(اسقار ءھام 60-جىلعىلار تۋرالى تولعانىس)

اسەكەڭمەن سۇحباتتاسپاعالى ءبىراز بوپتى. اسقارلار –  60-جىلعىلىر. «وتتەپەلشىلەر». «جىلىمىق»  جىگىتتەرى. ادام – تاريح تۇلەگى. اسەكەڭ جايلى قورعاعان ديسسەرتاتسيامدا وسىنى ايتىڭقىراعام. اسەكەڭدى وسى جەردەن شىعارماقشى بوپ بەكىندىم. اسەكەڭنىڭ ءوزى وسى «60-جىلعىلار» دەگەنگە قارسى ەكەن. بىرەۋلەر ونى قىتايداعى «مادەني رەۆوليۋتسياعا» تەلىگىسى كەلگەنگە ۇقسايدى. ول وعان كەلمەيتىن سياقتى. ماو ءوزىنىڭ «مادەني توڭكەرىسىن» 1966 جىلى باستاعان. ال، ءبىزدىڭ «جىلىمىق» گەنەراليسسيمۋس ستالين وپات بولعاننان سوڭ باستالعان عوي.

«جىلىمىقتى»  ءبىر اۆتور بىلاي جىكتەيدى: «1953-1964 جىلدارى كەڭەس وداعىن ن.س.حرۋششەۆ باسقاردى. بۇل ون جىل – كەڭەس وداعى تاريحىندا «ۇلى جىلدار» دەپ اتالادى. «حرۋششەۆتىك جىلىمىق» ەرەكشە وقيعالارعا بايلانىستى ءۇش كەزەڭگە ءبولىندى. ءبىرىنشى، ي.ۆ.ءستاليننىڭ ءولىمى، 1953 جىلدىڭ ناۋرىزىنان – 1955 جىلدىڭ باسىنا دەيىن مالەنكوۆ باستاعان انتيپارتيالىق توپپەن كۇرەسۋ كەزەڭى. ەكىنشى، 1955-1957 جىلدار، ن.س.حرۋششەۆتىڭ ي.ۆ.ءستاليننىڭ «جەكە باسقا تابىنۋىن» اشكەرەلەۋ كەزەڭى. ءۇشىنشى، 1957 جىلدىڭ جەلتوقسانى مەن 1964 جىلدىڭ قازانى. ىشكى سىرتقى ساياساتتاعى داعدارىس. ن.س.حرۋششەۆتىڭ بيلىك باسىنان كەتۋ كەزەڭى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، 50-60 جىلدار كەڭەس قوعامىندا بۇقارا حالىقتىڭ ساياسي بولمىسىن وزگەرتتى» ء(امىرجان الپەيىسوۆ. «جاس تۇلپار» ءدۇبىرى، الماتى، اسىل ءسوز، 1913, 11ب).

وسى جىلىمىق جەل كەنەتتەن نەگە تۇرا باستاعان؟ يوسيف ولگەن سوڭ،   ول ءولىپ-تالىپ توقىعان «تەمىر شىمىلدىق» ءشىري باستاعان عوي. سسسر-ءدىڭ تىگىسى سەتىنەگەن. وعان سەبەپشى جۋگاشۆيليدىڭ پوليتبيۋروداعى جورا-جولداستارى.  حرۋششەۆ ستالين كۋلتىن اشكەرەلەگەندە استە ەل قامىن جەۋدى ويلاماعان. ءوزىنىڭ قارا باسىن عانا قامداعان. وداقتاعى بار بىلىقتان ءوزىن بولەك قىپ كورسەتۋ ءۇشىن كىر-قوقىستىڭ  ءبارىن  اياماي مۇرتتى كوسەمنىڭ باسىنا ءۇيىپ توككەن. بەريا ەشتەڭە بىلمەگەندەي. مولوتوۆ موماقان بولعان. حرۋششەۆ ەكى قولىن قالتاسىنا سالىپ قۇرى جۇرگەن. بىراق، نيكيتانىڭ اياق-استىنان شالا-ءبۇلىنۋىنىڭ ءبارى بەكەر ەمەس ەدى. اقيقاتىندا پوليتبيۋرونىڭ تۇگەل نۇردان جاراتىلعان پەرىشتەلەر   ەمەس ەكەنى ايدان انىق بولاتىن. بىلعانىش لايدان جاراتىلعان پەندەلەر ەدى ولار. بىراق، تالاس جوق تاق ۇستىندە وتىرعان  زۇلىمدىق كورولى –  كوبا بولاتىن.  سول كوباعا زۇلىمدىق فورمۋلاسىن تاپتىشتەپ ۇيرەتىپ كەتكەن ۇستازى بار ەدى. ۇستازىنىڭ ۇستازى بار ەدى. ۇستازى –  ينەسسا ارماندتىڭ اشىناسى بولاتىن. ۇستازىنىڭ ۇستازى – پول لافارگتىڭ قايىن اتاسى بولاتىن. قويشى نە كەرەك، بۇلاردىڭ جابىلىپ جاساعان توڭكەرىسىنەن – سسسر دەگەن الەمدە جوق ءبىر الىپ يمپەريا پايدا بولدى. ولار وزدەرىنە  وراق پەن بالعا ءھام بەسجۇلدىزدى تۇمار عىپ تاقتى. قارا جاعى – حالىقتى قىزىل قانعا بوياپ، قىناداي قىردى.  دۇنيە-مۇلكىن تاركىلەپ، ەل-جۇرتتى اش كۇزەندەي  بۇگىلتتى. دەنەسىنە تۇبىركۇلەزگە قارسى ءدارى، ال ميىنا ادام مايمىلدان جاراتىلعان دەگەن يدەيانى ەكتى. اق جاعى –  زاۋىت-فابريكا سالدى. ورىس ءتىلىن ۇيرەتتى. كوسموسقا ۇشتى. ەكەۋىنىڭ قوسىندىسىنان سودان ۆيكتور تسوي ايتقان «پوكولەنيە يكس، پوكولەنيە نول» دەگەن ۇرپاق ءوسىپ شىقتى.

