(Asqar hәm 60-jylghylar turaly tolghanys)

Asekenmen súhbattaspaghaly biraz bopty. Asqarlar –  60-jylghylyr. «Ottepelshiler». «Jylymyq»  jigitteri. Adam – tarih týlegi. Asekeng jayly qorghaghan dissertasiyamda osyny aitynqyragham. Asekendi osy jerden shygharmaqshy bop bekindim. Asekenning ózi osy «60-jylghylar» degenge qarsy eken. Bireuler ony Qytaydaghy «Mәdeny revolusiyagha» teligisi kelgenge úqsaydy. Ol oghan kelmeytin siyaqty. Mao ózining «Mәdeny tónkerisin» 1966 jyly bastaghan. Al, bizding «Jylymyq» generalissimus Stalin opat bolghannan song bastalghan ghoy.

«Jylymyqty»  bir avtor bylay jikteydi: «1953-1964 jyldary Kenes Odaghyn N.S.Hrushev basqardy. Búl on jyl – Kenes Odaghy tarihynda «úly jyldar» dep atalady. «Hrushevtik jylymyq» erekshe oqighalargha baylanysty ýsh kezenge bólindi. Birinshi, IY.V.Stalinning ólimi, 1953 jyldyng nauryzynan – 1955 jyldyng basyna deyin Malenkov bastaghan antipartiyalyq toppen kýresu kezeni. Ekinshi, 1955-1957 jyldar, N.S.Hrushevting IY.V.Stalinning «jeke basqa tabynuyn» әshkereleu kezeni. Ýshinshi, 1957 jyldyng jeltoqsany men 1964 jyldyng qazany. Ishki syrtqy sayasattaghy daghdarys. N.S.Hrushevting biylik basynan ketu kezeni. Bir sózben aitqanda, 50-60 jyldar Kenes qoghamynda búqara halyqtyng sayasy bolmysyn ózgertti» (Ámirjan Álpeyisov. «Jas túlpar» dýbiri, Almaty, Asyl sóz, 1913, 11b).

Osy jylymyq jel kenetten nege túra bastaghan? Iosif ólgen son,   ol ólip-talyp toqyghan «Temir shymyldyq» shiry bastaghan ghoy. SSSR-ding tigisi setinegen. Oghan sebepshi Jugashviliyding politburodaghy jora-joldastary.  Hrushev Stalin kulitin әshkerelegende әste el qamyn jeudi oilamaghan. Ózining qara basyn ghana qamdaghan. Odaqtaghy bar bylyqtan ózin bólek qyp kórsetu ýshin kir-qoqystyn  bәrin  ayamay múrtty kósemning basyna ýiip tókken. Beriya eshtene bilmegendey. Molotov momaqan bolghan. Hrushev eki qolyn qaltasyna salyp qúry jýrgen. Biraq, Nikitanyng ayaq-astynan shala-býlinuining bәri beker emes edi. Aqiqatynda politburonyng týgel núrdan jaratylghan perishteler   emes ekeni aidan anyq bolatyn. Bylghanysh laydan jaratylghan pendeler edi olar. Biraq, talas joq taq ýstinde otyrghan  zúlymdyq koroli –  Koba bolatyn.  Sol Kobagha zúlymdyq formulasyn tәptishtep ýiretip ketken ústazy bar edi. Ústazynyng ústazy bar edi. Ústazy –  IYnessa Armandtyng ashynasy bolatyn. Ústazynyng ústazy – Pol Lafargtyng qayyn atasy bolatyn. Qoyshy ne kerek, búlardyng jabylyp jasaghan tónkerisinen – SSSR degen әlemde joq bir alyp imperiya payda boldy. Olar ózderine  oraq pen balgha hәm besjúldyzdy túmar ghyp taqty. Qara jaghy – halyqty qyzyl qangha boyap, qynaday qyrdy.  Dýniye-mýlkin tәrkilep, el-júrtty ash kýzendey  býgiltti. Denesine týbirkýlezge qarsy dәri, al miyna adam maymyldan jaratylghan degen iydeyany ekti. Aq jaghy –  zauyt-fabrika saldy. Orys tilin ýiretti. Kosmosqa úshty. Ekeuining qosyndysynan sodan Viktor Soy aitqan «Pokolenie Iks, pokolenie Noli» degen úrpaq ósip shyqty.

