Alla Taghala alghashqy Adam atamyz ben Aua anamyzdy alyp etip jaratqan. Olardyng Núq payghambar zamanyndaghy topan sugha deyingi úrpaqtarynyng boylarynyng biyiktigi 40 kez, tipti keybir derekter 60 kez bolghan degendi aitady. Olardyng boylary qanshalyqty biyik bolsa, ghúmyr jastary da sonshalyqty úzaq bolghan. Shejire derekteri  olardyng myng jasaghandaryn aitady. Mysaly, Ábilghazynyng «Týrik shejiresinde»: «Adam búl dýniyede myng jyl jasap, ol dýniyege ketti. Onyng ornyna Shes atty úlyn qoydy. …Qúday Taghala Shesti payghambar qyldy. Ol 912 jyl ómir sýrdi. ...Qinan 840 jyl,  ...Mәhlayyl 920 jyl, ...Berdi 960 jyl, ...Núq 950 jyl, Iafes 250, ...Týtik 240 jyl ghúmyr keshti» (10-13 better).

«Adam Ata jýz otyz jasqa kelgende Haua Ana bir ýl tuyp, atyn Set dep qoydy. Set tughannan song Adam Ata barlyghy toghyz jýz otyz jyl ghýmyr keship qaytys bolypty. Set 912 jyl ghúmyr keship dýniyeden ótipti. Qazirgi adamdar sol Setten tuyp taralyp, kóbeyip, el bolghan deydi. Set (912 jyl ghúmyr keshken) -> Enos (905 jyl ómir sýrgen) -> Qaynan (910 jyl ómir sýrgen) -> Maqalalel (895 jyl ómir sýrgen) -> IYəret (962 jyl ómir sýrgen) -> Enoh (365 jyl ómir sýrgen ) -> Mətusala (969 jyl ómir sýrgen) -> Ləmeh (777 jyl ómir sýrgen) > Núq payghambar (950 jyl ómir sýrgen). Núq — Adam Atanyng toghyzynshy úrpaghy edi» («Alshyn shejiresi» T.Ýsenbaev).

«Alla adamnyng boyyn alpys shyntaq qylyp jaratty. Sosyn adamdardyng boyy qazirgi uaqytqa deyin toqtausyz kishireydi" (Buhary №3326, Muslim №2841).

«Adam atanyng boyy 30 metr bolghan (qaranyz).

Múnday derekter óte kóp. Ejelgi shejirelerding bәri bir auyzdan osylay jazghan. Sondyqtan onyng bәrin qaytalap jatpaymyz.

Adam atamyz ben Aua anamyzdyng úzaq jasaghandary jәne olardyng alyp adamdar bolghandyqtary jayly aighaqtar Qazaq dalasynda tolyp jatyr.

