghy Djibutiyde ózining azamattyq portyn qaryzy ýshin paydalanugha berdi,endi ony Qytay әskery maqsatta paydalanbaqshy degen aqpar bar.

«Bir beldeu – bir jol» ayasynda Qytaymen kelisim jasaghan keybir memleketter kelisim-sharttaryn qazir qayta qaray bastady. Mysaly, Malayziya basshysy Mahathir búrynghy ýkimet qol qoyghan úzyndyghy 680 gm sozylatyn «Shyghys teniz jaghalauy shoyyn joly» jobasyn qayta qaryp, jasalu qúnyn búrynghy 60 mlrd dollardy 40 mlrdqa týsirdi. Múny sheteldik sarapshylar «Qytay sayasiy-diplomatiyalyq maqsatyn oryndau ýshin, ziyangha otyrsa da ol jobany oryndaugha kelisti» dep baghalady.

Osyndayda oigha oralady, bizding ýkimet Qytay investrlerin himiya zauyttaryn salghany ýshin keybir salyq týrlerinen bosatugha sheshim qabyldady. Múnday «Bir beldeu – bir joldyn» óz prinsiypine de qayshy keletin sheshimdi qanday negizde qabyldaghany bizge týsiniksiz. Álem elderi Qytaydyng «qaryzgha batyru» syrtqy sayasatynan qauiptenip otyrghanda, Qazaqstan ýkimetining Qytaydan kredit aluyn jalghastyryp jatqanyn tipti de týsinbeymiz. Jaqynda ghana qytaylyq sarapshylardyn: «Qytay ekonomikalyq jaqtan Qazaqstannyng syrtqy sayasatyna tolyq yqpal jasaytyn dengeyge jetti» degeni, bizderdi oilandyrsa iygi edi.

Endigi jerde «Bir beldeu – bir jol» qúrylysy qalay óristeydi? Búghan QHR tóraghasynyng sózin keltireyik:

1) Biz bolashaqta «Bir beldeu – bir joldy» beybitshilik joly etip qúryp shyghamyz. Yntymaqtasyp jeniske birge jetudi kózdegen jana tiptegi halyqaralyq qatynas qalyptastyramyz. Árbir memleket bir-birining egemendigine, salauatyna, territoriyalyq tútastyghyna, damu jolyna jәne qoghamdyq instituttaryna, yadrolyq mýddesi men asa manyzdy isterine qúrmet etuleri kerek.

2) Biz bolashaqta «Bir beldeu – bir joldy» kórkeygen jol etip qúryp shyghamyz. Árbir elding kómeski damu kýshterin ashamyz, ekonomikada ýlken sinisudi, damuda birlesip qozghaludy, jemisti ortaq iygiliktenudi jýzege asyramyz. Biz qúrlyq, teniz, әue, internet syndy tórtti bir jýielendirgen baylanys habyn qalyptastyramyz, manyzdy ótkelder, qalalar, jobalar boyynsha, qúrylyqtaghy tas jol, shoyyn jol toraptary men teniz porttary toraptaryn baylanystyramyz. Sonday-aq biz sayasattyn, erejenin, ólshem-kriyteriyleri syndy ýsh sala bir jýiege kelgen, ózara baylanysu ózara qatynaugha mehanizmdik kepildik jasaymyz.

3) Biz bolashaqta «Bir beldeu – bir joldy» ashyq jol etip qúryp shyghamyz. ... Biz kópjaqty sauda jýiesin qoldaymyz, erkin sauda audandary qúrylysyn, sauda men investisiyanyng erkin әri qolayly boluyn ilgeriletemiz. ... Ashyq, tolerantty, jalpygha birdey paydaly, tepe-ten, ortaq jeniske jetetin ekonomikalyq jahandanudy iske asyramyz.

4) Biz bolashaqta «Bir beldeu – bir joldy» innovasiya joly etip qúryp shyghamyz. Sifrly ekonomika, jasandy intellekt, kvanttyq kompiuter qatarly ozyq ghylymdar salasynda yntymaqtastyq ornatyp, ýlken sifrlyq qambasy, esepteu, aqyldy qala qúrylysyn ilgerletip, HHI ghasyrda sifrly Jibek jolyna jalghaymyz.