Rasynda «iyqs» pen «nólder» qaptaghan qogham edi ol. Jurnalist M.Aqdauletúly aitqan «semiz malay» júrt payda boldy. Yaghni, qarny toq, kóilegi kók qyzyq bir mәngýrt  el tarih sahnasyna shyqty. Búl qúbylys 60-jyldarda anyq boy kórsetti.  Talantty jazushy Oralhan Bókey shygharmashylyghy tútas osy ruhany daghdarystan shyghu jolyn izdeuden túrady. Onyng «Jetim bota» povesining bas keyipkerleri Tasjan hәm Aqbota tolghanysyn keltireyik. Tasjan tolghanysy: «Men tasbaqaday ziyansyzbyn, sondyqtan da ólmeymin, ólu qolymnan kelmeydi. Joldastar, bizder – tasbaqamyz! Týkke kerek joq barmaqtay basymyzdy aman saqtau ýshin tas nemese temir sauyt kiyip, jer bauyrlaymyz! Qanday sorlymyz!.. Osynyng bәrine kim kinәli? Nege? Men emes, sen emes, ol da emes – eshkim emes... Úshyghy men týiinshegi joq dóp-dónbelek dýniye: qay jerden kiruge bolady, qay jerden ýzuge bolady, qay jerinen shyghugha bolady – myqty ekenindi bileyin, tauyp kórshi. Aytalyq, men alyp bir samoletting ishinde ómir sýrip kele jatqandaymyn, biraq men mingen samoletting motory joq, úsharyn jel, qonaryn say biledi, bәlkim, qanbaq-tirlik degenimiz osy shyghar-au... Biz asqan aqyldy dәuirdi bastan keshudemiz, sondyqtan da әlemning aqylgóisigen betine qaraghym kelmeydi, jek kórgendikten be, әste olay oilamanyz, tym-tym súnghyla da saq tirlikten shaldyqqanym shyghar. Men erterek tuylghanymdy seze bastadym. Al Aqbota óte kesh jaratylghan. Ol on segizinshi ghasyrgha layyq adam. Býgingi ghylymiy-tehnikalyq damudyng qoldy-ayaqqa túrmaytyn asyghys aghysyna ilesip, iyin tirese iytermelesken iytis-tartys suetasyna kóndige almaghan. Osydan baryp shuly qalanyng lastanghan auanyn, samoletting gýrili janyna tua bitken on segizinshi ghasyrlyq psihologiyasyna qatty әser etken. Osydan baryp, qazirgi dәuirge layyq kelmeytin býkil organizmi ulanghan, demek biosferany tehnosfera jengen. Ol betongha ekken gýl sekildi... múnaydyng ishine qoya bergen balyq sekildi...».

Aqbota tolghanysy: «Agha, siz salghan qala meni Manqystaudyng mang dalasynan quyp kele jatyp, tenizden seskenip, sereyip-sereyip qatyp qalghan kirpish pen tastan jaralghan alyp adamdar sekildi qorqynyshty... qorqynyshty...».

Qúdaysyz kenes qoghamy qoldan qúrghan mәngýrt qoghamdaghy adam beynesin jazushy mynaday simvol-obrazdar arqyly berip túr: temir sauyt kiygen tasbaqa adam, marshrutsyz alyp samolet jolaushylary, qanbaq tirshilik, betongha egilgen gýl, múnaygha qoya berilgen balyq, kirpishten, tastan jaratylghan alyp adamdar, t.b. (Bas keyipker Tasjan ózin Janynan aiyrylghan Tas ekendigin aitady ylghy osy shygharmada).

60 jylghylar әdebiyeti osynday bir әlemdik órkeniyetting aiyryq jolynda әdebiyet arenasyna shyqty. Onyng basynda túrghannyng biri – Oljas Sýleymenov edi. Jogharyda aitylghan Gagarin fenomeni sebepshi bolghan oghan. Adamnyng gharyshqa úshuy jalpaq әlemdi tang qaldyrdy.  Sol tanqalghannyng biri – Oljas edi. Biraq ol tym qatty ketip: «Zemlya, poklonisi cheloveku» dep jiberdi. Onda eshkim ýn qatpaghan. Qazir 60 jylghylar emes,  2000 jylghylar zamany. Olar adamnyng (maymyldan emes) topyraqtan jaralghanyn bilip qoyghan. Ony jauyp, býrkep otyrghan kenestik senzura joq. Sondyqtan olar Oljastyng búl kenestik romantikasyn qazir qabyldamaydy. Biraq Oljastyng «AZiYa»-syn erlikke balaydy. Ras.  Mәskeulik qasqabastardy  qasqyr kórgen tazyday qaltyratqan ghoy sonda Oljeken. Oljasty 70 jyldardyng repressiyasynan  D.Qonaev qorghap qalghan. Áytpese ne bolaryn Qúday bilsin. 60 jylghylardyng  trend taqyryby – tarih boldy.  Onyng qoy bastar serkesi – Iliyas Esenberlin edi.

Ilekenning qalay tarihshy bop jýrgenin biz B.Momyshúlydan estidik: «...әigili Iliyas Esenberlinning myna bir sózderin jadymda berik saqtappyn. «Ermúhan Bekmahanov mening qazaq tarihyn zerttep biluime sonshalyq әser etti, óitkeni búl ghalym qazaq elining HIH ghasyr men HH ghasyr basyndaghy ekonomikasy, әleumettik qúrylysyn zerttegende, Kenesary qozghalysyna baylanysty naqtyly material jetispeytin jәne sony tolyqtyrugha Ortkomnyng jәrdemdesuin súrapty. Sol júmysty Júmekeng Dinmúhammed Ahmetúly arqyly maghan jýktedi. Soghys uaqyty bolsa da, Ortkom Bekmahanovqa barynsha bolysty. Kóbine әueli Petropavlda, keyin Omskide bolyp jýrdim. Ortkom qyzmetkerleri nege sonsha arhivte kóp otyrady degen sezik bolmau ýshin, keybir arhiv materialdaryn qonaq ýiine aldyryp oqimyn. Otarlau sayasaty qalay jýrgenin, Orynbordan bastap, bekinisterding ne ýshin tezdetip salynghanyn әbden týsindik. Negizgi sýiengen ústanymymyz – últtyq namys, Stalinning orys halqy turaly jәne «bizdi ata-baba aruaghy qoldasyn» degen sózi edi. Biz de ózimizding tarihy qaharmandarymyzdy dәripteuimiz kerek boldy. Osy prinsip keyin Bekmahanovty últshyl dep kinәlauda tilge tiyek boldy... Kenesary qozghalysy turaly jinaghan materialdy mashinkagha bastyryp, bir danasyn ózim alyp otyrdym. Eki danasyn tikeley bastyghym Dinmúhammed Ahmetúlyna tabys etemin. Ol kisi Shayahmetovke kórsetkennen keyin ghana Ermúhangha beredi. Sóitip, kelesi issaparynyng baghytyn Bekmahanov belgilep, Diymekeng qolyna jazyp beredi, ol maghan tapsyrady, mine sóitip jýrip tarihshy bolyp aldym» (B.Momyshúly. Aytylmaghan aqiqat, 10 tom, 224-225 b).