Ángimizding basyn qazaqtyng auyzeki әdebiyetindegi «Tolaghay batyr» jayly anyz-ertegilerden bastayyq: "Tolaghay" - halyq anyzy. Shyghys Qazaqstan oblysy Tarbaghatay audanyndaghy tau atauyna baylanysty anyzda búrynghy ótken zamanda, ýlken ózen boyynda Sarjan degen anshy ómir sýrgeni, jyldar jyljyp, kýnder ótkende onyng әieli Aysúlu ómirge úl әkelgeni, quanghan әke-sheshe dýbirletip toy ótkizip, balagha Tolaghay degen at qoyghany aitylady. Ertegi jelisindegidey sujetter boy kórsetip, Tolaghay ay sanap emes, kýn sanap ósedi. Tórt jasynda naghyz batyrgha ainalyp, jetige kelgende beldesuge shaq adam tabylmaydy. Ákesimen birge angha shyghyp, ataqty anshygha ainalady. Birde olardyng mekenine jút keledi. Jauyn jaumay, quanshylyq bolady. Shólden mal qyrylyp, adam óledi. Kýnning ystyghynan kiyiz ýidi panalap, anasymen әngimelesip, Tolaghay odan janbyrly jerdi súraydy. Anasy qiyr shette ótken jastyghyn eske alyp, eshqashan qúrghaqshylyqty bilmeytin, shóbi shýigin mekenning bar ekenin aitady, taulary aspan tiregen jer jannaty Tarbaghatay jayly úzaq әngimeleydi. Ol kóp jýrip shyndaryn qar basqan asqar taulardy tauyp alady, oghan biyik toghayly, qústary sayrap, tóbesin búlt japqan bir ghana tau únaydy. Ol osy taudy qúshaghyna alyp, qatty yrghaydy da arqasyna salyp, keri eline qaray qaytady. Ol sharshamay úzaq jýredi. Halyq jyljyp kele jatqan ýlken taudy kóredi. Ony kóterip kele jatqan Tolaghay ekenin biledi. Nayzaghay oinap, kýn kýrkirep, jauyn seldetedi. Halyq "Tolaghay" dep úrandap, quanyshpen qarsy alady. Quarghan shóp kóterilip, jan-januar mónirep-azynap shulaydy. Sharshaghan batyr tau astynan shygha almay "Apa!" degen jalghyz auyz sózge ghana shamasy keledi de, mәngige tau astynda qalady. Baqytty ana aighayly jylaugha basady, halyq qayghy jamylyp, tau da búghan shyday almay kózinen jas búlaq bolyp aghady. Sodan beri búl tau "Tolaghay" dep atalady. Anyzdy Shyghys Qazaqstan memlekettik uniyversiyteti qazaq әdebiyeti kafedrasynyng foliklorlyq ekspedisiyasy Tarbaghatay ónirinen jazyp alghan. Qoljazba núsqasy osy kafedranyng arnayy qory men Ádebiyet jәne óner institutynyng qoljazba jәne mәtintanu bóliminde saqtauly». (Ensiklopediyalyq derekten).

El auzynda «Tolaghay batyr» jayly anyz-әngimelerding birneshe núsqalary bar. Bәrinde de Tolaghay batyr quanshylyqqa úrynghan elge sayasyna búlt shaqyryp, úyalatatyn taudy arqalap kelgeni jayly syr shertedi.

Grek anyzynda Gerakldin, qazaqtyng «Jalghyz kózdi dәu», «Qanbaq shal» ertegilerinde mandayynda nysanaly jalghyz kózi bar, alyp adamdardyng bolghandary jayly bayandalady. «Oghyz dastanynda» ejelgi zamanda qazaq dalasynda «Dәu qiyasy» degen  jer bolghany aitylady.

Ábdilda Tәjibaevtyng «Tolaghay batyr» jayly anyz-ertegisi bar.

Ejelgi qazaq ertegilerinin, epostyq jyrlarynyng basty keyipkerlerining barlyghy derlik alyp adamdar bolghanyn aitady.

«Sóitip, tórteu bolyp jýrip ketedi. Búlar elsiz týzde kele jatsa, alysta bir tau kórinedi, ol taudyng ýstine taghy bir tau shyqqanday bolady. Jaqyndap kelip qarasa, bir adam taudy olay da kóterip qoyady, búlay da kóterip qoyady. Bir taudy kóterip bir taudyng ýstine koyady.

«O, neghyp jýrgen adamsyn?»— dep, Tóstik qasyna jetip keledi.

«Jerding ýstindegi Er Tóstik jerding astyna týsti degenge, sonyng joldasy bolayyn dep, jolyn tosyp jýrgen adammyn»,— deydi kisi.

«Tóstikke joldas bolarlyqtay qanday ónering bar edi?»— deydi Tóstik.

«Júrttan asqan alyppyn, jerding ýstinde de, astynda da maghan shaq keletin adam joq, qayratym ishime syimaghan son, taulardy kóterip ermek qylamyn, Tausoghar degen ermin»,— deydi kisi» («Er Tóstik»).

Týsinikteme: Ertek (Ertegi) - búl óte eski zamandardaghy Atalarymyzdyng basynan ótken hikayalary degen sóz. Tolyq maghynasy «Erlerding tegi jayly hikaya»  dep oquymyz kerek. Qazaq halyq ertegileri eshqandayda oidan shygharylghan dýnie emes. Solardyng bәri Atalarymyzdyng basynan ótken ómirlerinen alynghan oqighalar.

