قىتاي توراعاسىنىڭ ەكى رەتكى سامميتتە سويلەگەن ءسوزى نەگىزىندە

2019 جىلى 26 ءساۋىر كۇنى قىتاي توراعاسى سي تسزينپين ەكىنشى رەت وتكەن «ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جول» حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق سامميتىندە «ءبىر نيەتپەن «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولدىڭ» كوركەم بولاشاعىن بىرگە قۇرايىق» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادى. ول وسىدان ەكى جىل بۇرىن وتكەن «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ العاشقى سامميتىندە «قولۇستاسىپ «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتەيىك» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاساعان بولاتىن. قىتاي مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل باياندامالارى «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولعا» عانا ەمەس، قىتايدىڭ جالپى سىرتقى ساياساتى مەن حالىقارالىق قاتىناستارىنا باعىت سىلتەيتىن قۇجات بولىپ تابىلادى. سوندىقتان بۇل باياندامالار جىبەك جولى بويىنداعى مەملەكەتتەردىڭ بولاشاقتا قىتايمەن قانداي قارىم-قاتىناستا بولاتىنىن انىقتاۋمەن قاتار، الەمدىك پروتسەسكە دە تەرەڭ ىقپال جاساۋىمەن سيپاتتالادى.

قحر-دىڭ سىرتقى ساياساتى مەن ديپلوماتياسى ۇلكەن مەملەكەتتەرگە (دەرجاۆالارعا), كورشى مەملەكەتتەرگە جانە دامۋشى مەملەكەتتەرگە باعىتتالعان پرينتسيپتەرى بويىنشا جۇرگىزىلەدى. ال الەمنىڭ دامۋ پروتسەسى جاھاندانۋ باعىتىندا كەتىپ بارادى. جاھاندانۋدىڭ جەتەكشىسى – اقش باستاعان باتىستىق دامىعان مەملەكەتتەر. ارينە، قحر دا جاھاندانۋدان تىس قالعان جوق، ەكونوميكالىق جاھاندانۋدىڭ پايداسىن كورىپ وتىر. سوڭعى قىرىق جىلدان بەرى جۇرگىزگەن الەۋمەتتىك رەفورماسى مەن اشىقتىق ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قىتاي الەمدە ەكىنشى ورىنداعى ەكونوميكالىق الىپ تۇلعاعا اينالدى. الايدا باتىستىق جاھاندانۋدىڭ ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتارىنىڭ جەرشارىن شارپي ءتۇسۋى، قكپ-نىڭ ءتۇپ ماقساتىنا، يدەولوگيالىق مۇراتىنا كەرەعار كەلىپ، سىن-قاتەرلەر توندىرە ءتۇستى. مۇنداي كاتەرگە توتەپ بەرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – جاھاندانۋعا بالاما (التەرناتيۆتى) جول ۇسىنۋ دەپ ءتۇسىندى قكپ باسشىسى. قىتاي ءوزىنىڭ مول قارجىلىق پوتەنتسيالى مەن تەرەڭ دە باي مادەنيەتى نەگىزىندە، كۇشتى يدەولوگيالىق ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋ ارقىلى الەمدىك پروتسەسكە ىقپال ەتەتىنىنە، ءتىپتى قىتايلىق كونتسەپتسيانى نەمەسە جاھاندانۋدى جۇزەگە اسىراتىنىنا سەنىم بايلادى. قكپ ءحىح سەزىندە قابىلدانعان «تورتكە سەنىم» ءپرينتسيپى سونىڭ كورىنىسى.

كەڭىستىكتىڭ كەڭدىگى مەن ساننىڭ مولدىعىنا كوپ كوڭىل بولەتىن قىتايلىق ويلاۋ جۇيەسى بويىنشا، سونداي-اق دامۋشى ەلدەردىڭ قارجى مەن تەحنولوگياعا ءزارۋ، الايدا دامۋعا تالپىنىپ وتىرعانىن ءداپ باسقان قحر بيلىگى، كورشىلەرى مەن ازيا جانە افيكا ەلدەرىن قامتيتىن جوبا قۇرىپ، وعان «جىبەك جولى» نەمەسە «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» دەگەن كوركەم ەسىم قويدى. مىنە، بۇل ىسجۇزىندە قىتايدىڭ جاھاندانۋعا ۇسىنعان جاڭا ۇلگىسى ەدى.