Esenberlinning «Kóshpendiler» shygharmasy elge qatty әser etti. Sebebi qazaqtyng  tarihynan ajyrap, qaranghy týnde kór bop qalghan kez edi ol. Búl taqyryptyng tym zәru, qatty ótimdi boluy sodan-dy. Qayran, E.Bekmahanov osy taqyrypty zertteu ýshin ózin qúrban etti. Kenesary qazaqtyng songhy hany edi. Kenesary taqyrybynyng astarynda qazaq elining eldigi jatqan bolatyn. Sondyqtan da ol kenes qoghamynda qauipti taqyryptyng biri boldy. Ásirese kenestik mәngýrt intelliygentter ýshin. Búl taqyryp bәribir toqtaghan joq. Bekmahanovtan song Esenberlinge kóshti. Bekmahanovqa búl taqyryp alashorda serkesi Halel Dosmúhamedovten kóshken bolatyn.

Ermúhan Halelmen student kezinde Voronejde úshyrasyp, syrlas bolghan. 30 jyldary Halel Voronejge jer audarylghan edi.  Sol jerde ol  Kenesary turaly sybyrlaghan ghoy Ermúhangha.  Elgezek Ermúhan ony qaghyp alghan. 1928 jyly M.Áuezov  «Han Kene» piesasyn jazdy. Ol shygharmada jedel qara tizimge ilindi.  Jalpy, kenes eli Kenesaryny jaqtyrmaghan. Óitkeni, olar sayasy baqtalastar edi. Kenes júrty men Kenesary. Áuezov te jazatyn taqyrypty jazghan ghoy. Esenberliyn-Bekmahanov-Áuezov-Dosmúhamedov. Tarihy tek tizbek. 60 jylghylar alashordamen osylay  matasa baylanysqan. Jylymyq kezinde tarih taqyrybynyng shoghyn ýrlegenderding biri – Múhtar Maghauin edi. Qyrghyn  bir kandidattyq dissertasiya qorghap eldi shulatqan. Marghúlan opponent bolghan. Qazaq әdebiyetining tamyryn terennen qazghan. Qoparyp 300 jylgha bir-aq aparghan. Arhivte shang basyp jatqan jyraulardy jaryqqa shygharghan ghoy. Múhtardyng búl tatymdy tirligi turaly «Tetis múhity kenetten jer kindigin qayta tesip shyqqanday kórindi» dep edi Ábish Kekilbayúly («Aldaspan» turaly aityp jatyr) (Ábish Kekilbayúly. Bәiterek. «Ult.kz», Internet-basylym. 12.04.2017). Keyin ghylymnan bosap, әdebiyetke den qoyghan. Álkey aqsaqal onysyn onsha jaqtyrmaghan. «Ne sereznyy nәrselermen shúghyldanyp jýrsin» dep aralas tilde aryz aitqan.   60 jylghylar kóp. Olar әr-aluan.  Osylar turaly «Ádebiyet turaly jazbalar» atty shygharmamyzda bylay dep jazghanymyz bar:

«Hrushev kezinde túrghan «jylymyq» («ottepeli») әserinen payda bolghan orys әdebiyetining «alpysynshy jylghylary» («shestiydesyatnikiy») Andrey  Voznesenskiy men Evgeniy Evtushenkodan ýzindiler:

Andrey  Voznesenskiyding týngi peyzajy:

Skoliko zvezd!

Kak mikrobov v vozduhe...

E.Evtushenko:   

        Poteryala Rossiya v Rossiy Rossii

Ona iyshet sebya, kak igolku v stogu...

Evtushenko «alpysynshy jylghylar» dep: Gagariyn, Vysoskiy, Saharovtardy ataydy... Qazaqtyng alpysynshy jylghylary: rejisser Shәken Aymanov, kompozitor Shәmshi Qaldayaqov, suretshi Salahaddin Aytbaev, D.Qonaev, I.Esenberliyn, «Jas túlpar» úiymy, «Leninshil jas» gazeti, 1975 jyly Niu-Iorkte «Qola Prak sinoskop» jýldesin alghan «Qarlyghashtyng qúiryghy nege aiyr»? atty qazaq mulitfilimi t.b.». Iya, olar sonday  әraluan. Qoghamnyng tabaldyryghynan  tórine deyin bәrin qamtidy.  Endi Asqar. Asqar kim?  Taghy janaghy enbekke jýginemiz:

«Asqar Sýleymenovting tek әdeby emes oilary:

 Keler qazaqtyng da ishetin uy men baly – Abay.

***

...Múqaghaliy:

– Ekeuimizge jýz jýrmeydi, Bizge 99 ne 101 jýredi.