«Tuypty Qazaq penen Sozaq birge

Ákesi Ayyrqalpaq bir deydi ana.

Sozaqtan Tolaghay men Sýiir tuyp,

Mekeni atalady eken «bes qala»,

Ýrgenish, Tórtkýl, Shymbay, Taqtakópir,

Qonysy Tolaghaydyng tap sol ara.

Tolaghay әuelde aty bolghanymen,

Atanghan Qaraqalpaq bara-bara (Sh. Júbanúlynyng shejiresi. Hamit Madanov «Kishi jýz shejiresi». Almaty, 1994. 13 bet).

Qazaqtyng ejelgi anyz, ertegi, shejirelerindegi kóp aitylatyn әigili Tolaghay (alyp)  batyrdyng atyn ústap qalghan úrpaqtary osylar.

Qazaq pen Qaraqalpaqtardyng tegi bir. Ony sóz biletin jandar «Qara» degen sózding qalpaqtyng aldynda túrghanynan da aiqyn kóre alady. Al, әlemdegi barlyq qaralardyng týbi, óz aty aityp túrghanday Manghystaudaghy Týpqaraghannan (Qaraghantýp, Qaraghan týbekten), yaghny Qaralardyng shyqqan týbinen bastau alady.

 Qazirgi Europa jerinde Alyp (Alpi) degen tau bolsa, qazaqta «Alyp er Tongha» atty batyrlyq dastan bar.

Qazaqtyng Qarashanyraghy Alshyn Adayda «Alyp» degen ru bar. Adaydyng tolyp, tolysqan toghyzynshy buyn úrpaghy Tobyshtan taraydy.

Qaz Aday shejiresinde: Qazaq – Kishi Jýz (Begarys) – Alshyn – On eki Ata Bayúly – Aday – Tobysh – Tobyshtan eki bala Oraz ben Begey – Orazdan ýsh bala Jayyq, Alyp (Shegem) jәne Edil (Qarash) bolyp taratylady. Búl derek «Manghystau ensiklopediyasy» men Adaydyng әigili bii Alshyn Mendalyúlynyng shejiresinen alyndy.

Qazaqta búl shejirelik derekting aqiqattyghyn aighaqtaytyn «Orazdynyng ýsh qonaghy bir keler» jәne «Belgili erden Begey bar» degen qanatty sózder bar. Sol Orazdyng ýsh balasynan Jayyq pen Edil degen eki ózen jәne Alyp degen tau qaldy. Demek, qazirgi Reseyden bastap, býkil Europa jeri bizdin  atalarymyzdyng ejelgi Ataqonysy bolyp tabylady. Múny qay-qaysymyzdyng da bile jýrgenderimiz abzal.

Olar ejelgi zamandarda qazirgi Resey jerindegi Batys Sibirdi boylay aghatyn úzyndyghy (Ertisti qosa alghanda) 3650 km qúraytyn Ob ózenining boyyn jaylaghan. Osy ózenge jәne sol ózen boyyndaghy barlyq jerge óz esimderin bergen. Ob ózeni bastauyn Altaydaghy Biya (Shýi) jәne Qatyn ózenderining qosyluynan alyp, ayaghy Qar (Karskoe more) tenizine qúyady. Onyng osy tenizge qosylar jeri Ob erini (Obskaya guba) dep atalsa, osy Ob erinine jalghasyp jatqan taghy bir erin, Taz erini dep atalyp, ózen Sibir men Hanty-Mansiysk (Han men Man) jerine kelgende Ertis dep atalady. Odan Tobyl (Tobysh) qalasynan ótkende bir salasy Tobyl  atanyp qazirgi qazaq dalasyndaghy Qostanay (Qosay) qalasyn qaq jaryp aghady. Resey jaq bóligindegi Ob ózenining jaghasynda Manghystaudaghy Sherqala  tauymen attas Sherqala degen qala bar.  Búl ózenning Tom (Búzau-Jemeney), Shúlym (Shylym), Ket (Kete), Ertis, Esil, Tobyl (Tobysh) t.b. salalary bar. Búl ataulardyng iyelerining barlyghy derlik qazirgi Kishi Jýz-Begarys-Alshynnyng qúramynda sol kezdegi ru ataularymen saqtalyp túr.