بۇل جوبانى قحر توراعاسى سي تسزينپين حالىقارالىق ينيتسياتيۆا رەتىندە 2013 جىلى قىركۇيەك، قازان ايلارىندا قازاقستان جانە يندونەزياعا جاساعان ساپارىندا العا قويدى. سودان 4 جىل وتكەن سوڭ، ياعني 2017 جىلى 14 ماۋسىم كۇنى 100 دەن استام مەملەكەتتىڭ وكىلدەرىن بەيجىڭگە شاقىرىپ ءبىرىنشى رەت سالتاناتتى سامميت وتكىزدى. العاشقى سامميتتە قىتاي باسشىسى حالىقارالىق ينيتسياتيۆاسىن ۇسىنۋدىڭ تاريحي، رەالدىق نەگىزدەرىن، ىنتىماقتاستىق كونتسەپتسياسى مەن پرينتسيپتەرىن، جۇزەگە اسىرۋ مەحنيزمدەرى مەن قارجى قاينارلارىن پايىمداسا، بۇل جولى جوبانى ىسكە اسىرۋدىڭ ناتيجەسىن قورىتىپ، الدا جاسايتىن جۇمىس جوسپارىمەن ءبولىستى.

قىتاي باسشىسى العاشقى سامميتتە: «مەن 2013 جىلى كۇزدە قازاقستان مەن يندونەزياعا ساپارلاي بارعاندا، جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىن جانە ءححى عاسىرداعى تەڭىز جىبەك جولىن ورتاق قۇرۋ، ياعني «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» اتتى ينيتسياتيۆانى ۇسىنعان ەدىم، سودان بەرى 4 جىل ءوتتى. بۇل ساياسات ۇشتاسۋدىڭ تەرەڭدەگەن ءتورت جىلى بولدى; بۇل ينفراقۇرىلىمداردى بايلانىستىرۋدى نىعايتقان ءتورت جىل بولدى; بۇل ساۋدانىڭ ۇزدىكسىز ورلەگەن ءتورت جىلى بولدى; بۇل قارجى قوسۋدىڭ ۇلعايا تۇسكەن ءتورت جىلى بولدى; بۇل حالىقتار جۇرەگىن توعىستىرۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ ءتورت جىلى بولدى» – دەپ تۇيىندەدى.

ارينە، قىتاي جوباسىنىڭ دامۋشى ەلدەردىڭ الەۋمەتتىك ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرگەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. دەگەنمەن ودان كوتەرىلگەن ماسەلەلەر دە ادامدى الاڭداتارلىق. قىتاي جىبەك جولى بويىنداعى ەلدەرگە مەملەكەتتىك كەپىلدىكتەرمەن ينۆەستيتسيا سالادى، كرەديت بەرەدى جانە تەحنولوگيا ەنگىزىپ، ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارىن اشادى، ماڭىزدى يمفراقۇرىلىمدار قۇرىلىسىن جاسايدى. سول ارقىلى قىتاي قورلانىپ قالعان ۆاليۋتاسىن اينالىمعا سالادى، قاجەتىنەن اسىپ قالعان ءوندىرىس قۋاتىن ەكسپورتتايدى. ەگەر قارىز الۋشى مەملەكەتتەر كەسىمدى ۋاقىتتا قارىزىن ۆاليۋتامەن قايتارا الماعان جاعدايدا، پورت نەمەسە كەندەرىن قىتايعا ۇزاق مەرزىمگە پايدالانۋعا بەرۋ ارقىلى تولەيدى. شەتەلدىك اقپارلارعا قاراعاندا، قازىر قىتاي قارىزىن قايتارا المايتىن ەلدەردىڭ سانى 23-كە جەتكەن. ولاردىڭ قاتارىندا ورتا ازيادا تاجىكستان مەن قىرعىزستان بار. وڭتۇستىك ازياداعى شري-لانكا قارىزى ءۇشىن ءوزىنىڭ ۇلكەن حامبانتوتە پورتىن قىتايعا 99 جىلعا پايدالانۋعا بەرسە، افريكاداعى دجيبۋتيدە ءوزىنىڭ ازاماتتىق پورتىن قارىزى ءۇشىن پايدالانۋعا بەردى،ەندى ونى قىتاي اسكەري ماقساتتا پايدالانباقشى دەگەن اقپار بار.

«ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» اياسىندا قىتايمەن كەلىسىم جاساعان كەيبىر مەملەكەتتەر كەلىسىم-شارتتارىن قازىر قايتا قاراي باستادى. مىسالى، مالايزيا باسشىسى ماحاتحير بۇرىنعى ۇكىمەت قول قويعان ۇزىندىعى 680 گم سوزىلاتىن «شىعىس تەڭىز جاعالاۋى شويىن جولى» جوباسىن قايتا قارىپ، جاسالۋ قۇنىن بۇرىنعى 60 ملرد دوللاردى 40 ملردقا ءتۇسىردى. مۇنى شەتەلدىك ساراپشىلار «قىتاي ساياسي-ديپلوماتيالىق ماقساتىن ورىنداۋ ءۇشىن، زيانعا وتىرسا دا ول جوبانى ورىنداۋعا كەلىستى» دەپ باعالادى.

وسىندايدا ويعا ورالادى، ءبىزدىڭ ۇكىمەت قىتاي ينۆەسترلەرىن حيميا زاۋىتتارىن سالعانى ءۇشىن كەيبىر سالىق تۇرلەرىنەن بوساتۋعا شەشىم قابىلدادى. مۇنداي «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولدىڭ» ءوز پرينتسيپىنە دە قايشى كەلەتىن شەشىمدى قانداي نەگىزدە قابىلداعانى بىزگە تۇسىنىكسىز. الەم ەلدەرى قىتايدىڭ «قارىزعا باتىرۋ» سىرتقى ساياساتىنان قاۋىپتەنىپ وتىرعاندا، قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قىتايدان كرەديت الۋىن جالعاستىرىپ جاتقانىن ءتىپتى دە تۇسىنبەيمىز. جاقىندا عانا قىتايلىق ساراپشىلاردىڭ: «قىتاي ەكونوميكالىق جاقتان قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنا تولىق ىقپال جاسايتىن دەڭگەيگە جەتتى» دەگەنى، بىزدەردى ويلاندىرسا يگى ەدى.

ەندىگى جەردە «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» قۇرىلىسى قالاي ورىستەيدى؟ بۇعان قحر توراعاسىنىڭ ءسوزىن كەلتىرەيىك:

1) ءبىز بولاشاقتا «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولدى» بەيبىتشىلىك جولى ەتىپ قۇرىپ شىعامىز. ىنتىماقتاسىپ جەڭىسكە بىرگە جەتۋدى كوزدەگەن جاڭا تيپتەگى حالىقارالىق قاتىناس قالىپتاستىرامىز. ءاربىر مەملەكەت ءبىر-ءبىرىنىڭ ەگەمەندىگىنە، سالاۋاتىنا، تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا، دامۋ جولىنا جانە قوعامدىق ينستيتۋتتارىنا، يادرولىق مۇددەسى مەن اسا ماڭىزدى ىستەرىنە قۇرمەت ەتۋلەرى كەرەك.

2) ءبىز بولاشاقتا «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولدى» كوركەيگەن جول ەتىپ قۇرىپ شىعامىز. ءاربىر ەلدىڭ كومەسكى دامۋ كۇشتەرىن اشامىز، ەكونوميكادا ۇلكەن ءسىڭىسۋدى، دامۋدا بىرلەسىپ قوزعالۋدى، جەمىستى ورتاق يگىلىكتەنۋدى جۇزەگە اسىرامىز. ءبىز قۇرلىق، تەڭىز، اۋە، ينتەرنەت سىندى ءتورتتى ءبىر جۇيەلەندىرگەن بايلانىس حابىن قالىپتاستىرامىز، ماڭىزدى وتكەلدەر، قالالار، جوبالار بويىنشا، قۇرىلىقتاعى تاس جول، شويىن جول توراپتارى مەن تەڭىز پورتتارى توراپتارىن بايلانىستىرامىز. سونداي-اق ءبىز ساياساتتىڭ، ەرەجەنىڭ، ولشەم-كريتەريلەرى سىندى ءۇش سالا ءبىر جۇيەگە كەلگەن، ءوزارا بايلانىسۋ ءوزارا قاتىناۋعا مەحانيزمدىك كەپىلدىك جاسايمىز.