راسىندا «يقس» پەن «نولدەر» قاپتاعان قوعام ەدى ول. جۋرناليست م.اقداۋلەتۇلى ايتقان «سەمىز مالاي» جۇرت پايدا بولدى. ياعني، قارنى توق، كويلەگى كوك قىزىق ءبىر ماڭگۇرت  ەل تاريح ساحناسىنا شىقتى. بۇل قۇبىلىس 60-جىلداردا انىق بوي كورسەتتى.  تالانتتى جازۋشى ورالحان بوكەي شىعارماشىلىعى تۇتاس وسى رۋحاني داعدارىستان شىعۋ جولىن ىزدەۋدەن تۇرادى. ونىڭ «جەتىم بوتا» پوۆەسىنىڭ باس كەيىپكەرلەرى تاسجان ءھام اقبوتا تولعانىسىن كەلتىرەيىك. تاسجان تولعانىسى: «مەن تاسباقاداي زيانسىزبىن، سوندىقتان دا ولمەيمىن، ءولۋ قولىمنان كەلمەيدى. جولداستار، بىزدەر – تاسباقامىز! تۇككە كەرەك جوق بارماقتاي باسىمىزدى امان ساقتاۋ ءۇشىن تاس نەمەسە تەمىر ساۋىت كيىپ، جەر باۋىرلايمىز! قانداي سورلىمىز!.. وسىنىڭ بارىنە كىم كىنالى؟ نەگە؟ مەن ەمەس، سەن ەمەس، ول دا ەمەس – ەشكىم ەمەس... ۇشىعى مەن تۇيىنشەگى جوق ءدوپ-دوڭبەلەك دۇنيە: قاي جەردەن كىرۋگە بولادى، قاي جەردەن ۇزۋگە بولادى، قاي جەرىنەن شىعۋعا بولادى – مىقتى ەكەنىڭدى بىلەيىن، تاۋىپ كورشى. ايتالىق، مەن الىپ ءبىر سامولەتتىڭ ىشىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقاندايمىن، بىراق مەن مىنگەن سامولەتتىڭ موتورى جوق، ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلەدى، بالكىم، قاڭباق-تىرلىك دەگەنىمىز وسى شىعار-اۋ... ءبىز اسقان اقىلدى ءداۋىردى باستان كەشۋدەمىز، سوندىقتان دا الەمنىڭ اقىلگويسىگەن بەتىنە قاراعىم كەلمەيدى، جەك كورگەندىكتەن بە، استە ولاي ويلاماڭىز، تىم-تىم سۇڭعىلا دا ساق تىرلىكتەن شالدىققانىم شىعار. مەن ەرتەرەك تۋىلعانىمدى سەزە باستادىم. ال اقبوتا وتە كەش جاراتىلعان. ول ون سەگىزىنشى عاسىرعا لايىق ادام. بۇگىنگى عىلىمي-تەحنيكالىق دامۋدىڭ قولدى-اياققا تۇرمايتىن اسىعىس اعىسىنا ىلەسىپ، ءيىن تىرەسە يتەرمەلەسكەن ءيتىس-تارتىس سۋەتاسىنا كوندىگە الماعان. وسىدان بارىپ شۋلى قالانىڭ لاستانعان اۋانىڭ، سامولەتتىڭ گۇرىلى جانىنا تۋا بىتكەن ون سەگىزىنشى عاسىرلىق پسيحولوگياسىنا قاتتى اسەر ەتكەن. وسىدان بارىپ، قازىرگى داۋىرگە لايىق كەلمەيتىن بۇكىل ورگانيزمى ۋلانعان، دەمەك بيوسفەرانى تەحنوسفەرا جەڭگەن. ول بەتونعا ەككەن گۇل سەكىلدى... مۇنايدىڭ ىشىنە قويا بەرگەن بالىق سەكىلدى...».

اقبوتا تولعانىسى: «اعا، ءسىز سالعان قالا مەنى ماڭقىستاۋدىڭ ماڭ دالاسىنان قۋىپ كەلە جاتىپ، تەڭىزدەن سەسكەنىپ، سەرەيىپ-سەرەيىپ قاتىپ قالعان كىرپىش پەن تاستان جارالعان الىپ ادامدار سەكىلدى قورقىنىشتى... قورقىنىشتى...».

قۇدايسىز كەڭەس قوعامى قولدان قۇرعان ماڭگۇرت قوعامداعى ادام بەينەسىن جازۋشى مىناداي سيمۆول-وبرازدار ارقىلى بەرىپ تۇر: تەمىر ساۋىت كيگەن تاسباقا ادام، مارشرۋتسىز الىپ سامولەت جولاۋشىلارى، قاڭباق تىرشىلىك، بەتونعا ەگىلگەن گۇل، مۇنايعا قويا بەرىلگەن بالىق، كىرپىشتەن، تاستان جاراتىلعان الىپ ادامدار، ت.ب. (باس كەيىپكەر تاسجان ءوزىن جانىنان ايىرىلعان تاس ەكەندىگىن ايتادى ىلعي وسى شىعارمادا).

60 جىلعىلار ادەبيەتى وسىنداي ءبىر الەمدىك وركەنيەتتىڭ ايىرىق جولىندا ادەبيەت ارەناسىنا شىقتى. ونىڭ باسىندا تۇرعاننىڭ ءبىرى – ولجاس سۇلەيمەنوۆ ەدى. جوعارىدا ايتىلعان گاگارين فەنومەنى سەبەپشى بولعان وعان. ادامنىڭ عارىشقا ۇشۋى جالپاق الەمدى تاڭ قالدىردى.  سول تاڭقالعاننىڭ ءبىرى – ولجاس ەدى. بىراق ول تىم قاتتى كەتىپ: «زەمليا، پوكلونيس چەلوۆەكۋ» دەپ جىبەردى. وندا ەشكىم ءۇن قاتپاعان. قازىر 60 جىلعىلار ەمەس،  2000 جىلعىلار زامانى. ولار ادامنىڭ (مايمىلدان ەمەس) توپىراقتان جارالعانىن ءبىلىپ قويعان. ونى جاۋىپ، بۇركەپ وتىرعان كەڭەستىك تسەنزۋرا جوق. سوندىقتان ولار ولجاستىڭ بۇل كەڭەستىك رومانتيكاسىن قازىر قابىلدامايدى. بىراق ولجاستىڭ «ازيا»-سىن ەرلىككە بالايدى. راس.  ماسكەۋلىك قاسقاباستاردى  قاسقىر كورگەن تازىداي قالتىراتقان عوي سوندا ولجەكەڭ. ولجاستى 70 جىلداردىڭ رەپرەسسياسىنان  د.قوناەۆ قورعاپ قالعان. ايتپەسە نە بولارىن قۇداي ءبىلسىن. 60 جىلعىلاردىڭ  ترەند تاقىرىبى – تاريح بولدى.  ونىڭ قوي باستار سەركەسى – ءىلياس ەسەنبەرلين ەدى.

ىلەكەڭنىڭ قالاي تاريحشى بوپ جۇرگەنىن ءبىز ب.مومىشۇلىدان ەستىدىك: «...ايگىلى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىن جادىمدا بەرىك ساقتاپپىن. «ەرمۇحان بەكماحانوۆ مەنىڭ قازاق تاريحىن زەرتتەپ بىلۋىمە سونشالىق اسەر ەتتى، ويتكەنى بۇل عالىم قازاق ەلىنىڭ ءحىح عاسىر مەن حح عاسىر باسىنداعى ەكونوميكاسى، الەۋمەتتىك قۇرىلىسىن زەرتتەگەندە، كەنەسارى قوزعالىسىنا بايلانىستى ناقتىلى ماتەريال جەتىسپەيتىن جانە سونى تولىقتىرۋعا ورتكومنىڭ جاردەمدەسۋىن سۇراپتى. سول جۇمىستى جۇمەكەڭ دىنمۇحاممەد احمەتۇلى ارقىلى ماعان جۇكتەدى. سوعىس ۋاقىتى بولسا دا، ورتكوم بەكماحانوۆقا بارىنشا بولىستى. كوبىنە اۋەلى پەتروپاۆلدا، كەيىن ومسكىدە بولىپ ءجۇردىم. ورتكوم قىزمەتكەرلەرى نەگە سونشا ارحيۆتە كوپ وتىرادى دەگەن سەزىك بولماۋ ءۇشىن، كەيبىر ارحيۆ ماتەريالدارىن قوناق ۇيىنە الدىرىپ وقيمىن. وتارلاۋ ساياساتى قالاي جۇرگەنىن، ورىنبوردان باستاپ، بەكىنىستەردىڭ نە ءۇشىن تەزدەتىپ سالىنعانىن ابدەن تۇسىندىك. نەگىزگى سۇيەنگەن ۇستانىمىمىز – ۇلتتىق نامىس، ءستاليننىڭ ورىس حالقى تۋرالى جانە «ءبىزدى اتا-بابا ارۋاعى قولداسىن» دەگەن ءسوزى ەدى. ءبىز دە ءوزىمىزدىڭ تاريحي قاھارماندارىمىزدى دارىپتەۋىمىز كەرەك بولدى. وسى پرينتسيپ كەيىن بەكماحانوۆتى ۇلتشىل دەپ كىنالاۋدا تىلگە تيەك بولدى... كەنەسارى قوزعالىسى تۋرالى جيناعان ماتەريالدى ماشينكاعا باستىرىپ، ءبىر داناسىن ءوزىم الىپ وتىردىم. ەكى داناسىن تىكەلەي باستىعىم دىنمۇحاممەد احمەتۇلىنا تابىس ەتەمىن. ول كىسى شاياحمەتوۆكە كورسەتكەننەن كەيىن عانا ەرمۇحانعا بەرەدى. ءسويتىپ، كەلەسى ءىسساپارىنىڭ باعىتىن بەكماحانوۆ بەلگىلەپ، ديمەكەڭ قولىنا جازىپ بەرەدى، ول ماعان تاپسىرادى، مىنە ءسويتىپ ءجۇرىپ تاريحشى بولىپ الدىم» (ب.مومىشۇلى. ايتىلماعان اقيقات، 10 توم، 224-225 ب).

ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» شىعارماسى ەلگە قاتتى اسەر ەتتى. سەبەبى قازاقتىڭ  تاريحىنان اجىراپ، قاراڭعى تۇندە كور بوپ قالعان كەز ەدى ول. بۇل تاقىرىپتىڭ تىم ءزارۋ، قاتتى ءوتىمدى بولۋى سودان-دى. قايران، ە.بەكماحانوۆ وسى تاقىرىپتى زەرتتەۋ ءۇشىن ءوزىن قۇربان ەتتى. كەنەسارى قازاقتىڭ سوڭعى حانى ەدى. كەنەسارى تاقىرىبىنىڭ استارىندا قازاق ەلىنىڭ ەلدىگى جاتقان بولاتىن. سوندىقتان دا ول كەڭەس قوعامىندا قاۋىپتى تاقىرىپتىڭ ءبىرى بولدى. اسىرەسە كەڭەستىك ماڭگۇرت ينتەلليگەنتتەر ءۇشىن. بۇل تاقىرىپ ءبارىبىر توقتاعان جوق. بەكماحانوۆتان سوڭ ەسەنبەرلينگە كوشتى. بەكماحانوۆقا بۇل تاقىرىپ الاشوردا سەركەسى حالەل دوسمۇحامەدوۆتەن كوشكەن بولاتىن.

ەرمۇحان حالەلمەن ستۋدەنت كەزىندە ۆورونەجدە ۇشىراسىپ، سىرلاس بولعان. 30 جىلدارى حالەل ۆورونەجگە جەر اۋدارىلعان ەدى.  سول جەردە ول  كەنەسارى تۋرالى سىبىرلاعان عوي ەرمۇحانعا.  ەلگەزەك ەرمۇحان ونى قاعىپ العان. 1928 جىلى م.اۋەزوۆ  «حان كەنە» پەساسىن جازدى. ول شىعارمادا جەدەل قارا تىزىمگە ءىلىندى.  جالپى، كەڭەس ەلى كەنەسارىنى جاقتىرماعان. ويتكەنى، ولار ساياسي باقتالاستار ەدى. كەڭەس جۇرتى مەن كەنەسارى. اۋەزوۆ تە جازاتىن تاقىرىپتى جازعان عوي. ەسەنبەرلين-بەكماحانوۆ-اۋەزوۆ-دوسمۇحامەدوۆ. تاريحي تەك تىزبەك. 60 جىلعىلار الاشوردامەن وسىلاي  ماتاسا بايلانىسقان. جىلىمىق كەزىندە تاريح تاقىرىبىنىڭ شوعىن ۇرلەگەندەردىڭ ءبىرى – مۇحتار ماعاۋين ەدى. قىرعىن  ءبىر كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ ەلدى شۋلاتقان. مارعۇلان وپپونەنت بولعان. قازاق ادەبيەتىنىڭ تامىرىن تەرەڭنەن قازعان. قوپارىپ 300 جىلعا ءبىر-اق اپارعان. ارحيۆتە شاڭ باسىپ جاتقان جىراۋلاردى جارىققا شىعارعان عوي. مۇحتاردىڭ بۇل تاتىمدى تىرلىگى تۋرالى «تەتيس مۇحيتى كەنەتتەن جەر كىندىگىن قايتا تەسىپ شىققانداي كورىندى» دەپ ەدى ءابىش كەكىلبايۇلى («الداسپان» تۋرالى ايتىپ جاتىر) ء(ابىش كەكىلبايۇلى. بايتەرەك. «Ult.kz»، ينتەرنەت-باسىلىم. 12.04.2017). كەيىن عىلىمنان بوساپ، ادەبيەتكە دەن قويعان. الكەي اقساقال ونىسىن ونشا جاقتىرماعان. «نە سەرەزنىي نارسەلەرمەن شۇعىلدانىپ ءجۇرسىڭ» دەپ ارالاس تىلدە ارىز ايتقان.   60 جىلعىلار كوپ. ولار ءار-الۋان.  وسىلار تۋرالى «ادەبيەت تۋرالى جازبالار» اتتى شىعارمامىزدا بىلاي دەپ جازعانىمىز بار:

«حرۋششەۆ كەزىندە تۇرعان «جىلىمىق» («وتتەپەل») اسەرىنەن پايدا بولعان ورىس ادەبيەتىنىڭ «الپىسىنشى جىلعىلارى» («شەستيدەسياتنيكي») اندرەي  ۆوزنەسەنسكي مەن ەۆگەني ەۆتۋشەنكودان ۇزىندىلەر:

اندرەي  ۆوزنەسەنسكيدىڭ تۇنگى پەيزاجى:

سكولكو زۆەزد!

كاك ميكروبوۆ ۆ ۆوزدۋحە...

ە.ەۆتۋشەنكو:   

        پوتەريالا روسسيا ۆ روسسي روسسيۋ

ونا يششەت سەبيا، كاك يگولكۋ ۆ ستوگۋ...

ەۆتۋشەنكو «الپىسىنشى جىلعىلار» دەپ: گاگارين، ۆىسوتسكي، ساحاروۆتاردى اتايدى... قازاقتىڭ الپىسىنشى جىلعىلارى: رەجيسسەر شاكەن ايمانوۆ، كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆ، سۋرەتشى سالاحاددين ايتباەۆ، د.قوناەۆ، ءى.ەسەنبەرلين، «جاس تۇلپار» ۇيىمى، «لەنينشىل جاس» گازەتى، 1975 جىلى نيۋ-يوركتە «قولا پراك سينوسكوپ» جۇلدەسىن العان «قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر»؟ اتتى قازاق ءمۋلتفيلمى ت.ب.». يا، ولار سونداي  ءارالۋان. قوعامنىڭ تابالدىرىعىنان  تورىنە دەيىن ءبارىن قامتيدى.  ەندى اسقار. اسقار كىم؟  تاعى جاڭاعى ەڭبەككە جۇگىنەمىز:

«اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ تەك ادەبي ەمەس ويلارى:

 كەلەر قازاقتىڭ دا ىشەتىن ۋى مەن بالى – اباي.

***

...مۇقاعالي:

– ەكەۋىمىزگە ءجۇز جۇرمەيدى، بىزگە 99 نە 101 جۇرەدى.

– نەگە؟

– ءبىلىپ تۇرىپ سۇراۋ قادىردىڭ ەنشىسى.