Adaydyng toghyzynshy buyn úrpaghy Tobyshtyng týbir sózi «Ob» bolatyny osydan. Orys halqynyng óz tekterin «Ob (Ov)» Ivanov, Sidorov, Petrov deytinderi de osydan.

Týsinikteme: Qazaqqa tegin olay jazugha bolmaydy. Sebebi, biz múnday jaghdayda óz Atamyzdy qarashanyraqtan bóliinp ketken úrpaghyna bala etemiz.

Al, endi kózben kórip, qolmen ústaytyn aighaqtargha kelsek, Sararqadaghy Kókshetaudyng baurayynda Burabay kólining jaghasynda Burabay kenti bar. Osy kentting qaq ortasynda úzyndyghy 150, eni 30-40, biyiktigi 15 metr shamasynda alyp tas bloktardan jymdastyra qalanyp, qoldan soghylghan shógip jatqan alyp bura mýsinining qirandysy aiqyn bayqalady. Shógip jatqan buranyng ong jaq ayaghynyng túsynda ýlken qalandy tas bloktyng betinde ejelgi qazaqtardyng kәdimgi tәnirlik kires tanbasy aiqyn kórinedi.

Osy bura mýsininen 200 metrdey jerdegi Burabay kólining jaghasynda taghy bir tas ýiindi bar. Diametri 50 metrdey, onyng da biyiktigi 5-6 qabat ýimen shamalas. Syrty dóngelek, búl ýiindining de syrty óndelgen tas bloktarmen jymdastyryla qalanghan.

Kólding ortasynda Júmbaqtas, kelesi betinde Oqjetpes tau shyny túr. Búl taudyng da formasy dóngelek. Tabany ýlken, biyiktegen sayyn jinishkere beredi. Ýlken tas plitalardan biri men biri jymdastyryla baylanystyryp qalanghan. Zer salyp qaraghan kisige taudyng bir beti men ýstingi jaghy qúlaghany bayqalady.

Mine osy alyp qúrylghylardy óte ertedegi alyp atalarymyz saldy deuimizge tolyqtay negizimiz bar. (Qara: «Burabay. Anyz ben aqiqat»).

Sol siyaqty Núq payghambar atamyzdyng kemesi toqtaghan Qazyghúrt tauyna jaqyn jerde Núq atamyzdyng molasy bar. Ol mola «Ýkasha ata» dep atalady. Ejelgi jazbalar Núq payghambar qauymyn «Ýkish qauymy» dep atapty.

Ýkish qauymy – Núq payghambar qauymynyng ejelgi atauy. Núqtyng sóz týbiri (óz týbi, óz atasy) Úq (Ýk) bolatyny osydan. Qazaq kelinderining sәukelesi men dombyragha taghylatyn Ýkining jәne ýmitimizdi ýkileytinimizding syry osy. Qazirgi «ýkim» (jarlyq), «ýkimet» degen úghymymyzdyng da avtory osy Ýkish (Núq) qauymy. Bizden basqa eshbir el óz biyligin ýkimet dep atamaydy.

Týsinikteme: Ýkasha Ata mazary – Qarataudyng kýngey betinde, Ógiz tau shatqaly manyndaghy qyratta, yaghny Ontýstik Qazaqstan oblysy, Týrkistan qalasynan 42 km jerde. Kesenesining jalpy úzyn 16 m, eni 5 m, biyiktigi 3,5 – 4 m. Ghimarattyng batys jaghynda, diametri 3,5 – 4 m, biyiktigi 4 – 4,5 m bolatyn shirimeytin qanyltyrdan kýmbez túrghyzylghan. Negizgi qúrylysy tau tastarynan tik tórtbúryshty etip qalanyp, syrty aq jәne súr týsti sement qospasyna qiyrshyq tas aralastyrylyp sylanghan. Kesenening ishindegi mazardyng biyiktigi 160 – 170 sm, eni 150 sm, úzyndyghy 12 m-ge juyq. Kesenening batys jaghynda 200 m jerde Ýkasha ata qúdyghy bar.