3) ءبىز بولاشاقتا «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولدى» اشىق جول ەتىپ قۇرىپ شىعامىز. ... ءبىز كوپجاقتى ساۋدا جۇيەسىن قولدايمىز، ەركىن ساۋدا اۋداندارى قۇرىلىسىن، ساۋدا مەن ينۆەستيتسيانىڭ ەركىن ءارى قولايلى بولۋىن ىلگەرىلەتەمىز. ... اشىق، تولەرانتتى، جالپىعا بىردەي پايدالى، تەپە-تەڭ، ورتاق جەڭىسكە جەتەتىن ەكونوميكالىق جاھاندانۋدى ىسكە اسىرامىز.

4) ءبىز بولاشاقتا «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولدى» يننوۆاتسيا جولى ەتىپ قۇرىپ شىعامىز. تسيفرلى ەكونوميكا، جاساندى ينتەللەكت، كۆانتتىق كومپيۋتەر قاتارلى وزىق عىلىمدار سالاسىندا ىنتىماقتاستىق ورناتىپ، ۇلكەن تسيفرلىق قامباسى، ەسەپتەۋ، اقىلدى قالا قۇرىلىسىن ىلگەرلەتىپ، ءححى عاسىردا تسيفرلى جىبەك جولىنا جالعايمىز.

5) ءبىز بولاشاقتا «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولدى» وركەنيەت جولى ەتىپ قۇرىپ شىعامىز. ءبىلىم بەرۋ ىنتىماقتاستىعىن ىلگەرىلەتىپ، ءوزارا ستۋدەنتتەر جىبەرۋ كولەمىن كوبەيتىپ، بىرلەسىپ مەكتەپتەر اشۋ دەڭگەيىن كوتەرەمىز. ەكسپەرتتەر ءرولىن ساۋلەلەندىرىپ، اقىل قامباسى وداقتاستىعى مەن ىنتىماقتاستىق تورابىن جاقسى ىستەيمىز. ءبىز حالىقارالىق انتيكوررۋپتسيالىق ىنتىماقتاستىق ورناتىپ، «ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جولدى» تازا جولعا اينالدىرامىز.

«ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جول» قۇرىلىسىنىڭ ىرگەتاسى جىبەك جولىنىڭ تاريحي توپىراعىنا سىڭىرىلگەن، ونىڭ ءتۇيىنى ازيا، ەۋروپا جانە افريكا قۇرلىعى، سونىمەن بىرگە بارلىق دوستارعا دا ەسىك اشىق».

مىنە، بۇدان «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسىنىڭ قىتايلىق جاھاندانۋدىڭ مودەلى ەكەنىن انىق اڭعارۋعا بولادى. قىتاي ءوزىنىڭ وسى جوباسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن، ساياسي-ديپلوماتيالىق، ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە رۋحاني-مادەني سالادا جاپپاي پارمەندى جوبالار مەن شارالاردى ىسكە اسىرىپ كەلەدى.

وتكەن جىلدان بەرى اقش قحر-عا «ساۋدا سوعىسىن» باستادى. ايتۋدا «ساۋدا سوعىسى»، ءىس جۇزىندە ساياسي يدەولوگيالىق شايقاس. ناقتىلاپ ايتقاندا "الەمگە جەتەكشىلىك ەتۋ، جاھاندانۋ باتىستىق مادەنيەتتە جۇرە مە، الدە قىتايلىق مادەنيەتتە جۇرە مە؟" دەگەنگە سايادى. «ساۋدا سوعىسىنا» ءبىر جىلداي بولىپ قالدى. بايقاساق، اقش دۇنيەجۇزىندە قالىپتاسقان ساياسي ەكونوميكالىق ءتارتىپ پەن ەرەجەلەر جانە زاڭ-پرينتسيپتەرگە سۇيەنىپ، قحر-دى تۇقىرتۋدا. قىتاي امالسىزدان اقش-تىڭ قويعان تالاپتارىنا مويىنسال بولا باستادى. جاقىندا قحر – اقش اراسىندا «ساۋدا سوعىسىن» توقتاتۋ كەلىسىمشارتىنا قول قويىلاتىن ءتۇرى بار.