***

ليگاچەۆشا, ليگاچەۆ بوپ جازساڭ «يا جيۆۋ دولگو پوتومۋ چتو چيتال ي چيتايۋ ودنۋ كنيگۋ ي ودين ۋستاۆ – يستوريۋ ۆكپ(ب) ي ۋستاۆ كپسس».

***

كوشپەلى، كوشپەلى، كوشپەلى... سوندا، ساۋران، ساۋداكەنت، وتىرار، سوزاق، تۇركىستان، شىمكەنت، تاشكەنت، تاراز، قۇلان، مەركە، الماتىداعى ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىن قازىلعان سۋ جۇيەلەرى قايدا قالادى؟ وسى ءبىز كورگەن ديقاندار، كوكپار تارتىپ ءجۇرىپ مۇراپ بولعان، تورلاما قاۋىندى قۇراندى ەردىڭ العى قاسىنا ۇرىپ جەگەن جەتى اتالارىمىز قايدا قالادى؟ وراتىن جەرىن ورعان، ەگەتىن جەرىن ەككەن، جايلايتىن جەرىن جايلاعان جۇرت بولماي ما؟ بيتسيۆيليزاتسيا دەگەندى ەستىپ پە ەدىڭىز؟

***

پولياكتار دەسە قويانشىعى ۇستاپ قالاتىن، «ستامبۋلدىڭ تسارگراد اتالاتىن كۇنى تۋادى ءالى دەيتىن»، تۇركمەنستاندى تاپتاپ شىققان سكوبەلەۆتىڭ جارشىسى بولعان دوستوەۆسكيدىڭ شوقانعا جازعان حاتى  كۇدىك تە  تۋدىرادى.

* * *

قىزىق مىنگەسۋلەر: ەۆرەي — شاحتەر، ىشپەيتىن ورىس، ماسكۇنەم – اعىلشىن، قازاق ينتەللەكتۋال, كاسترو — دەموكرات، ساددام — پاتسيفيست، وزبەك — جىلقىشى. ( «شاشىلىپ تۇسكەن تىركەستەر»  شىعارماسىنان.)

***

R.S. اسقار سۇلەيمەنوۆ – مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ دوسى، الپىسىنشى جىلعىلاردىڭ اشىتقىسى بولعان تۇلعا. راس، امەريكادان شىققان حەمينگۋەي، سوزاقتان شىققان اسقار ەمەس... ال، شالكودەدەن شىققان مۇقاعالي ونىڭ ەكەۋى دە ەمەس... كەلەستەن شىققان توقاش كىم، سوندا؟» (اسقار كىم دەگەن سۇراققا: اسقار وسى).

 

***

مۇقاعالي شە؟

«جۇرەگىم – افريكا، باۋىرىم – كيپر، ميىم –  مۇزدى  مۇحيتتاي...».

مۇقاعالي مەترى – توقاش بەردياروۆ بولعان (چە گەۆارانىڭ يدەالى – باۋىرجان مومىشۇلى بولعان). مۇقاعالي-اسقار  تاندەمى بولعان تاعى سول كەزدە (ال، اسقار چااداەۆقا قاتتى قىزىققان). ءابىش پەن مۇحتار (ماعاۋين) تاندەمى بولعان تاعى. بوكەي وزىنشە ءبىر بولەك. مۇحتار شاحانوۆ وزىنشە ءبىر باسقا.  سول مۇحتار ءالى 60 جىلعىلاردى جوقتاتپاي ءجۇر.  مۇحتارمەن زەرىكپەيسىڭ. 2000 جىلعىلاردىڭ اراسىندا ويران ساپ ءجۇر ول. «جەلتوقسان ەپوپەياسى» دەگەن دۇلەي ءبىر ەسسە-رومان جازىپ شىقتى جاقىندا. م.شاحانوۆتىڭ ءداۋىر تىنىسىن جان-جاقتى سۋرەتتەيتىن اتالمىش رومانى دەرەكتى شىعارما بوپ تابىلادى. رومان تاقىرىبى – قازاق جاستارىنىڭ 1986 جىلعى قۇدايسىز  كەڭەس ۇكىمەتى قۇرعان توتاليتارلىق  بيلىككە قارسى كوتەرىلىسى تۋرالى. تاريحي سيۋجەتتەردى م.شاحانوۆ ءوز ومىربايانىمەن شەبەر ۇيلەستىرىپ سۋرەتتەيدى.  بۇل تاريحي وقيعا – قازاق ەلىنىڭ 300 جىلدىق  ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى ساياسي كۇرەسىنىڭ تاريحي زاڭدى جالعاسى ىسپەتتەس دۇنيە. ونىڭ حح عاسىرداعى  باسى –  1916 جىلعى رەسەي يمپەرياسىنا قارسى كوتەرىلىس بولسا، سوڭى – 1986 جىلعى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىس. يدەياسى – ەركىندىكسىز قۇل بوپ ءومىر سۇرگەننەن گورى ودان دا  ولگەن جاقسى دەگەن ويعا كەپ تىرەلەدى. ويتكەنى، ەركىندىكتە ءومىر ءسۇرۋ قازاق حالقىنىڭ و باستاعى مۇرات، بولمىسى بولعان. قازاق اتاۋىنىڭ تاريحي ءمانىنىڭ ءوزى  دە دەنە قورلىعىنا شىداسا دا، رۋح قورلىعىنا  شىداماي،  ونداي ەلدەن، جەردەن ىرگەسىن اجىراتىپ، ءبولىنىپ كەتۋ دەگەن ماعىنادان شىققان. 1986 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قازاق جاستارى كەڭەستىك زورلىقتان وسىلاي ءوز ىرگەسىن اجىراتقان. قازاق جاستارىنىڭ سول كەزدەگى بيىك رۋحى ۆەزۋۆي ۆۋلكانىنداي اتقىلاپ، ايداي الەمگە قازاق ەلىن تانىتتى. ۆەزۋۆي ۆۋلكانى ءبىزدىڭ ەرامىزدىڭ باسىندا (شامامەن ب.ە. 79 جىلدىڭ 24 تامىزىندا) رۋحاني ازعىندىقتىڭ وشاعى بولعان پومپەي قالاسىن جويسا، 1986 جىلعى (16-17-18 جەلتوقساندا بولعان)  جەلتوقسان كوتەرىلىسى حح عاسىرداعى زۇلىمدىق وشاعى بولعان كەڭەس يمپەرياسىنىڭ كورىن قازدى.

رومان وتە كۇردەلى،  ءتۇرلى-ءتۇستى بويادان تۇراتىن كومپوزيتسيالىق موزايكاعا قۇرىلعان.  بۇل رومان –  قازاق ادەبيەتىنىڭ حح ءھام ءححى عاسىرداعى زور تابىسى. حح عاسىر ادەبيەتىندە ونى تەك م.دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق!» پوەماسىمەن عانا سالىستىرۋعا بولادى.

 

ەندى اركىمنىڭ اسقار تۋرالى ايتقاندارى:

«اسقار سۇلەيمەنوۆ ورتاسىنان جارىپ شىققان جاس پەرى، وتكىر سىنشى، بىلگىر ادەبيەتشى.

...ەكەۋى توپتان وزعان بىلگىر شەشەن» (بۇ جەردە اسقار مەن ءابىشتى قوسىپ ايتىپ وتىر–ا.ق) (م.ماعاۋين. ءابىش ەكەۋمىز. «Ult.kz»، ينتەرنەت-باسىلىم. 30.12.2016).

ماعاۋين مويىنداپتى.