Al, Ashagha kelsek búl eki dýniyenin, nemese bir zattyng ekige bólinip aiyrylatyn jeri degendi bildiredi. Mysaly, Asha (ayyr), Ashatayaq (úshy eki airylghan tayaq), Ashamay (jas balagha arnalghan attyng eri). Búl qazaqtyng tektik shejiresinde de, sóz jasau jýiesinde de tek qana sony bildiredi. Alypbiyding (Álippenin) birinshi dybysy «A» men bastalyp «A» men ayaqtalatyn sózderde de solay: 1.Agha, 2.Ada, 3.Aza, 4.Ala, 5.Ana, 6.Apa, 7.Ara, 8.Asa, 9.Ata, 10.Aua, 11.Asha, yaghny Ýkasha ata (Núq payghambar) 9-shy Ata men 10-shy Anadan aiyrylyp (bólinip) ketip túr. Qayran Atalarym! Jaraysyndar! Sóz jasasang osylay jasa! Tarih jazsang osylay jaz! Búl tarihty Úly Jaratushy – Alladan basqa eshkim, eshqashan joya almaydy.

Sebebi, jer betinde bir qazaq tiri túrsa, dombyra joyylmaydy. Qazaqtyng dombyrasyna, Saldardyng bas kiyimderine, qazaq kelinderining sәukelesine «Ýki» taghatyn sebebi de osy. Bizding ýkilep, ayalap jýrgen atamyz (Núq payghambar) osy Ýkasha atamyz. Ýkili dombyra, Ýkili Ybyray, ýkili pochta, ýki (múzdan ýki oy), ýki (qús),  ýkim, ýkimet, ýkimet basy ataulary osy atamyzdan qaldy.

«Ý (ýzilu)» degen tanbanyng ózi «Ashatayaq» beynesin berse, «Ú (úzaru)» beline belbeu baylap alys sapargha shyqqan Núq ata qauymynyng úzarghan, yaghny ósip-óngen úrpaqtary degendi bildirip túr.

 Tarih taghlymy: Bizding orys tildi biylikting zorlyqpen tanghan songhy latyn Álipbii qazaqty shejire-tarihynan  mýldem ajyratugha qyzmet etetin bolyp túr.

Alyp adamdar jayly «Qambar batyr» jyrynda mynaday joldar bar:

...Jaqsylar dastan aitayyn

Ertedegi erlerden

Núsqa bolyp songhygha,

Qalghan ólmey biri de  (313 bet. Jyrdy shygharushy belgisiz avtor ertedegi

erlerding tegin, yaghny óte kóne dәuirden bastap jyrlaymyn dep  otyr).

...Qúiryghynan kóterip (jolbarysty aityp otyr).

Aynaldyryp basynan

Laqtyryp jiberdi

Qyryq qadam jerden asyrdy (321 bet).

...Qaraman dәuding erleri (334 bet).

...Qaraman dәuge tapsyrghan (336 bet).

...Kýrzisin alyp qolyna (353 bet. Búl Qaraman dәuding qaruy). Demek:

- Jyr bastauyn óte este joq, eski zamannan bastap otyr.

- Oqigha bolyp ótken zamannyng adamdary alyp bolghan deuge tolyq negiz bar.

- Qaraman patshany dәu (alyp adam) dep otyr.

- Qambar batyr da odan kem emes. Jolbarysty qúiryghynan ústap qyryq qadam jerge laqtyrady.