5) Biz bolashaqta «Bir beldeu – bir joldy» órkeniyet joly etip qúryp shyghamyz. Bilim beru yntymaqtastyghyn ilgeriletip, ózara studentter jiberu kólemin kóbeytip, birlesip mektepter ashu dengeyin kóteremiz. Ekspertter rólin sәulelendirip, aqyl qambasy odaqtastyghy men yntymaqtastyq torabyn jaqsy isteymiz. Biz halyqaralyq antikorrupsiyalyq yntymaqtastyq ornatyp, «Bir beldeu-bir joldy» taza jolgha ainaldyramyz.

«Bir beldeu-bir jol» qúrylysynyng irgetasy Jibek jolynyng tarihy topyraghyna sinirilgen, onyng týiini Aziya, Europa jәne Afrika qúrlyghy, sonymen birge barlyq dostargha da esik ashyq».

Mine, búdan «Bir beldeu – bir jol» jobasynyng qytaylyq jahandanudyng modeli ekenin anyq angharugha bolady. Qytay ózining osy jobasyn iske asyru ýshin, sayasiy-diplomatiyalyq, sauda-ekonomikalyq jәne ruhaniy-mәdeny salada jappay pәrmendi jobalar men sharalardy iske asyryp keledi.

Ótken jyldan beri AQSh QHR-gha «sauda soghysyn» bastady. Aytuda «sauda soghysy», is jýzinde sayasy iydeologiyalyq shayqas. Naqtylap aitqanda "әlemge jetekshilik etu, jahandanu batystyq mәdeniyette jýre me, әlde qytaylyq mәdeniyette jýre me?" degenge sayady. «Sauda soghysyna» bir jylday bolyp qaldy. Bayqasaq, AQSh dýniyejýzinde qalyptasqan sayasy ekonomikalyq tәrtip pen erejeler jәne zan-prinsipterge sýienip, QHR-dy túqyrtuda. Qytay amalsyzdan AQSh-tyng qoyghan talaptaryna moyynsal bola bastady. Jaqynda QHR – AQSh arasynda «sauda soghysyn» toqtatu kelisimshartyna qol qoyylatyn týri bar.

Búl mәselege Qytay tóraghasy Sy Szinipin ekinshi retki sammitte sóilegen sózinde astarlap jauap berdi. «Bir beldeu – bir jol» inisiativanyng maqsaty – ózara baylanys jasau ózara qatynau, pragmatikalyq yntymaqtastyqty terendetu, qolústasa otyryp adamzat kez kelip otyrghan әrtýrli syn-qaterlerge tótep berip, ózara payda tabu, jeniske birge jetu, ortaq damu.

Bizding tyrysyp iske asyrytyn maqsatymyz – joghary ólshem, halyqqa paydaly bolu, túraqty damu, jalpygha birdey halyqaralyq erejeler ólshemderi boyynsha is jýrgizu, sonymen birge әr elding zang erejelerine qúrmet etu.

«Bir beldeu – bir joldy» birge qúrudyng týiini – ózara baylanys, ózara qatynasta bolu. Sondyqtan biz býkil jersharyn sharpyghan baylanys- qatynas әriptestik qatynasyn ornatyp, ortaq damyp gýldenudi iske asyruymyz kerek.

Qytay bolashaqta әrtarappen birge ýzdiksiz tyrysyp, jana Aziya-Europa kópiri qatarly ekonomikalyq dәlizdi jetekshi ete otyryp, Qytay-Europa tasymal poyyzy, qúrlyq jәne teniz jana joldary siyaqty ýlken joldar men aqparattyq qarqyndy joldardy negiz ete otyryp, shoyyn jol, port, basqaru toraptaryna sýiene otyryp ózara baylanys ózara qatynau habyn qúrady.

Biz bolashaqta tipti de kóptegen memlekettermen aqyldasa otyryp, joghary ólshemdegi erkin sauda kelimisine qol qoyyp, kedendik baqylau, salyq tarifteri, audittik baqylau salalalary boyynsha yntymaqtastyqty nyghaytyp, «Bir beldeu – bir joldyn» salyq salu basqaru yntymaqtastyq mehaniyzimin ornatamyz.

Biz tórtinshi industriya revolusiyasynyng damuyna sәikesip, sifrlandyru, toraptandyru, intellektendiru syndy damu orayyn paydalanyp, sifrly Jibek jolyn qúramyz.

Biz halyqaralyq damu yntymaqtastyghyn ilgerletuge kýsh salyp, damushy memleketterge tipti de kóp damu shansy men kenistigin qalyptastyramyz, olardyng kedeylikten aryluyna kómektesip, túraqty damuyn iske asyramyz.