– Nege?

– Bilip túryp súrau Qadyrdyng enshisi.

***

Ligachevsha, Ligachev bop jazsang «Ya jivu dolgo potomu chto chital y chitai odnu knigu y odin ustav – istorii VKP(b) y ustav KPSS».

***

Kóshpeli, kóshpeli, kóshpeli... Sonda, Sauran, Saudakent, Otyrar, Sozaq, Týrkistan, Shymkent, Tashkent, Taraz, Qúlan, Merke, Almatydaghy bizding dәuirge deyin qazylghan su jýieleri qayda qalady? Osy biz kórgen diqandar, kókpar tartyp jýrip múrap bolghan, torlama qauyndy qúrandy erding alghy qasyna úryp jegen jeti atalarymyz qayda qalady? Oratyn jerin orghan, egetin jerin ekken, jaylaytyn jerin jaylaghan júrt bolmay ma? Bisivilizasiya degendi estip pe ediniz?

***

Polyaktar dese qoyanshyghy ústap qalatyn, «Stambuldyng Sarigrad atalatyn kýni tuady әli deytin», Týrkmenstandy taptap shyqqan Skobelevting jarshysy bolghan Dostoevskiyding Shoqangha jazghan haty  kýdik te  tudyrady.

* * *

Qyzyq mingesuler: evrey — shahter, ishpeytin orys, maskýnem – aghylshyn, qazaq intellektual, Kastro — demokrat, Saddam — pasifist, ózbek — jylqyshy. ( «Shashylyp týsken tirkester»  shygharmasynan.)

***

R.S. Asqar Sýleymenov – Múqaghaly Maqataevtyng dosy, alpysynshy jylghylardyng ashytqysy bolghan túlgha. Ras, Amerikadan shyqqan Heminguey, Sozaqtan shyqqan Asqar emes... Al, Shalkódeden shyqqan Múqaghaly onyng ekeui de emes... Kelesten shyqqan Toqash kim, sonda?» (Asqar kim degen súraqqa: Asqar osy).

 

***

Múqaghaly she?

«Jýregim – Afrika, bauyrym – Kipr, miym –  Múzdy  múhittay...».

Múqaghaly metri – Toqash Berdiyarov bolghan (Che Gevaranyng iydealy – Bauyrjan Momyshúly bolghan). Múqaghali-Asqar  tandemi bolghan taghy sol kezde (Al, Asqar Chaadaevqa qatty qyzyqqan). Ábish pen Múhtar (Maghauiyn) tandemi bolghan taghy. Bókey ózinshe bir bólek. Múhtar Shahanov ózinshe bir basqa.  Sol Múhtar әli 60 jylghylardy joqtatpay jýr.  Múhtarmen zerikpeysin. 2000 jylghylardyng arasynda oiran sap jýr ol. «Jeltoqsan epopeyasy» degen dýley bir esse-roman jazyp shyqty jaqynda. M.Shahanovtyng dәuir tynysyn jan-jaqty suretteytin atalmysh romany derekti shygharma bop tabylady. Roman taqyryby – qazaq jastarynyng 1986 jylghy qúdaysyz  kenes ýkimeti qúrghan totalitarlyq  biylikke qarsy kóterilisi turaly. Tarihy sujetterdi M.Shahanov óz ómirbayanymen sheber ýilestirip suretteydi.  Búl tarihy oqigha – qazaq elining 300 jyldyq  orys otarshyldyghyna qarsy sayasy kýresining tarihy zandy jalghasy ispettes dýniye. Onyng HH ghasyrdaghy  basy –  1916 jylghy Resey imperiyasyna qarsy kóterilis bolsa, sony – 1986 jylghy kenes ýkimetine qarsy kóterilis. IYdeyasy – erkindiksiz qúl bop ómir sýrgennen góri odan da  ólgen jaqsy degen oigha kep tireledi. Óitkeni, erkindikte ómir sýru qazaq halqynyng o bastaghy múrat, bolmysy bolghan. Qazaq atauynyng tarihy mәnining ózi  de dene qorlyghyna shydasa da, ruh qorlyghyna  shydamay,  onday elden, jerden irgesin ajyratyp, bólinip ketu degen maghynadan shyqqan. 1986 jyldyng jeltoqsan aiynda qazaq jastary kenestik zorlyqtan osylay óz irgesin ajyratqan. Qazaq jastarynyng sol kezdegi biyik ruhy Vezuviy vulkanynday atqylap, aiday әlemge qazaq elin tanytty. Vezuviy vulkany bizding eramyzdyng basynda (shamamen b.e. 79 jyldyng 24 tamyzynda) ruhany azghyndyqtyng oshaghy bolghan Pompey qalasyn joysa, 1986 jylghy (16-17-18 jeltoqsanda bolghan)  Jeltoqsan kóterilisi HH ghasyrdaghy zúlymdyq oshaghy bolghan Kenes imperiyasynyng kórin qazdy.

Roman óte kýrdeli,  týrli-týsti boyadan túratyn kompozisiyalyq mozaykagha qúrylghan.  Búl roman –  qazaq әdebiyetining HH hәm HHI ghasyrdaghy zor tabysy. HH ghasyr әdebiyetinde ony tek M.Dulatovtyng «Oyan, qazaq!» poemasymen ghana salystyrugha bolady.

 

Endi әrkimning Asqar turaly aitqandary:

«Asqar Sýleymenov ortasynan jaryp shyqqan jas peri, ótkir synshy, bilgir әdebiyetshi.