Búl jyrdy bizding (qazaqtyn) jaghdayynda qiyaly әngime dep, ýstirt qaraugha mýldem bolmaydy. Sebebi, Manghystaudaghy Aqtau qalasynyng 16 shaghyn audanynda,  Beyneu audany Boranqúl kentining ontýstik shyghysynda 20 km. qashyqtyqta «Alty qúlash әuliye» degen eki kiyeli oryn jәne Manghystau audany Shayyr auylynyng solt.-shygh. jaghynan 12 km. jerdegi «Qyryqkez» qorymdary bar. Qazaqta  «qúlash» pen «kez» úzyndyq ólshemi. Sonda atalarymyzdyng boyy 10-12 metr, tipti odan da biyik bolghan. Búl atau sonau eskiden de eski zamandarda jer betinde alyp mamonttar (erterekte Týpqaraghan, Saura manynan mamonttyng sýiegi (tisi) tabylghan bolatyn); alyp qaraqústar (Manqús nemese keyinirek Degelek) «Otpan taudyng basynda, Degelek degen bir qús bar, Aspanda túryp ysqyrsa, Myng ordaly jylan basylghan» degen Qashaghan jyraudyng jyr shumaqtaryn eske alayyq; alyp kesirtkeler men alyp aidaharlar ómir sýrgen zamandarda, ol zamannyng adamdarynyng boylary da, solargha sәikes 10-12 metrden joghary bolghan. Olar alyp adamdar dep atalghan. Qazirgi Europa jerindegi Alyp (Alipi) tauynyng atauy da solardan qaldy. Búl jaghday ótken ghasyrdyng ayaq kezderinde qazirgi Arabiya jerinen boyy 10-12 metr adamdardyng qanqasy tabylghannan keyin ghylymda da moyyndalghan. Manghystaudaghy óte eski qorymdar qataryna jatatyn Qaraman ata qabirining úzyndyghy 10 metrdey ekenin qosynyz. Biz ony beyitining basyna ýiilgen ýiindiden de aiqyn kóre alamyz. Manghystauda boyy ýsh, ýsh jarym metr adamdardyng molalary kýni býginde de kezdesedi. Sonday molalardyng biri Sayótesten tenizge qaray 35 km. jerdegi Siysem ata әulie qorymynda bar. Endi osy alyp adamdardyng qataryna Ersary atamyzdy da qosyp, beline úzyndyghy 4 metrden astam, salmaghy birneshe tonna bolatyn qayraghyn (Ersarynyng qayraghyn) baylap qoysanyz óte әdemi ýilesip ketken joq pa?! Múnday jәdigerler ózge ónirlerde de jeterlik. Sonyng biri  Atyrau oblysy Madiyar tóbe degen jerden jol qazyp jatqan júmysshylar tauyp alghan alyp adamnyng qabiri. Ayaq jilinshigining ózi bir metrdey.

Endi osylardyng ýstine jyrda suretteletin oqighalary ejelgi әlem astanasy MAD (Man Aday) patshalyghynda (qazirgi Manqystau jerinde) bolyp ótken qazaqtyng «Alpamys batyr» jyryn qosyp qoysanyz mýldem janylyspaysyz. «Alpamys batyr» dastanyn kóptegen týrki halyqtary ózderining tól múralary retinde jyrlaydy.  Mysaly, jyrdyng bas keyipkeri qazaq pen qaraqalpaq ta Alpamys, ózbek pen bashqúrt ta Alpamysh, qazan tatarlaryn da Alpamsha,  altaylyqtar da Alyp Manash,  búlgharlar da Alyp, qyrghyzdar da Manas dep atalady. Búl dastandardyng bәrinde batyrdyng alyp adam bolghany aitylady. Bizder alyp adamdardy kýni býginde de «alyp adam», alyp deneli adamdy «alpamsaday» dep sóileydi emespiz be?

Manghystaudaghy Qarataudyng bir ýngirinen  shamamen 1980 jyldary boyy 3,5 metr adamnyng qanqasy tabylghanyn, kezinde kóptegen BAQ-tar jarysa jazghan bolatyn. Alyp samúryq qústardyng kýni keshege deyin bolghandyghy jayly derekter bar.

«Otpan taudyng basynda,

Degelek degen bir qús bar,

Aspanda túryp ysqyrsa,

Myng ordaly jylan basylghan» degen Qashaghan jyraudyng jyr shumaqtaryn eske alayyq;

Týsinikteme: Bir qúlash 170-190 sm * 6 =11-12 metr bolsa, 40 kez * 50 sm = 20 metr bolady.

Sonda búl sandyq ataular Manghystaudyng ejelgi túrghyndarynyng boyy 10 men 20 aralyghynda bolghanyn kórsetip túr.

Rashiyd-Ad-Dinning Oghyz dastanynda bylay dep jazylypty: ...«Saharada Jәmik (yamik) degen bir uәlayat boldy. Ózi kýshti quatty el sanalyp, bir adamy basqanyng on adamyna qarsy túrarlyq edi. Búlar Syr boyyn erte zamannan qonystanghan.