«بالكىم، ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدا، ءبىزدىڭ توپىراعىمىز بەن ءبىزدىڭ ناسىلىمىزدەن سەنەن ءبىلىمدى، سەنەن شەشەن، سەنەن تۋراشىل، سەنەن قايسار، سەنەن ءمارت ازامات ەندى تۋسا، تۋار. بىراق، بۇرىن تۋماعانىنا ءبىز كەپىل» ء(ابىش كەكىلباەۆ. قابىر باسىنداعى ءازاسوز).

شىن جۇرەكتەن شىعىپتى. كوپ ادامدار شىن جۇرەكتەگى ءسوزىن شىعارا المايدى.

«قازاقتا مۇمكىن، جالپى ءيسى تۇرىكتە الەمدىك ادەبيەتتى، تەاتر، كينو، مۋزىكا، بەينەلەۋ ونەرى، جالپى مادەنيەتتى اسقارداي تەرەڭ بىلەتىن ەشكىم ءالى شىعا قويعان جوق» (مەليس ۇبۇكەەۆ. جانىمداي جاقسى كورگەن دوسىم ەدى...).

«بۇل جالعان دۇنيەدەگى قىزىقتى اكەم ءوز وي ولشەمىمەن سالعاندا وي، سەزىم، جۇرەك تازالىعىنا قيىپ كەتتى».

...رۋحاني بولمىستىڭ بارومەترى ىسپەتتەس ەدى» (قاراكوز سۇلەيمەنوۆا. اكە ءسىزدى ىزدەيمىن...).

ءفانيدى احيرەتكە ايىرباستاعان.

«قالىڭ قاباقتىڭ استىنان وڭمەنىڭنەن وتەردەي، قوساۋىز مىلتىقتىڭ قوس ۇڭعىسىنداي قادالعان قوس جانار ونىڭ بويىندا قايتپاس قاجىرلىقتىڭ، مۇقالماس مول جىگەردىڭ، جۇقارماس بولات جۇيكەنىڭ بار ەكەنىن اڭعارتتى. العان بەتىنەن قايتپايتىن، كەرى شەگىنۋدى بىلمەيتىن ادامنىڭ قولتىراۋىنى وسى بولار دەپ ويلادىم.

...ىقىلىم زاماننان اسەكەڭە ۇقساس ءبىر ادام دۇنيەگە كەلدى نەمەسە ەندى كەلەدى دەپ مۇلدەم ويلامايمىن. ءتىپتى ونىڭ جازۋى دا، ارىپتەرى دە ەشكىمگە ۇقسامايتىن.

...دەمەك، ونىڭ مىنەزى دە، ءوزى دە سومداپ قۇيىلعان مىقتى مونۋمەنت. ءوزى دە، مىنەز-قۇلقى دا ءبىرتۋار» (سايىمجان ەركەباەۆ. مەن بىلەتىن اسەكەڭ).

قۋرايلىسايدىڭ جىگىتى تۇلعا وبرازىن شەبەر سومداپتى.

«ليتەراتۋرا – پوزيتسيا، پروششە گوۆوريا، پرەدوستاۆلەننايا ۆوزموجنوست پروياۆيت سەبيا، ەششە پروششە – ۆىسشايا سپلەتنيا. ا پرويزۆەدەنيا – ەتو يا. وستالنوە – ۆاشە دەلو».

يالتاداعى «استوريا» رەستورانىندا ا.گەلمان، دوكتور ي.ۆيشنەۆسكايا، گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى ۆ.پيمەنوۆ ءبارىمىز وتىرعان كەزدە وسىلاي دەپ ەدىڭىز. ولار توڭكەرىلىپ ءتۇستى.  ماسكەۋلىكتەر مەن شەتەلدىك ادەبيەتشىلەردىڭ بىزدەن ءبىر ارتىقشىلىعى – ولار تاۋىپ ايتقان، توسىن ايتقان ءاربىر تۇجىرىم مەن ءاربىر فرازاعا ايرىقشا كوڭىل ءبولۋشى ەدى عوي. جاڭا تانىسىپ وتىرسا دا، وسى سوزدەن سوڭ ولار سىزگە قۇلاپ ءتۇستى. ال، ءسىز بولساڭىز، سالدەن سوڭ ولاردى «بالشىق» قىپ يلەپ الدىڭىز، ءبارى ءسىزدىڭ اۋزىڭىزعا قارادى. سىزگە ءبارىبىر بولاتىن، ماقتاسا دا، داتتاسا دا، جاعىنسا دا، تابىنسا دا، ينتەللەكت بيىگىنەن ءبىر ەلى تومەن تۇسپەي، اسقاق كۇيىڭىزشە قالا بەرۋشى ەدىڭىز. كەيدە، وسى اسقاقتىق وزگەلەرگە ۇناماي، وزىڭىزگە قارسى جۇمىس ىستەيتىن. بەس-ون مينۋتتا جاۋلاپ العان جۇرتتى ءسىز بەس-ون مينۋتتا جوعالتىپ الا بەرەتىنسىز. تابۋ قالاي وڭايعا تۇسسە، جوعالتۋ دا سولاي وڭاي بولاتىن. ءسىز قامالدى جاۋلاپ الىپ تۇرىپ، تۋ تىكپەي كەتە بەرەتىنسىز. ويىڭىزعا كەلگەن تاپقىر ءبىر تىركەستى ىشتە ءولتىرۋ ءسىز ءۇشىن جاۋلاپ العان دۇنيەنى جوعالتۋدان قىمباتىراق كورىنەتىن.

«...فاريزا قىز،  ...ومىردە اقىنداردىڭ ءبارى جالعىز». مۇقاعاليدان كەيىن جالعىز قالعان ءسىز بولدىڭىز. ەكەۋىڭىز دە ءوز ەلىڭىزدە ءجۇرىپ ەميگرانت بولدىڭىزدار. شىن سۋرەتكەر – ماڭگى ەميگرانت، ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنەن ءبىر ەلى اتتاپ باسپاعان ۋ.فولكنەر ءوزىن ەميگرانتپىن دەپ امەريكانى ءدۇر سىلكىندىرىپ ەدى. سوندا ول جالعىز قالعانىن ايتقان ەكەن عوي. ءبىز دە ءسىزدى «ەميگرانت» دەپ كەلەمەجدەۋشى ەدىك» (دۋلات يسابەكوۆ. ەميگرانت ).

ءوز ۇلتىنا جات بولعان جان. ءوز ەلىندە بوگدە بوپ ءومىر سۇرگەن ەر.

«مۇستافا شوقاي – سىرتقى ەميگرانت، ا.سۇلەيمەنوۆ – ىشكى ەميگرانت».

«... مەن بىلەردە ءوزى دە جارىق دۇنيەدەگى كۇندەرىنىڭ ساناۋلى ەكەندىگىن ءبىلىپ، كۇيزەلىس جانىن قاجاپ، كەلەگە ءتۇسىپ جۇرگەن كەزى ەكەن...  ەسىل دەرتى قۇران كارىمدە، و دۇنيەدە ەكەن» (مولداحمەت قاناز. قاراعايدىڭ قارسى بىتكەن بۇتاعى).

ول راس. ءومىرىنىڭ سوڭىندا اسەكەڭ قۇرانعا قايتتى. شىعارماشىلىعىن «يليچتەن» باستاعان مۇقاعالي دا كەيىن اقىرى قۇدايعا  جۇگىندى. قايتا الماعاندار قانشا. جۇگىنە الماعاندار دا جەتەرلىك. ورالحان ۇلگەردى مە ەكەن؟! «وراق پەن بالعا» وپاتى وڭاي بولعان جوق. ميلليونداردان  مازارات تۇرعىزعان «بەسجۇلدىزدى» يمپەريا اقىرى تارقاپ تىندى. بىراق سالعان جاراسى ءالى جازىلماي جاتىر.