...Ekeui toptan ozghan bilgir sheshen» (Bú jerde Asqar men Ábishti qosyp aityp otyr–A.Q) (M.Maghauiyn. Ábish ekeumiz. «Ult.kz», Internet-basylym. 30.12.2016).

Maghauin moyyndapty.

«Bәlkim, bizding ghasyrymyzda, bizding topyraghymyz ben bizding nәsilimizden senen bilimdi, senen sheshen, senen turashyl, senen qaysar, senen mәrt azamat endi tusa, tuar. Biraq, búryn tumaghanyna biz kepil» (Ábish Kekilbaev. Qabir basyndaghy azasóz).

Shyn jýrekten shyghypty. Kóp adamdar shyn jýrektegi sózin shyghara almaydy.

«Qazaqta mýmkin, jalpy iysi týrikte әlemdik әdebiyetti, teatr, kino, muzyka, beyneleu óneri, jalpy mәdeniyetti Asqarday tereng biletin eshkim әli shygha qoyghan joq» (Melis Ýbýkeev. Janymday jaqsy kórgen dosym edi...).

«Búl jalghan dýniyedegi qyzyqty әkem óz oy ólshemimen salghanda oi, sezim, jýrek tazalyghyna qiyp ketti».

...Ruhany bolmystyng barometri ispettes edi» (Qarakóz Sýleymenova. Áke sizdi izdeymin...).

Fәniydi ahiyretke aiyrbastaghan.

«Qalyng qabaqtyng astynan ónmeninnen óterdey, qosauyz myltyqtyng qos únghysynday qadalghan qos janar onyng boyynda qaytpas qajyrlyqtyn, múqalmas mol jigerdin, júqarmas bolat jýikening bar ekenin anghartty. Alghan betinen qaytpaytyn, keri sheginudi bilmeytin adamnyng qoltyrauyny osy bolar dep oiladym.

...Yqylym zamannan Asekene úqsas bir adam dýniyege keldi nemese endi keledi dep mýldem oilamaymyn. Tipti onyng jazuy da, әripteri de eshkimge úqsamaytyn.

...Demek, onyng minezi de, ózi de somdap qúiylghan myqty monument. Ózi de, minez-qúlqy da birtuar» (Sayymjan Erkebaev. Men biletin Aseken).

Quraylysaydyng jigiti túlgha obrazyn sheber somdapty.

«Liyteratura – pozisiya, proshe govorya, predostavlennaya vozmojnosti proyaviti sebya, eshe proshe – vysshaya spletnya. A proyzvedeniya – eto Ya. Ostalinoe – vashe delo».

Yaltadaghy «Astoriya» restoranynda A.Geliman, doktor IY.Vishnevskaya, Gorikiy atyndaghy әdebiyet institutynyng rektory V.Piymenov bәrimiz otyrghan kezde osylay dep ediniz. Olar tónkerilip týsti.  Mәskeulikter men sheteldik әdebiyetshilerding bizden bir artyqshylyghy – olar tauyp aitqan, tosyn aitqan әrbir tújyrym men әrbir frazagha airyqsha kónil bólushi edi ghoy. Jana tanysyp otyrsa da, osy sózden song olar Sizge qúlap týsti. Al, Siz bolsanyz, sәlden song olardy «balshyq» qyp iylep aldynyz, bәri Sizding auzynyzgha qarady. Sizge bәribir bolatyn, maqtasa da, dattasa da, jaghynsa da, tabynsa da, intellekt biyiginen bir eli tómen týspey, asqaq kýiinizshe qala berushi ediniz. Keyde, osy asqaqtyq ózgelerge únamay, ózinizge qarsy júmys isteytin. Bes-on minutta jaulap alghan júrtty Siz bes-on minutta joghaltyp ala beretinsiz. Tabu qalay onaygha týsse, joghaltu da solay onay bolatyn. Siz qamaldy jaulap alyp túryp, tu tikpey kete beretinsiz. Oiynyzgha kelgen tapqyr bir tirkesti ishte óltiru Siz ýshin jaulap alghan dýniyeni joghaltudan qymbatyraq kórinetin.

«...Fariza qyz,  ...Ómirde aqyndardyng bәri jalghyz». Múqaghalidan keyin jalghyz qalghan Siz boldynyz. Ekeuiniz de óz elinizde jýrip emigrant boldynyzdar. Shyn suretker – mәngi emigrant, ózining tughan jerinen bir eli attap baspaghan U.Folkner ózin emigrantpyn dep Amerikany dýr silkindirip edi. Sonda ol jalghyz qalghanyn aitqan eken ghoy. Biz de Sizdi «emigrant» dep kelemejdeushi edik» (Dulat Isabekov. Emigrant ).

Óz últyna jat bolghan jan. Óz elinde bógde bop ómir sýrgen er.

«Mústafa Shoqay – syrtqy emigrant, A.Sýleymenov – ishki emigrant».

«... men bilerde ózi de jaryq dýniyedegi kýnderining sanauly ekendigin bilip, kýizelis janyn qajap, kelege týsip jýrgen kezi eken...  esil derti Qúran Kәrimde, o dýniyede eken» (Moldahmet Qanaz. Qaraghaydyng qarsy bitken bútaghy).