Baytaq úlys Oghyzdardy biylegen Inal Syr Jabghuhan edi. Oghan Dada Kereyjúq uәzir bolyp, onyng qyzmetin basqardy. Búl  Qaraqoja úly Qorqyt ata edi. Shyqqan tegi Oghyzdyng Bayaty edi. Ol asqan aqyldy danyshpan, keremet adam edi. Ózi  naqyl, sәuegeylik sóz aitqan. 295 jyl ghúmyr keshken qariya kisi...» («Oghyz» dastany, tәrjima, 1972, 55-57 betterde).

Týsinikteme: Syr óniri 950 jyl jasaghan Adam atanyng qarashanyraghy Adaydyng ýshinshi buyny Qosay ata úrpaghy Núq payghambar atamyzdyng kemesi kelip toqtaghan Qazyghúrt tauy óniri. Syr óniri, Syrdariya ózeni, Syr (Jabal) eli sol atalarymyzdyng attarynan qaldy.

Jәm (Jem, Jemeney) Qaz Adaydyng jetinshi buyn úrpaghy Búzau taypasyna jatady. Jemeney - Búzaudyng eki úlynyng kishisi, ýlkenining aty Aytumys.

«Men Adaydyng Aqtany

Sóilegen sózim taqtaly. (Taqtalap sóileu, yaghny әr úghymnyng dýniyege kelu retin aitu).

...Áriden beri sóilesem,

Olda ózimning mereyim. (arghy týptegi atalarynyng tarihymymen maqtanyp, mereylenip otyr).

TUGhAN AYGhA AT BERGEN, (aspandaghy tughan aigha at bergen mening atam Aytumys dep otyr).

Aq qaghaz ben hat bergen, (qaghazdy da, qalamdy da, hat jazudy da ýiretken solar dep otyr).

Eki erin men til-tanday

Sóilesin dep jaq bergen. (eng alghash sóilep, «Til tanbany» iyemdengen solar dep otyr).

Aytqan sózge týsinbes

Adamnyng myisyz aqymaghy» (múny týsinip moyynday almasan, misyz – aqymaqsyn) dep otyr. Aqtan Kereyúlynyng (1850-1912) Ata tegi: Aday – Kelimberdi – Búzau – Aytumys – Shylym – Órdek – Kenje bolyp taratylady. (Jyr-dariya «Manghystaudyng aqyn jyraulary» Aqtau-1995. 159 bet);

Oghyz ben Aday sinoniym. Aqiqatynda, Oghyz (Oq pen qyz) Adaydyng qarashanyraghynan bólinip ketken úrpaghy. Dәlel retinde aitarymyz, Adaydyng «Jebe» tanbasy, qoramsaqqa salynyp, Sadaqpen, yaghny Saq atamyzben birge jýredi. Búl tuystyghy bólinbeytin Jeti atalyq jýie. Bólinu segizden, yaghny Semitterden (arap pen ebreylerding atasy) bastalady.  Jebe Adyrnadan atylyp, ajyraghan kezde oqqa ainalady. Qazaqy sózde eshbir jerde jebe tiydi delinbey, oq tiydi delinetinining syry osy.

Qorqyt atamyzdyng «qayda bir halqym barsam da, Qorqyttyng kóri qazuly» degen qanatty sózi men «Qorqyttyng kýiin» bilmeytin qazaq joq. Sol Qorqyt atamyzdyng molasy qazirgi Qyzylorda oblysynyn  Qarmaqshy audany jerinde jatyr.

Bayat – Bay Ad (Bay Aday) degen eki birikken sózden túrady. Qazaqtyng shejire deregindegi on eki Ata Bayúlynyng qarashanyraghyn ústap qalghan kenjesi osylar.