بۇل ماسەلەگە قىتاي توراعاسى سي تسزينپين ەكىنشى رەتكى سامميتتە سويلەگەن سوزىندە استارلاپ جاۋاپ بەردى. «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» ينيتسياتيۆانىڭ ماقساتى – ءوزارا بايلانىس جاساۋ ءوزارا قاتىناۋ، پراگماتيكالىق ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋ، قولۇستاسا وتىرىپ ادامزات كەز كەلىپ وتىرعان ءارتۇرلى سىن-قاتەرلەرگە توتەپ بەرىپ، ءوزارا پايدا تابۋ، جەڭىسكە بىرگە جەتۋ، ورتاق دامۋ.

ءبىزدىڭ تىرىسىپ ىسكە اسىرىتىن ماقساتىمىز – جوعارى ولشەم، حالىققا پايدالى بولۋ، تۇراقتى دامۋ، جالپىعا بىردەي حالىقارالىق ەرەجەلەر ولشەمدەرى بويىنشا ءىس جۇرگىزۋ، سونىمەن بىرگە ءار ەلدىڭ زاڭ ەرەجەلەرىنە قۇرمەت ەتۋ.

«ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولدى» بىرگە قۇرۋدىڭ ءتۇيىنى – ءوزارا بايلانىس، ءوزارا قاتىناستا بولۋ. سوندىقتان ءبىز بۇكىل جەرشارىن شارپىعان بايلانىس- قاتىناس ارىپتەستىك قاتىناسىن ورناتىپ، ورتاق دامىپ گۇلدەنۋدى ىسكە اسىرۋىمىز كەرەك.

قىتاي بولاشاقتا ارتاراپپەن بىرگە ۇزدىكسىز تىرىسىپ، جاڭا ازيا-ەۋروپا كوپىرى قاتارلى ەكونوميكالىق ءدالىزدى جەتەكشى ەتە وتىرىپ، قىتاي-ەۋروپا تاسىمال پويىزى، قۇرلىق جانە تەڭىز جاڭا جولدارى سياقتى ۇلكەن جولدار مەن اقپاراتتىق قارقىندى جولداردى نەگىز ەتە وتىرىپ، شويىن جول، پورت، باسقارۋ توراپتارىنا سۇيەنە وتىرىپ ءوزارا بايلانىس ءوزارا قاتىناۋ حابىن قۇرادى.

ءبىز بولاشاقتا ءتىپتى دە كوپتەگەن مەملەكەتتەرمەن اقىلداسا وتىرىپ، جوعارى ولشەمدەگى ەركىن ساۋدا كەلىمىسىنە قول قويىپ، كەدەندىك باقىلاۋ، سالىق تاريفتەرى، اۋديتتىك باقىلاۋ سالالالارى بويىنشا ىنتىماقتاستىقتى نىعايتىپ، «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولدىڭ» سالىق سالۋ باسقارۋ ىنتىماقتاستىق مەحانيزىمىن ورناتامىز.

ءبىز ءتورتىنشى يندۋستريا رەۆوليۋتسياسىنىڭ دامۋىنا سايكەسىپ، تسيفرلاندىرۋ، توراپتاندىرۋ، ينتەللەكتەندىرۋ سىندى دامۋ ورايىن پايدالانىپ، تسيفرلى جىبەك جولىن قۇرامىز.

ءبىز حالىقارالىق دامۋ ىنتىماقتاستىعىن ىلگەرلەتۋگە كۇش سالىپ، دامۋشى مەملەكەتتەرگە ءتىپتى دە كوپ دامۋ شانسى مەن كەڭىستىگىن قالىپتاستىرامىز، ولاردىڭ كەدەيلىكتەن ارىلۋىنا كومەكتەسىپ، تۇراقتى دامۋىن ىسكە اسىرامىز.