Biz belsendi týrde әrtýrli órkeniyetter arasynda ózara ýirenu, ózara tәjiriybe almasu kópirin salamyz, gumanitarlyq salada yntymaqtastyqty terendetemiz.

Biz bolashaqta  «Jibek joly» Qytaydyng ýkimettik stiypendiyasy jobasyn jalghastyramyz. Biz bolashaqta «Bir beldeu – bir jol» intellekt qambasy yntymaqtastyq komiytetin, aqparat yntymaqtastyq odaghy mehanizminen qúryp, jan-jaqtaghy intellekt pen kýshti toptaymyz.

Biz bolashaqta jalghasty týrde qytaylyq ereksheliktegi sosializm jolynda adymdap algha basa beremiz,  jalpy bettik reformany terendetude, joghary sapada damugha, syrtqa ashyqtyqty keneytuge, beybit damu jolynda jýruge  tabandy bolyp, adamzat taghdyrynyng ortaq túlghasyn qúramyz» – dedi. Osydan Jibek joly boyyndaghy memleketterding bolashaqta Qytaymen integrasiyasynyng terendey týsetin boljaugha bolady.

Al «sauda soghysynda» AQSh-tyng qoyyp otyrghan talaptaryna oray QHR tóraghasy óz ústanymyn payymdady: «Qytay birqatar manyzdy sharalardy qoldanyp institusiyalyq, qúrylymdyq (konstruksiyalyq, strukturalyq) ornalastyrulardy kýsheytip, joghary dengeyde ashyqtyqty ilgerletedi.

1) Syrtqy investisiyanyng rynokke enuine tipti de keng salagha rúqsat beremiz. Sonday-aq tipti de kóp salalarda shetel investisiyanyng aksiya ústanuyna nemese jeke-dara investisiya salyp menedjer boluyna rúqsat beremiz. «Sheteldik investisiya zanynyn» qatang atqaryluyn qamtamasyz etemiz. Biz bolashaqta әdiletti bәsekelestik, ashyqtyq yntymaqtastyq arqyly elding ishki qamdau-úsynys qúrylymyna reforma jasaymyz, útymdy týrde asyp qalghan óndiris quatyn qoldanystan shygharyp tastap, qamdau-úsynu jýiesining sapasy men ónimdilik dengeyin kóteremiz.

2) Ziyatkerlik qúqyqty qorghauda halyqaralyq yntymaqtastyqty tipti de nyghayta týsedi. Ziyatkerlik qúqyqty qorghau – ishki-syrtqy investisiya kәsiporyndarynyng zandy qúqyghyn qorghaugha ghana qajet bolyp qalmastan, jana tipte memleket qúru, joghary dengeyde damudyng ishki talaby bolyp tabylady.

3) Tavar jәne servisterdi import etuding kólemin tipti de keneyte týsemiz. Qytay әri «әlemdik fabrika» әri «әlemdik rynok». Biz bolashaqta әli de kedendik tarifti tómendetu arqyly, әrtýrli tariftik kedergilerdi joyyp, Qytay rynogining esigin aiqara ashamyz, әlemning әr elining joghary sapaly ónimderin qarsy alamyz.

4) Halyqaralyq makroekonomikalyq sayasatty retteudi ónimdi týrde iske asyramyz. Qytay kórshini túqyrtu ýshin valuta kursyn devalivasiyalau jasamaydy, qytay yuaninyng salystyrma balamasyn jasau mehanizmin kemeldendire týsedi.

5) Syrtqa ashyqtyq sayasatyn tiyanaqtandyrugha tipti de kónil bóletin bolady. Shekteui bar halyqaralyq kelisimsharttardy oryndaudyng atqaru mehanizmin ornatady, әdiletti bәsekege kedergi keltiretin, rynokti búrmalaytyn ýilesimsiz tәrtipterdi, dotasiya beruden tazartyp, barlyq kәsiporyndar men menedjerlerge әdiletti mәmile jasap, naryqtandyru, zandandyru, qolaylandyrudy jýzege asyramyz.

Biz әlem elderinen investisiya salugha qolayy orta jasaudy, Qytay kәsiporyndaryna, studentteri men ghalymdaryna teng mәmile jasaudy ýmit etemiz».

Soghy bes mәsele QHR-AQSh «sauda kelissózinde» Qytay tarapy bastartyp kelgen mәsele bolatyn. Qytay tóraghasynyng búl sózi - onyng AQSh-qa qaytarghan resmy jauaby. Is jýzinde Qytay qarsylasynyng qoyghan talaptaryn qabyldaghanyn bildirdi. Búdan endigi jerde Qytaydyng әlemde qalyptasqan jalpygha birdey otraq әdil halyqaralyq erejelerge boyúsynatyn, әlemdik órkeniyetpen qauyshatynyn angharugha bolady. Búl jaqsylyqtyng nyshany.