 «اسەكەڭنىڭ ۇلانعايىر رۋحى الدەقاشان ءالجۋاز دەنەسىن ۋماجداپ يلەپ الىپ، ەسكى تەرىدەي سۇيرەتىپ جۇرگەن تارىزدەنەتىن» (سماعۇل ەلۋباي. كەنتاۆر).

دەنە+رۋح=ادام. №1 – رۋح! دەنە – №2. جاراتىلىستىڭ فوكۋس فورمۋلاسى. شال اقىن: «يمان – قوي، اقىل – قويشى، ءناپسى –  ءبورى، بورىگە قوي الدىرماس ەردىڭ ەرى...». ءتۇيىن-كرەدو!

 «اشتىق پەن رەپرەسسيا، سوعىستىڭ سوقىر بۇرقاعىنان ىلدەبايلاپ ارەڭ شىققان، تىم-تىم ەرتە ەسەيگەن ارلى دا ارىندى ۇرپاق ءوز تاريحىن قايعىلى دا مۇڭدى ۇندە بايانداۋعا كىرىستى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى ءبىر اياعى جەردە ءبىر اياعى كوردە تۇرىپ، باتاسىن بەرىپ كەتكەن بۇل وعىلانداردىڭ ۇزىن سانى وتىزدان اسىپ جىعىلاتىن. سول وتىزدىڭ اراسىنان، تىرىلەرى تارىلماسىن، بۇل كۇندە باقيلىق، ول كەزدە توپ جارعان ءۇش باعىلان ميىما ءمور بولىپ باسىلىپتى. پوەزيادا – مۇقاعالي،  پروزادا – ورالحان، پروزا، سىندا – اسقار.

...ءۇش  مارقاسقا ءجۇرىس-تۇرىس، ءتۇر، ءتۇس، مىنەز، كەلبەت جاعىنان ءبىر-بىرىنە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، ايتكەنمەن ۇقسايتىن جەرى – ادەبي، ويشىلدىق گالەرەيامىزعا اباي مەن مۇحتار سىيلاپ كەتكەن كەلىستى، كەرە قارىس كەڭ ماڭداي ەدى. كەڭ ماڭداي شىركىن كىمگە، قاي زاماندا، قاي ۇلتقا كەرەك بولعان، اقىرى الدىعا كەلگەندى وپىرىپ، اساۋ مەن قۇزعىنداي ۇزاق جاساۋدى، تىرق-تىرق كۇلكى مەن باقاي ەسەپتى عانا بىلەتىن دارىنسىز، مەشكەي، قارا توبىر ولاردى دا وگىزدەي وكىرىپ، وتىرىك جىلاپ، تەرەڭ قازىپ، تەپكىلەپ كومدى.

سول كوكتەي ورىلعان الاتاۋداي الىپ مۇقاعالي مەن التايدىڭ كەربۇعىسى ورالحان ۇشەۋىنىڭ اراسىندا ءدىن مۇسىلمان   بالاسىنىڭ اقبەرەنىندەي ءاماندا قايراۋلى اسقار سۇلەيمەنوۆ كىم ەدى ءوزى؟ قالاي تانىپ ءبىلىپ ەك؟

...ادامدىعىنا قىلاۋ جۇقتىرماعان اسقاق اسەكەڭدى ادامزات تاريحىنداعى سوڭعى قۇلدار قوعامى – ءبىز كەشىرە المادىق. تەكتى مەن بەكتىگى كوزىمىزگە اق بوپ ءتۇستى. كوپ قاسيەتىن تۇسىنە المادىق، وعان جەتەر ول كەزدە ورە قايدا؟ ماقتاعاندا «سوزاقتان شىققان دون كيحوت» دەيتىنبىز، «ايعا شاپقان ارىستانسىماق، اھا-ھا!» -لاپ كۇلەتىنبىز. كىسى سىرتىنان ولتىرسەڭ دە عايبات ءسوز ايتپايدى.  سىيسىزىنىڭ  ءمىنىن كوزىنە سويىپ ايتاتىن. جارتىلاي شىندىق جاۋدان جامان ەدى. سيستەمانىڭ كوزىنە سول سەبەپتى ونىڭ جەر باسىپ ءجۇرۋىنىڭ ءوزى قارسىلىق بولىپ كورىنەتىن. كەڭەستىڭ كۇجىرەيگەن سەمىز بۇقاسى وسى ءبىر ارىق قارا ماتادور – اسقاردى كورسە، ءمۇيىزىن توسىپ، جەر  تارپىپ ايشىلىق الىس جەردەن وكىرىپ-باقىرىپ تۇرا ۇمتىلاتىن.

...اسەكەڭ، اسقار سۇلەيمەنوۆ ءوز «مەن»-ءىن قورعاپ قازا تاپقان ادام» (مارات قابانباي. وتىز مويىنداعان وعىلان).

اسقاردىڭ «مەن»-ءى قازاقتىڭ «مەن»-ءى. مارات قابانباي. مارات دەسە مارات ەكەن.

«ۇيرەنشىكتى ۇردىستەردىڭ قالىبىنا تۇسپەگەن ول رۋحاني بايراعىن ارقاشاندا جوعارى ۇستاپ، باتىرلىقپەن جەلبىرەتىپ ءوتتى» (جۇماباي شاشتايۇلى. تەكتى تاكاپپارلىق).

باتىرلىق مارافونى  مىندەتتى تۇردە سالتانات مارشىمەن اياقتالادى.

«كوزى تىرىسىندە-اق تىرشىلىگى، ومىرباياندىق فاكتىلەرى اڭىزعا اينالعان اسەكەڭدى مويىنداماۋعا، تەرىستەۋگە شاماسى جەتكەن قازاق كورگەم جوق» (قانيپاش مادىباەۆا.  دۇنيەگە ءۇشىنشى كوزبەن قاراعان ادام).

كۋمير بولۋدان قۇداي ساقتاسىن.

«اسەكەڭ سول بايگە باسىن بەرمەگەن قالپى ماڭگىلىك دەيتىن ءتۇپسىز كەڭىستىككە ءوتىپ كەتتى دە، ءبىز بولساق ءباتۋاسىز دۇنيەنىڭ تەزەگىن تەرىپ ءالى ءجۇرمىز» (راحىمجان وتارباەۆ. ءباداۋي تەكتەس تەلى).

وپاسىز دۇنيە وتارباەۆتان دا بەت بۇردى:17 فەۆرال، 2018 جىل.

«اسەكەڭ كوڭىلىندە – ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق بولدى. «بەساتار» ءۇش بۋنتتىڭ: مەتافيزيكالىق، تاريحي، قوعامدىق كەلىسپەۋدىڭ كورىنىسى. ورتەگا-ي-گاسسەت ايتادى: «يا – ۆسەلەننايا، ي تولكو پوتومۋ ودينوك» (ديدار امانتاي. ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق).

يا، «بەساتار» – ادەبي بۋنت قوي! «بۋنت... بۇلاردىڭ، زاڭىندا اق پاتشانىڭ اتى ەستىلگەندە توڭقاڭداي بەرمەسەڭ بۋنت-اۋ.سۋسىن سۇراپ اۋىلعا بۇرىلعان جەز جاعاعا قوس ات جەتەكتەتپەسەڭ دە – بۋنت. بەساتاردىڭ قاراۋىلىنا العاندا تۇياق سەرپىسەڭ – تاعى بۋنت. اۋ، مۇمكىن ءبىزدىڭ تۇزگە وتىرعانىمىز دا بۋنت شىعار» (ا.سۇلەيمەنوۆ. «بەساتار» شىعارماسىنان).