ءبىز بەلسەندى تۇردە ءارتۇرلى وركەنيەتتەر اراسىندا ءوزارا ۇيرەنۋ، ءوزارا تاجىريبە الماسۋ كوپىرىن سالامىز، گۋمانيتارلىق سالادا ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتەمىز.

ءبىز بولاشاقتا  «جىبەك جولى» قىتايدىڭ ۇكىمەتتىك ستيپەندياسى جوباسىن جالعاستىرامىز. ءبىز بولاشاقتا «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» ينتەللەكت قامباسى ىنتىماقتاستىق كوميتەتىن، اقپارات ىنتىماقتاستىق وداعى مەحانيزمىنەن قۇرىپ، جان-جاقتاعى ينتەللەكت پەن كۇشتى توپتايمىز.

ءبىز بولاشاقتا جالعاستى تۇردە قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى سوتسياليزم جولىندا ادىمداپ العا باسا بەرەمىز،  جالپى بەتتىك رەفورمانى تەرەڭدەتۋدە، جوعارى ساپادا دامۋعا، سىرتقا اشىقتىقتى كەڭەيتۋگە، بەيبىت دامۋ جولىندا جۇرۋگە  تاباندى بولىپ، ادامزات تاعدىرىنىڭ ورتاق تۇلعاسىن قۇرامىز» – دەدى. وسىدان جىبەك جولى بويىنداعى مەملەكەتتەردىڭ بولاشاقتا قىتايمەن ينتەگراتسياسىنىڭ تەرەڭدەي تۇسەتىن بولجاۋعا بولادى.

ال «ساۋدا سوعىسىندا» اقش-تىڭ قويىپ وتىرعان تالاپتارىنا وراي قحر توراعاسى ءوز ۇستانىمىن پايىمدادى: «قىتاي بىرقاتار ماڭىزدى شارالاردى قولدانىپ ينستيتۋتسيالىق، قۇرىلىمدىق (كونسترۋكتسيالىق، سترۋكتۋرالىق) ورنالاستىرۋلاردى كۇشەيتىپ، جوعارى دەڭگەيدە اشىقتىقتى ىلگەرلەتەدى.

1) سىرتقى ينۆەستيتسيانىڭ رىنوككە ەنۋىنە ءتىپتى دە كەڭ سالاعا رۇقسات بەرەمىز. سونداي-اق ءتىپتى دە كوپ سالالاردا شەتەل ينۆەستيتسيانىڭ اكتسيا ۇستانۋىنا نەمەسە جەكە-دارا ينۆەستيتسيا سالىپ مەنەدجەر بولۋىنا رۇقسات بەرەمىز. «شەتەلدىك ينۆەستيتسيا زاڭىنىڭ» قاتاڭ اتقارىلۋىن قامتاماسىز ەتەمىز. ءبىز بولاشاقتا ادىلەتتى باسەكەلەستىك، اشىقتىق ىنتىماقتاستىق ارقىلى ەلدىڭ ىشكى قامداۋ-ۇسىنىس قۇرىلىمىنا رەفورما جاسايمىز، ۇتىمدى تۇردە اسىپ قالعان ءوندىرىس قۋاتىن قولدانىستان شىعارىپ تاستاپ، قامداۋ-ۇسىنۋ جۇيەسىنىڭ ساپاسى مەن ونىمدىلىك دەڭگەيىن كوتەرەمىز.

2) زياتكەرلىك قۇقىقتى قورعاۋدا حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى ءتىپتى دە نىعايتا تۇسەدى. زياتكەرلىك قۇقىقتى قورعاۋ – ىشكى-سىرتقى ينۆەستيتسيا كاسىپورىندارىنىڭ زاڭدى قۇقىعىن قورعاۋعا عانا قاجەت بولىپ قالماستان، جاڭا تيپتە مەملەكەت قۇرۋ، جوعارى دەڭگەيدە دامۋدىڭ ىشكى تالابى بولىپ تابىلادى.