Tarihy tәjiriybeler kórsetkendey, әlemning ekige bólinip qarsylasqany adamzatqa jaqsylyq әkelgen emes. HHI ghasyrda damudy jeleu etip Qytay «Bir beldeu – bir jolyn», AQSh «Ýndi-Tynyq múqity» jobasymen әlem elderin qarsylastyrmauy kerek. Kerisinshe, olar әlemge shynayy ýlken jauapkershilik aluy qajet.

QHR tóraghasynyng AQSh-tyng sauda kelissózder talabyn qabyldauy, onyng qytaylyq jahandanudan bastartqandyghyn bildirmeydi. Bolashqta Qytay «Bir beldeu – bir joly» jobasy jogharyda aitylghanday jalghastyru arqyly, qytaylyq qúndylyqtardy nemese totaritarlyq sayasy mәdeniyetin Jibek joly boyyndaghy elderge sinirip, qytaylyq konsepsiyadaghy jahandanudy jalghastyra beredi.

Qytay órkeniyeti – qytay últynyng órkeniyeti, onyng shyghystyq sipaty basym. Ony qazirgi tandaghy totaritarlyq, jartylay totaritarlyq nemese monarhiyalyq sayasy jýiedigi (ishinara memleketterden basqa) Aziya, Afrika elderi biyleushileri onsha jatyrqay qoymaydy. Onyng ýstine ol ýlken qarjymen jasalyp jatqan jaghdayda.

Al, AQSh bastaghan batystyq jahandanu belgili bir últtyng mәdeniyeti negizinde emes, qoghamnyng joghary dengeyde damuynan jalpy adamzatqa ortaq órkeniyet qúndylyqtary negizinde tәbighy týrde óris alghan proses. Ol demokratiyalyq, qúqyqtyq, naryqtyq qoghamdyq qatynastardy qalyptastyru barysynda kemeldenip otyratyn ýrdis. Adamzattyng eng negizgi armany – adamy erkindigin, kisilik qadirin jәne menshigin saqtau. Múny tek memlekettik demokratiyalyq qúqyqtyq jýie ghana qamtamasyz ete alady. Múny jalpy әlem moyyndaydy jәne ony armandaydy. Biraq әrbir el, әsirese Shyghys elderi ózderining últtyq erekshelikterin dәriptep, adamzatqa ortaq  demokratiyalyq jýiege ótuge asygha qoymaydy. Sonyng tiptik mysalyn qazirgi  Qytay biyligi kórsetip otyr.

Qytay әlmedegi alyp el, yqpaly memleket, songhy jyldary «Bir beldeu-bir joly» jobasy ayasynda aqshasyn ayamay júmsap ózining dýniyejýzine yqpalyn tipti de terendete týsti. Endigi jerde «Bir beldeu – bir jol»-dyng ekinshi kezenindegi úzaq merizimdik josparyn iske asyrugha tyrysady. Áriyne, oghan aldymen ózining qarjylyq әleuetining әlisireui kedergi boluy mýmkin. Desede QHR әrqanday isting sayasy nәtiyjesine nazar audaratyn memleket, onyng diplomatiyasy býgin ýshin ghana emes, kóbinese erteni ýshin qyzmet jasaydy. Osy túrghydan qaraghanda, aldaghy uaqytty Qytay men Batys arasyndaghy bәsekelestik ýdey týsedi deuge negiz bar.

Bәsekelestik týiini jahandanugha sayady desek, onda jahandanudyng jolayyrqqa tirelgenin bayqaymyz. Týbinde shyghystyq órkeniyet jeneme, әlde  batystyq mәdeniyet basym týseme, ony uaqyt kórsetedi. Biraq әlemning arpalysta bolatyny anyq.

Qytay basshysynyng eki retki samiyte sóilegen sózi tómengi toraptan alyndy.

http://www.xinhuanet.com//politics/2017-05/14/c_1120969677.htm

http://www.xinhuanet.com//politics/2019-04/26/c_112412087.htm

Nәbijan Múqamethanúly, t.gh.d., professor, Ál-Faraby atyndaghy QazÚU janyndaghy «Qazirgi Qytaydy zertteu ortalyghynyn» diyrektory

Abai.kz