«پەتەربۋرگ پەن موسكۆا جەتپەگەندەي تۇركىستاندا نە اكەلەرىنىڭ قۇنى بار ەكەن» (ا.سۇلەيمەنوۆ. «بەساتار» شىعارماسىنان).

«سلوۆنو سۆەجي ۆەتەر ۆورۆالسيا ۆ دوستاتوچنو زاتحلۋيۋ اتموسفەرۋ توگو ۆرەمەني» (موريس سيماشكو. اسكار-كوجا).

ءسوزى سەمىز سيماشكو (شاميس).

«اسكار ياۆلياەتسيا كۆينتەسسەنتسيەي دۋحوۆنوي سۆوبودى، بەسكومپروميسسنوگو وتنوشەنيا ك پسەۆدوليتەراتۋرە ي پسەۆدويسكۋسستۆۋ» (ازەربايدجان مامبەتوۆ. ليچنوست ي ەگو ۆرەميا).

اسقار – كۆينتەسسەنتسيا، سوتس.رەاليزم – شيرما.

«سامىي پوسلەدني ەگو راسسكاز – ەتو ەگو سمەرت.

ي ەگو پوسلەدنيە دني – ەگو پوسلەدنيە ستروكي.

يا پەرەجيۆال ەتوت راسسكاز، جيل ۆ ەتوم راسسكازە ي ۆيدەل ۆسە ەتو. ي ۆسە بليزكيە ەمۋ بىلي پەرسوناجامي ەتوگو راسسكازا. يا دۋمايۋ، ون  ۋشەل يز جيزني سوزناتەلنو، تششاتەلنو وبدۋمىۆايا كاجدوە سلوۆو ي جەست.

ون شەل ك سمەرتي.

كاك-تو وبرونيل: «رانو يلي پوزدنو – نەۆاجنو. نادو ۋحوديت ۆوۆرەميا».

ون ناپيسال ەتوت راسسكاز كاك سۋمەل.  يلي كاك زاحوتەل.

نو ون ەگو ناپيسال» (اليشەر سۋلەيمەنوۆ. سامىي پوسلەدني ەگو راسسكاز).

ءولىم كۇيى – ءتاتتى كۇي.

بالقيدى جانىم بۇل كۇيگە.

مەنى دە ءولىم، الديلە،

  الديلە، ءولىم، الديلە!..

(ماعجان)

«دۋح ەگو وتچاياننو رۆالسيا ك سۆوبودە. دۋح ەگو بىل تام، گدە سۆوبودا. ا سۆوبودى نە بىلو. تولكو ك كونتسۋ ەگو جيزني ونا سلەگكا زابرەزجيلا. ي پوتومۋ دۋح ەگو بىل پوستوياننو پوداۆلەن، ومراچەن. ون ليشالسيا ەستەستۆەننوستي، نەپرينۋجدەننوستي. گراتسيوزنوستي مىسلي. يزىسكاننوستي مۋدرستۆوۆانيا.  ي ەتو سۆوي چەرەد، پريۆوديلو ك حرونيچەسكومۋ ودينوچەستۆۋ. ون جيل نە ۆ سۆوە ۆرەميا.

...نەپوحوجەست ەگو نا بولشينستۆو يز دۆۋنوگوگو پلەمەني، نەستاندارتنوست پوۆەدەنيا، نەشابلوننوست مىشلەنيا منوگيح رازدراجالا. ورگينيالنوست ەگو دليا وبىكنوۆەننىح بوجيح سوزداني كازالاس ينوگدا ورگينالنيچانەم، فروندەرستۆوم، يگروي. يم پروستو نە حوتەلوس پريزنات، چتو ون درۋگوگو پوليا ياگودا، پو-درۋگومۋ سكروەن، يناچە سوزدان.

...ەمۋ بىلو تياجكو جيت ۆ كوللەكتيۆە، پو زاكونام كوللەكتيۆا. ۆسياكيە نادۋماننىە زاكونى، كانونى، رەگلامەنتاتسي بىلي ەمۋ ۆ تياگوست. وت ەتوگو ون سام سترادال ي درۋگيم دوستاۆليال ۋيمۋ نەپرياتنوستەي» (گەرولد بەلگەر. مير تەني ەگو).

بەلگەر بىلگىر. كوللەكتيۆ سەمىز بۇقا – سسسر، اسەكەڭ – جانكەشتى، ماتادور.

 «ەگو تەكستى نە ۋچات – وني يزلۋچايۋت.

يا دەرجۋ ۆ رۋكاح ەگو تەكستى، يزۆلەچەننىە يز ارحيۆا، –  «مىسلي ۆ ۆرازبروس». ۆ پەچاتي وني پوياۆيليس زا شەست دنەي ەگو سمەرتي. تاك چتو پراكتيچەسكي ون وستالسيا زا پرەدەلامي توي «گلاسنوستي»، كوتورايا سپوسوبنا رازموتات ليۋبوي تەكست، پرەۆراتيۆ ەگو ۆ داننوست: پوليتيچەسكۋيۋ، پراگماتيچەسكۋيۋ، پراكتيچەسكۋيۋ. بوگ ۋبەرەگ ەگو.

اسكار – ەتو ەزوتەريكا. ۆوزدەيستۆيە يز گلۋبينى. ي – ۆ گلۋبينۋ.

...ون وبلادال ۋنيكالنوي، ۆروجدەننوي سپوسوبنوستيۋ سلىشات سرازۋ دوۆودى «زا» ي دوۆودى «پروتيۆ» (لەۆ اننينسكي. اسكار).

لەۆ ارىستاندى الىستان اڭداپتى.

«يا چۋۆستۆوۆال، چتو ناشي دۋشي ي مىسلي سوزۆۋچنىي – وتكرىل ي ۋزنال ۆ نەم ەدينومىشلەننيكا. ون توجە ستراستنو ليۋبيل سۆويۋ زەمليۋ، سۆوي نارود، ەگو درەۆنۋيۋ كۋلتۋرۋ.

...مى ۆ 60-70 گودى رازراباتىۆالي تۋ تەمۋ، كوتورايا تششاتەلنو زامالچيۆالاس وفيتسيالنوي يدەولوگيەي، – تەمۋ وسۆوبوجدەنيا ناتسيونالنوگو ساموسوزنانيا وت ديكتاتا پوليتيچەسكوي سۆەرحيدەي. مى ستاراليس پرولوجيت پۋت ۆ ميروۆوە كينويسكۋسستۆو چەرەز گلۋبوكۋيۋ ناتسيونالنۋيۋ يدەيۋ. يستوريا بىلا دليا ناس سۆياششەننوي تەموي.

...تو چتو دەلال اسكار، – وت بوگا. اسكار – ەتو مەديتاتسيا، رازۋم، ەتو كلادەز ساموپوزنانيا. يازىك بىل ەگو درۋگوم ي ەگو «ۆراگوم». ون بىل پرەكراسنىم وراتوروم، ەگو ۋستنايا رەچ يمەلو وگرومنوە ۆوزدەيستۆيە نا وكرۋجايۋششيح.

اسكار سۋلەيمەنوۆ – ماسشاتابنايا، رەنەسسانسنايا ليچنوست. ون زنال، چتو بەز پودۆيجنيچەستۆا نەت دۆيجەنيا ۆپەرەد، نەت پروسترانستۆا دۋحا. يا گوۆوريۋ و ەگو پودۆيجنيچەستۆە، كوتوروە راسكرەپوششالو ناتسيونالنوە سوزنانيە» (بولوت شامشيەۆ. پودۆيجنيك).