3) تاۆار جانە سەرۆيستەردى يمپورت ەتۋدىڭ كولەمىن ءتىپتى دە كەڭەيتە تۇسەمىز. قىتاي ءارى «الەمدىك فابريكا» ءارى «الەمدىك رىنوك». ءبىز بولاشاقتا ءالى دە كەدەندىك ءتاريفتى تومەندەتۋ ارقىلى، ءارتۇرلى تاريفتىك كەدەرگىلەردى جويىپ، قىتاي رىنوگىنىڭ ەسىگىن ايقارا اشامىز، الەمنىڭ ءار ەلىنىڭ جوعارى ساپالى ونىمدەرىن قارسى الامىز.

4) حالىقارالىق ماكروەكونوميكالىق ساياساتتى رەتتەۋدى ءونىمدى تۇردە ىسكە اسىرامىز. قىتاي كورشىنى تۇقىرتۋ ءۇشىن ۆاليۋتا كۋرسىن دەۆالۆاتسيالاۋ جاسامايدى، قىتاي يۋاننىڭ سالىستىرما بالاماسىن جاساۋ مەحانيزمىن كەمەلدەندىرە تۇسەدى.

5) سىرتقا اشىقتىق ساياساتىن تياناقتاندىرۋعا ءتىپتى دە كوڭىل بولەتىن بولادى. شەكتەۋى بار حالىقارالىق كەلىسىمشارتتاردى ورىنداۋدىڭ اتقارۋ مەحانيزمىن ورناتادى، ادىلەتتى باسەكەگە كەدەرگى كەلتىرەتىن، رىنوكتى بۇرمالايتىن ۇيلەسىمسىز تارتىپتەردى، دوتاتسيا بەرۋدەن تازارتىپ، بارلىق كاسىپورىندار مەن مەنەدجەرلەرگە ادىلەتتى مامىلە جاساپ، نارىقتاندىرۋ، زاڭداندىرۋ، قولايلاندىرۋدى جۇزەگە اسىرامىز.

ءبىز الەم ەلدەرىنەن ينۆەستيتسيا سالۋعا قولايى ورتا جاساۋدى، قىتاي كاسىپورىندارىنا، ستۋدەنتتەرى مەن عالىمدارىنا تەڭ مامىلە جاساۋدى ءۇمىت ەتەمىز».

سوعى بەس ماسەلە قحر-اقش «ساۋدا كەلىسسوزىندە» قىتاي تاراپى باستارتىپ كەلگەن ماسەلە بولاتىن. قىتاي توراعاسىنىڭ بۇل ءسوزى - ونىڭ اقش-قا قايتارعان رەسمي جاۋابى. ءىس جۇزىندە قىتاي قارسىلاسىنىڭ قويعان تالاپتارىن قابىلداعانىن ءبىلدىردى. بۇدان ەندىگى جەردە قىتايدىڭ الەمدە قالىپتاسقان جالپىعا بىردەي وتراق ءادىل حالىقارالىق ەرەجەلەرگە بويۇسىناتىن، الەمدىك وركەنيەتپەن قاۋىشاتىنىن اڭعارۋعا بولادى. بۇل جاقسىلىقتىڭ نىشانى.

تاريحي تاجىريبەلەر كورسەتكەندەي، الەمنىڭ ەكىگە ءبولىنىپ قارسىلاسقانى ادامزاتقا جاقسىلىق اكەلگەن ەمەس. ءححى عاسىردا دامۋدى جەلەۋ ەتىپ قىتاي «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولىن»، اقش «ءۇندى-تىنىق مۇقيتى» جوباسىمەن الەم ەلدەرىن قارسىلاستىرماۋى كەرەك. كەرىسىنشە، ولار الەمگە شىنايى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك الۋى قاجەت.

قحر توراعاسىنىڭ اقش-تىڭ ساۋدا كەلىسسوزدەر تالابىن قابىلداۋى، ونىڭ قىتايلىق جاھاندانۋدان باستارتقاندىعىن بىلدىرمەيدى. بولاشقتا قىتاي «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولى» جوباسى جوعارىدا ايتىلعانداي جالعاستىرۋ ارقىلى، قىتايلىق قۇندىلىقتاردى نەمەسە توتاريتارلىق ساياسي مادەنيەتىن جىبەك جولى بويىنداعى ەلدەرگە ءسىڭىرىپ، قىتايلىق كونتسەپتسياداعى جاھاندانۋدى جالعاستىرا بەرەدى.