Ol ras. Ómirining sonynda Asekeng Qúrangha qaytty. Shygharmashylyghyn «Iliichten» bastaghan Múqaghaly da keyin aqyry Qúdaygha  jýgindi. Qayta almaghandar qansha. Jýgine almaghandar da jeterlik. Oralhan ýlgerdi me eken?! «Oraq pen balgha» opaty onay bolghan joq. Milliondardan  mazarat túrghyzghan «Besjúldyzdy» imperiya aqyry tarqap tyndy. Biraq salghan jarasy әli jazylmay jatyr.

 «Asekenning úlanghayyr ruhy әldeqashan әljuaz denesin umajdap iylep alyp, eski teridey sýiretip jýrgen tәrizdenetin» (Smaghúl Elubay. Kentavr).

Dene+Ruh=Adam. №1 – Ruh! Dene – №2. Jaratylystyng fokus formulasy. Shal aqyn: «Iman – qoy, aqyl – qoyshy, nәpsi –  bóri, Bórige qoy aldyrmas erding eri...». Týiin-Kredo!

 «Ashtyq pen repressiya, soghystyng soqyr búrqaghynan ildebaylap әreng shyqqan, tym-tym erte eseygen arly da aryndy úrpaq óz tarihyn qayghyly da múndy ýnde bayandaugha kiristi. Múhtar Áuezovting ózi bir ayaghy jerde bir ayaghy kórde túryp, batasyn berip ketken búl oghylandardyng úzyn sany otyzdan asyp jyghylatyn. Sol otyzdyng arasynan, tirileri tarylmasyn, búl kýnde baqilyq, ol kezde top jarghan ýsh baghylan miyma mór bolyp basylypty. Poeziyada – Múqaghali,  prozada – Oralhan, proza, synda – Asqar.

...Ýsh  marqasqa jýris-túrys, týr, týs, minez, kelbet jaghynan bir-birine ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn, әitkenmen úqsaytyn jeri – әdebi, oishyldyq galereyamyzgha Abay men Múhtar syilap ketken kelisti, kere qarys keng manday edi. Keng manday shirkin kimge, qay zamanda, qay últqa kerek bolghan, aqyry aldygha kelgendi opyryp, asau men qúzghynday úzaq jasaudy, tyrq-tyrq kýlki men baqay esepti ghana biletin darynsyz, meshkey, qara tobyr olardy da ógizdey ókirip, ótirik jylap, tereng qazyp, tepkilep kómdi.

Sol kóktey orylghan Alatauday alyp Múqaghaly men Altaydyng kerbúghysy Oralhan ýsheuining arasynda din músylman   balasynyng aqberenindey әmәndә qayrauly Asqar Sýleymenov kim edi ózi? Qalay tanyp bilip ek?

...Adamdyghyna qylau júqtyrmaghan asqaq Asekendi adamzat tarihyndaghy songhy qúldar qoghamy – biz keshire almadyq. Tekti men bektigi kózimizge aq bop týsti. Kóp qasiyetin týsine almadyq, oghan jeter ol kezde óre qayda? Maqtaghanda «Sozaqtan shyqqan Don Kihot» deytinbiz, «aygha shapqan arystansymaq, aha-ha!» -lap kýletinbiz. Kisi syrtynan óltirseng de ghaybat sóz aitpaydy.  Syisyzynyn  minin kózine soyyp aitatyn. Jartylay shyndyq jaudan jaman edi. Sistemanyng kózine sol sebepti onyng jer basyp jýruining ózi qarsylyq bolyp kórinetin. Kenesting kýjireygen semiz búqasy osy bir aryq qara matador – Asqardy kórse, mýiizin tosyp, jer  tarpyp aishylyq alys jerden ókirip-baqyryp túra úmtylatyn.

...Aseken, Asqar Sýleymenov óz «Men»-in qorghap qaza tapqan adam» (Marat Qabanbay. Otyz moyyndaghan oghylan).

Asqardyng «Men»-i qazaqtyng «Men»-i. Marat Qabanbay. Marat dese Marat eken.

«Ýirenshikti ýrdisterding qalybyna týspegen ol ruhany bayraghyn әrqashanda joghary ústap, batyrlyqpen jelbiretip ótti» (Júmabay Shashtayúly. Tekti tәkapparlyq).

Batyrlyq marafony  mindetti týrde saltanat marshymen ayaqtalady.

«Kózi tirisinde-aq tirshiligi, ómirbayandyq faktileri anyzgha ainalghan Asekendi moyyndamaugha, teristeuge shamasy jetken qazaq kórgem joq» (Qanipash Mәdibaeva.  Dýniyege ýshinshi kózben qaraghan adam).

Kumir boludan Qúday saqtasyn.

«Asekeng sol bәige basyn bermegen qalpy mәngilik deytin týpsiz kenistikke ótip ketti de, biz bolsaq bәtuasyz dýniyening tezegin terip әli jýrmiz» (Rahymjan Otarbaev. Bәdәuy tektes teli).

Opasyz dýnie Otarbaevtan da bet búrdy:17 fevrali, 2018 jyl.

«Asekeng kónilinde – jýz jyldyq jalghyzdyq boldy. «Besatar» ýsh bunttyn: metafizikalyq, tarihi, qoghamdyq kelispeuding kórinisi. Ortega-iy-Gasset aitady: «Ya – vselennaya, y toliko potomu odinok» (Didar Amantay. Jýz jyldyq jalghyzdyq).