شامشيەۆ –   الەمدىك كينو تيتانى.

«سليشكوم مالو رەدكيح ليۋدەي، پودنياۆشيحسيا ناد ۋسلوۆنوستيامي يلليۋزورنوگو  ميرا، ناد نەلەپىمي ي نەۋكليۋجيمي پراۆيلامي پوۆسەدنەۆنوگو بىتا ي گلۋبوكو پونياۆشيح كوسميچەسكيە زاكونى ۆەچنوگو بىتيا.

يمەننو وب ەتوي كاتەگوري ليچنوستەي دۋماەتسيا نەۆولنو، كوگدا پريحوديت ۆوسپومينانيە وب اسكارە سۋلەيمەنوۆە، كوتورىي، يا پودوزرەۆايۋ، ۋنەس س سوبوي ۆ ۆەچنوست كاكوە-تو سۆەتلوە، نەپونياتوە ي نەراسكرىتوە دۋحوۆنوە سوكروۆيششە، س گورەچيۋ وسوزناۆ، چتو بىلو بى پرەجدەۆرەمەننىم داريت ەگو ومراچەننىم ي نە سوزرەۆشيم ەششە دۋشام.

...ي پرەدوششۋششەنيە توگو، چتو يز ۆسەح زناكومىح منە سوۆرەمەننيكوۆ اسكار بليجە ۆسەح ستويال ك يستينە ي گلۋبوكومۋ پونيمانيۋ ۆەليكوي گارموني.

...مى ۆسە سمۋتنو دوگادىۆاليس، چتو ريادوم س نامي جيل چەلوۆەك ۆىسوچايشەگو دۋحا ي كوسميچەسكوي سپراۆەدليۆوستەي، پوستيگشي ۆەرحوۆنىە زاكونى ۆسەلەننوي رانشە ناس» (باحىتجان مومىش-ۋلى. نەۋزناننىي گەني).

عارىشتىق ەرەجەنى بىلگەنگە سىردىڭ سۋى سيراعىنان كەلمەيدى.

 «ا ۆ تسەلوم ەتوت تريپتيح و  توم، كاك كازاحي ستالي مارگينالامي يلي وتششەپەنتسامي ۆ سوبستۆەننوي سترانە.

...ەسلي ۆىرازيتسيا بولەە ەمكو، رەچ يدەت و دۋحوۆنوم ۆىروجدەني ناتسي، پوتەرياۆشەي سوبستۆەننوە دوستوينستۆو ۆ ميرە پەرمانەنتنوي لجي  ي كوررۋپتسي» (اۋەزحان كودار. ناسلەديە اسكارا سۋلەيمەنوۆا ۆ ناتسيونالنوم تەاترە). (ۇزىندىلەردىڭ ءبارى مىنا كىتاپتان الىندى: پاراسات پاديشاسى. ەستەلىكتەر. الماتى، اتامۇرا، 1998. قۇراستىرعان ءاليا قاھارمان قىزى بوپەجانوۆا).

مارگينال قازاقتار تۋرالى تريپتيح جازعان ەميگرانت قازاق. «مەرين – ديسسيدەنت». ەڭ قىزىق ادام جايلى قىزىق كىتاپ. ساياق جىلقى. ساياق ادام. ساياق، قىزىق، نازىك، كۇشتى رۋح! (اليا وسيەتكە ادال قىز).

 يا، 60 جىلعىلار ءالى ءجۇر ارامىزدا. تەك م.شاحانوۆ الماتىدا. م.ماعاۋين امەريكادا. مۇقاعالي كەڭسايدا جاتىر. ولجاس پاريجدە  ءجۇر. تاعى كىم قايدا ءجۇر؟ اسقار قايدا؟  «ءتورت تاپالدى» جۇرت تاپپاي قالدى. كەيبىرەۋلەر ءۇش تاپال قايتقان، تەك بىرەۋى قالعان دەيدى. كىم ءبىلسىن؟ جاقىندا شەرحاندى شىعارىپ سالدىق. «بىتەۋ جاراسىن» جازا الماي رامازان توقتاروۆ كەتتى. تۇسىندە اسقاردى كورىپتى. دۇنيەدەن باسىپ وزار الدىندا. ورالحان ءۇندىستاندا مەرت بولدى. قازاق ءجۇرىپ جاتىر، ايتەۋىر، امان-ەسەن.  ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتىپ جاتىرمىز. وسىلاردىڭ ءبارى اسقاردىڭ ورتاسى ەدى. وسى ورتادا  ول ءوسىپ-ءوندى. ول ورتا – 60 جىلعىلار. زور ورتا. قازاق قوعامى ءۇشىن. الاشوردالىقتاردان  كەيىنگى. اسقار سول  ورتانىڭ ءبىر   جۇلدىزى ەدى.  جارىعى مول.  القاراكوك اسپاندى تىلگىلەگەن. ايتا بەرسەڭ اڭگىمە كوپ. جىلىمىقتا  تۋعان جۇلدىز ەدى ول. دەنەدەن رۋحتى جوعارى قويعان. جەردەن گورى كوككە كوپ قاراعان.

* * *

تۇبىنە جەتەر اۋرۋ-سىرقاتتى قاسيەت كورگەن ادام قايسى؟ قويشىسى جىلقىشىسىن تارپيتىن، سيىرى ايعىرىن سۇزەتىن، قارعاسى قارشىعاسىنا تۇسەتىن، كولەڭكەسى يەسىن تالايتىن ەل كوردىڭ بە؟

(ا.سۇلەيمەنوۆ. «اداسقاق»)

پوستكريپتۋم:

كەڭەستىك داۋىردە اقيقاتقا ەڭ قاتتى جاقىنداعان مەنىڭشە مۇقاعالي ماقاتاەۆ بولدى.  قالاي؟ بىلاي: 

ءبارى راس ايتقانىنىڭ اق اللامنىڭ،

قۇم مەنەن توپىراقتان جارالعانمىن.

قۇدايدىڭ قۇلىمىن مەن – مۇسىلمانمىن،

دەنەمدە ءتۇيىرى جوق ارام قاننىڭ،

اقيقاتىن اڭسايمىن اق ارماننىڭ.

ودان كەيىن  اسقار سۇلەيمەنوۆ:

«قۇران. سۋرا N112. ءال-يحلاس. مەككەدە ايان بولعان ءتورت ايات. (1) اللا جالعىز، (2) ول – ولمەس ءدۇر، (3) تۋىلماعان، تۋدىرماعان ەشكىمدى، (4) ەشكىم وعان تەڭ كەلمەس-ءدۇر».

وسى اسقاردىڭ شىن بويتۇمارى دەپ ويلايمىز. وسىعان قانشا ادام جەتە المادى عوي.  جارىساتىن جاسىرۋلى مارە وسى بولاتىن نەگىزىندە. قانشا جۇيرىك بوسقا ارامتەر بولدى. قانشا جۇرتتىڭ وبالى اقيقات مارەنى جاسىرىپ، وتىرىك ساعىم مارەمەن ەلدى اداستىرعان كەڭەس ۇكىمەتىنە  بولسىن. اسىلىندە ءستاليننىڭ كرەملى پەرعاۋىننىڭ مۇناراسىنان دا اسىپ ءتۇستى. كوزدى بايلاعان قىزىل پەردە تورقادان دا تارتىمدى بوپ شىقتى. وتىرىكتىڭ ءمۇيىزى  جۇلدىزعا جەتكەن زامان  ەدى ول.

سول، وتىرىك ءولدى دەيدى جۇرت؟!

ءتامام.

اقجول قالشابەك

Abai.kz