قىتاي وركەنيەتى – قىتاي ۇلتىنىڭ وركەنيەتى، ونىڭ شىعىستىق سيپاتى باسىم. ونى قازىرگى تاڭداعى توتاريتارلىق، جارتىلاي توتاريتارلىق نەمەسە مونارحيالىق ساياسي جۇيەدىگى ء(ىشىنارا مەملەكەتتەردەن باسقا) ازيا، افريكا ەلدەرى بيلەۋشىلەرى ونشا جاتىرقاي قويمايدى. ونىڭ ۇستىنە ول ۇلكەن قارجىمەن جاسالىپ جاتقان جاعدايدا.

ال، اقش باستاعان باتىستىق جاھاندانۋ بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ مادەنيەتى نەگىزىندە ەمەس، قوعامنىڭ جوعارى دەڭگەيدە دامۋىنان جالپى ادامزاتقا ورتاق وركەنيەت قۇندىلىقتارى نەگىزىندە تابيعي تۇردە ءورىس العان پروتسەس. ول دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق، نارىقتىق قوعامدىق قاتىناستاردى قالىپتاستىرۋ بارىسىندا كەمەلدەنىپ وتىراتىن ءۇردىس. ادامزاتتىڭ ەڭ نەگىزگى ارمانى – ادامي ەركىندىگىن، كىسىلىك قادىرىن جانە مەنشىگىن ساقتاۋ. مۇنى تەك مەملەكەتتىك دەموكراتيالىق قۇقىقتىق جۇيە عانا قامتاماسىز ەتە الادى. مۇنى جالپى الەم مويىندايدى جانە ونى ارماندايدى. بىراق ءاربىر ەل، اسىرەسە شىعىس ەلدەرى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن دارىپتەپ، ادامزاتقا ورتاق  دەموكراتيالىق جۇيەگە وتۋگە اسىعا قويمايدى. سونىڭ تيپتىك مىسالىن قازىرگى  قىتاي بيلىگى كورسەتىپ وتىر.

قىتاي المەدەگى الىپ ەل، ىقپالى مەملەكەت، سوڭعى جىلدارى «ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جولى» جوباسى اياسىندا اقشاسىن اياماي جۇمساپ ءوزىنىڭ دۇنيەجۇزىنە ىقپالىن ءتىپتى دە تەرەڭدەتە ءتۇستى. ەندىگى جەردە «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول»-دىڭ ەكىنشى كەزەڭىندەگى ۇزاق مەرىزىمدىك جوسپارىن ىسكە اسىرۋعا تىرىسادى. ارينە، وعان الدىمەن ءوزىنىڭ قارجىلىق الەۋەتىنىڭ الىسىرەۋى كەدەرگى بولۋى مۇمكىن. دەسەدە قحر ارقانداي ءىستىڭ ساياسي ناتيجەسىنە نازار اۋداراتىن مەملەكەت، ونىڭ ديپلوماتياسى بۇگىن ءۇشىن عانا ەمەس، كوبىنەسە ەرتەڭى ءۇشىن قىزمەت جاسايدى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، الداعى ۋاقىتتى قىتاي مەن باتىس اراسىنداعى باسەكەلەستىك ۇدەي تۇسەدى دەۋگە نەگىز بار.

باسەكەلەستىك ءتۇيىنى جاھاندانۋعا سايادى دەسەك، وندا جاھاندانۋدىڭ جولايىرققا تىرەلگەنىن بايقايمىز. تۇبىندە شىعىستىق وركەنيەت جەڭەمە، الدە  باتىستىق مادەنيەت باسىم تۇسەمە، ونى ۋاقىت كورسەتەدى. بىراق الەمنىڭ ارپالىستا بولاتىنى انىق.

قىتاي باسشىسىنىڭ ەكى رەتكى ساميتە سويلەگەن ءسوزى تومەنگى توراپتان الىندى.

http://www.xinhuanet.com//politics/2017-05/14/c_1120969677.htm

http://www.xinhuanet.com//politics/2019-04/26/c_112412087.htm

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى، ت.ع.د.، پروفەسسور، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى «قازىرگى قىتايدى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ديرەكتورى

Abai.kz