Iya, «Besatar» – әdeby bunt qoy! «Bunt... Búlardyn, zanynda aq patshanyng aty estilgende tonqanday bermeseng bunt-au.Susyn súrap auylgha búrylghan jez jaghagha qos at jetektetpeseng de – bunt. Besatardyng qarauylyna alghanda túyaq serpiseng – taghy bunt. Au, mýmkin bizding týzge otyrghanymyz da bunt shyghar» (A.Sýleymenov. «Besatar» shygharmasynan).

«Peterburg pen Moskva jetpegendey Týrkistanda ne әkelerining qúny bar eken» (A.Sýleymenov. «Besatar» shygharmasynan).

«Slovno svejiy veter vorvalsya v dostatochno zathluy atmosferu togo vremeni» (Moris Simashko. Askar-Koja).

Sózi semiz Simashko (Shamiys).

«Askar yavlyaetsya kvintessensiey duhovnoy svobody, beskompromissnogo otnosheniya k psevdoliyterature y psevdoiskusstvu» (Azerbaydjan Mambetov. Lichnosti y ego vremya).

Asqar – kvintessensiya, sos.realizm – shirma.

«Samyy posledniy ego rasskaz – eto ego smerti.

Y ego poslednie dny – ego poslednie strokiy.

Ya perejival etot rasskaz, jil v etom rasskaze y viydel vse eto. Y vse blizkie emu byly personajamy etogo rasskaza. Ya dumay, on  ushel iz jizny soznatelino, tshatelino obdumyvaya kajdoe slovo y jest.

On shel k smertiy.

Kak-to obroniyl: «Rano ily pozdno – nevajno. Nado uhoditi vovremya».

On napisal etot rasskaz kak sumel.  Ily kak zahotel.

No on ego napisal» (Aliysher Suleymenov. Samyy posledniy ego rasskaz).

Ólim kýii – tәtti kýi.

Balqidy janym búl kýige.

Meni de ólim, әldiyle,

  Áldiyle, ólim, әldiyle!..

(Maghjan)

«Duh ego otchayanno rvalsya k svobode. Duh ego byl tam, gde svoboda. A svobody ne bylo. Toliko k konsu ego jizny ona slegka zabrezjila. Y potomu Duh ego byl postoyanno podavlen, omrachen. On lishalsya estestvennosti, neprinujdennosti. Grasioznosty mysli. Izyskannosty mudrstvovaniya.  Y eto svoy chered, privodilo k hronicheskomu odinochestvu. On jil ne v svoe vremya.

...Nepohojesti ego na bolishinstvo iz dvunogogo plemeni, nestandartnosti povedeniya, neshablonnosti myshleniya mnogih razdrajala. Orginialinosti ego dlya obyknovennyh bojiih sozdaniy kazalasi inogda orginalnichaniem, fronderstvom, igroy. Im prosto ne hotelosi priznati, chto on drugogo polya yagoda, po-drugomu skroen, inache sozdan.

...Emu bylo tyajko jiti v kollektiyve, po zakonam kollektiva. Vsyakie nadumannye zakony, kanony, reglamentasiy byly emu v tyagosti. Ot etogo on sam stradal y drugim dostavlyal uymu nepriyatnostey» (Gerolid Beliger. Mir teny ego).

Beliger bilgir. Kollektiv semiz búqa – SSSR, Asekeng – jankeshti, matador.

 «Ego teksty ne uchati – ony izluchait.

Ya derju v rukah ego teksty, izvlechennye iz arhiva, –  «Mysly v vrazbros». V pechaty ony poyavilisi za shesti dney ego smerti. Tak chto praktichesky on ostalsya za predelamy toy «glasnostiy», kotoraya sposobna razmotati luboy tekst, prevrativ ego v dannosti: politicheskui, pragmaticheskui, prakticheskui. Bog ubereg ego.

Askar – eto ezoterika. Vozdeystvie iz glubiny. Y – v glubinu.

...On obladal unikalinoy, vrojdennoy sposobnostiu slyshati srazu dovody «za» y dovody «protiyv» (Lev Anninskiy. Askar).

Lev Arystandy alystan andapty.

«Ya chuvstvoval, chto nashy dushy y mysly sozvuchnyy – otkryl y uznal v nem edinomyshlennika. On toje strastno lubil svoi zemlu, svoy narod, ego drevnuy kulituru.

...My v 60-70 gody razrabatyvaly tu temu, kotoraya tshatelino zamalchivalasi ofisialinoy iydeologiey, – temu osvobojdeniya nasionalinogo samosoznaniya ot diktata politicheskoy sverhiydei. My staralisi prolojiti puti v mirovoe kinoiskusstvo cherez glubokui nasionalinui iydeiy. Istoriya byla dlya nas svyashennoy temoy.

...To chto delal Askar, – ot boga. Askar – eto meditasiya, razum, eto kladezi samopoznaniya. Yazyk byl ego drugom y ego «vragom». On byl prekrasnym oratorom, ego ustnaya rechi iymelo ogromnoe vozdeystvie na okrujaishiyh.

Askar Suleymenov – masshatabnaya, renessansnaya Lichnosti. On znal, chto bez podvijnichestva net dviyjeniya vpered, net prostranstva duha. Ya govoru o ego podvijnichestve, kotoroe raskreposhalo nasionalinoe soznaniye» (Bolot Shamshiyev. Podvijniyk).

Shamshiyev –   әlemdik kino titany.

«Slishkom malo redkih ludey, podnyavshihsya nad uslovnostyamy illuzornogo  mira, nad nelepymy y neuklujimy pravilamy povsednevnogo byta y gluboko ponyavshih kosmicheskie zakony vechnogo bytiya.

IYmenno ob etoy kategoriy lichnostey dumaetsya nevolino, kogda prihodit vospominanie ob Askare Suleymenove, kotoryi, ya podozrevai, unes s soboy v vechnosti kakoe-to svetloe, neponyatoe y neraskrytoe duhovnoe sokroviyshe, s gorechiu osoznav, chto bylo by prejdevremennym dariti ego omrachennym y ne sozrevshim eshe dusham.

...Y predoshushenie togo, chto iz vseh znakomyh mne sovremennikov Askar bliyje vseh stoyal k istiyne y glubokomu ponimanii velikoy garmoniiy.

...My vse smutno dogadyvalisi, chto ryadom s namy jil chelovek vysochayshego duha y kosmicheskoy spravedlivostey, postigshiy verhovnye zakony Vselennoy ranishe nas» (Bahytjan Momysh-uly. Neuznannyy geniy).

Gharyshtyq erejeni bilgenge Syrdyng suy siraghynan kelmeydi.

 «A v selom etot triptih o  tom, kak kazahy staly marginalamy ily otshepensamy v sobstvennoy strane.

...Esly vyrazitisya bolee emko, rechi iydet o duhovnom vyrojdeniy nasii, poteryavshey sobstvennoe dostoinstvo v miyre permanentnoy ljy  y korrupsiy» (Auezhan Kodar. Nasledie Askara Suleymenova v nasionalinom teatre). (Ýzindilerding bәri myna kitaptan alyndy: Parasat padishasy. Estelikter. Almaty, Atamúra, 1998. Qúrastyrghan Áliya Qaharman qyzy Bópejanova).

Marginal qazaqtar turaly triptih jazghan emigrant qazaq. «Merin – dissiydent». Eng qyzyq adam jayly qyzyq kitap. Sayaq jylqy. Sayaq adam. Sayaq, qyzyq, nәzik, kýshti ruh! (Áliya ósiyetke adal qyz).

 Iya, 60 jylghylar әli jýr aramyzda. Tek M.Shahanov Almatyda. M.Maghauin Amerikada. Múqaghaly Kensayda jatyr. Oljas Parijde  jýr. Taghy kim qayda jýr? Asqar qayda?  «Tórt tapaldy» júrt tappay qaldy. Keybireuler ýsh tapal qaytqan, tek bireui qalghan deydi. Kim bilsin? Jaqynda Sherhandy shygharyp saldyq. «Biteu jarasyn» jaza almay Ramazan Toqtarov ketti. Týsinde Asqardy kóripti. Dýniyeden basyp ozar aldynda. Oralhan Ýndistanda mert boldy. Qazaq jýrip jatyr, әiteuir, aman-esen.  Birdi aityp birge ketip jatyrmyz. Osylardyng bәri Asqardyng ortasy edi. Osy ortada  ol ósip-óndi. Ol orta – 60 jylghylar. Zor orta. Qazaq qoghamy ýshin. Alashordalyqtardan  keyingi. Asqar sol  ortanyng bir   júldyzy edi.  Jaryghy mol.  Alqarakók aspandy tilgilegen. Ayta berseng әngime kóp. Jylymyqta  tughan júldyz edi ol. Deneden Ruhty joghary qoyghan. Jerden góri kókke kóp qaraghan.

* * *

Týbine jeter auru-syrqatty qasiyet kórgen adam qaysy? Qoyshysy jylqyshysyn tarpityn, siyry aighyryn sýzetin, qarghasy qarshyghasyna týsetin, kólenkesi iyesin talaytyn el kórding be?

(A.Sýleymenov. «Adasqaq»)

Postkriptum:

Kenestik dәuirde aqiqatqa eng qatty jaqyndaghan meninshe Múqaghaly Maqataev boldy.  Qalay? Bylay: 

Bәri ras aitqanynyng Aq Allamnyn,

Qúm menen topyraqtan jaralghanmyn.

Qúdaydyng qúlymyn men – músylmanmyn,

Denemde týiiri joq aram qannyn,

Aqiqatyn ansaymyn aq armannyn.

Odan keyin  Asqar Sýleymenov:

«Qúran. Sura N112. Áli-Ihlas. Mekkede ayan bolghan tórt ayat. (1) Alla jalghyz, (2) Ol – ólmes dýr, (3) Tuylmaghan, tudyrmaghan eshkimdi, (4) Eshkim oghan teng kelmes-dýr».

Osy Asqardyng shyn boytúmary dep oilaymyz. Osyghan qansha adam jete almady ghoy.  Jarysatyn jasyruly mәre osy bolatyn negizinde. Qansha jýirik bosqa aramter boldy. Qansha júrttyng obaly aqiqat mәreni jasyryp, ótirik saghym mәremen eldi adastyrghan kenes ýkimetine  bolsyn. Ásilinde Stalinning Kremli Perghauynnyng múnarasynan da asyp týsti. Kózdi baylaghan qyzyl perde torqadan da tartymdy bop shyqty. Ótirikting mýiizi  júldyzgha jetken zaman  edi ol.

Sol, ótirik óldi deydi júrt?!

Tәmәm.

Aqjol Qalshabek

Abai.kz