«Bergi kezde (VIII gh.) Qorqyt әbden qartayyp, el basqaru isine qatynaspaydy, el azyp, әrkim bet-betimen ketedi. Qorqyt ótken kýnin esine týsirip, saryn aityp, qobyzben kónilin kóteredi, Qazanbekting erlik isin esinen shygharmay, oghan arnap kýy tartady. Abylghazynyng tolghauynsha, Qazanbek - Qorqyt atanyng tústasy. Bir kýni ol Qazanbekti ardaqtap, mynaday bir saryn aitady:

Qazyghúrt tauyndaghy sәuegey ýngirdi sylatty,

Salar - Qazan onda baryp babasyna as berdi.

It Beshene ony kórip esi ketti,

Alyptar, biyler, kóremising Qazanbekting kim ekenin?

Bir qazangha qyryq bir attyng etin saldy,

Ol qazandy sol qolymen kóterdi,

Ong qolymen elge jýrip ýlestirdi,

Alyptar, biyler, kóremising Qazanbekting kim ekenin?» («Qorqyt ata» Álkey Marghúlan http://www.elarna.com/video.php).

Alyp adamdardyng izi әlemning ózge ónirlerinde de sayrap jatyr. Mysaly, Grekiyada qabyrghasynyng qalyndyghy 20 metrge jetetin, al qalanghan әr tastyng salmaghy 125 tonna tartatyn Tirinf qabyrghasy saqtalghan.

Pasha aralynda biyiktigi 8 metrden asatyn, salmaghy 50 tonnany qúraytyn 500 tas mýsinder bar. Olardyng barlyghy da alystan tasyp әkelingen.

Reseylik ghalymdar Siriya, Livan, Egiypetti aralap jýrip, tasqa týsken alyp adamnyng tabanynyng izin (90 sm) tapqanyn jariya etti.

2006 jyly jazda Saud Arabiyasynda úzyndyghy 10 metrge jetetin adam sýiegi tabylghan. Arheologtar men islam oqymystylarynyng pikirinshe, búl sýiek Qúranda aitylatyn Ad qauymynan qalghan qaldyq bolsa kerek. 1991 jyly amerikalyq arheologtar gharyshtan sputniktik baqylau arqyly alyp sýiek tabylghan jerden Ad qauymynyng ýi-jaylarynyng qaldyqtaryn tapqan. Múnday alyp adamdardyng qanqasy әlemning kóptegen jerinde tabylyp jatyr.

Al Shyghys Aziya elderinde saqtalghan «Buddanyng 60 ereksheligi men 32 qyry» degen jazbada, onyng dene bitimining óte alyp bolghany aitylady.

Damaskige jaqyn manda Ábilding molasy delinetin mola bar. Granitten jasalghan búl molasynyng úzyndyghy 5 metr 71 sm. jәne eni 1 metr 80 sm.

Qúran Kәrimde Allataghala joyyp jibergen Ad qauymy turaly aitylady. Ad qauymynyng adamdary zor deneli, óte alyp kýshting iyeleri bolghan. Bizden kýshti kim bar? dep menmendikke salynghandary ýshin jer betinen joyylghan delinedi.

Ejelgi Adtar alyp adamdar bolghan. «Ad qauymy sol zamandaghy adamdargha qaraghanda dene bitimderi boyshan, kýsh-quattary da mol edi» (arap tarihshysy Ibn Kasiyr).           

Álemge әigili Egiypettegi Gaze piramidalaryn  salmaghy 2500 den 35 tonnagha deyingi aralyqtaghy tas bloktardan qalap, osy alyp adamdar salghan. Ol jayly Qúran Kәrimde aiqyn ayattar bar. «38.Al, Firaun: «Ey, uәzirler! Men sender ýshin ózimnen basqa qúday bar ekenin bilmeymin. Ei, Haman! Laydy ottyng ýstine salyp (kirpish qúiyp), maghan Músanyng qúdayyna kóteriluim ýshin biyik múnara túrghyz» (Qúran Kәrim «Ál-Qasas» sýresi).  Demek, Piramidalar Perghauyndardyng ózderi baqilyq bolghannan keyingi Úly Jaratushy-Allamen mәngi sóilesu ýshin salghan múnaralary. Adam qolymen salynghan múnday alyp keseneler sol ejelgi alyp adamdar zamanynan beri jer betinde bolyp kórgen emes. Ol asa auyr jer silkinisterine de, asa kýshti dauyldargha da, tipti topan sulargha da tótep bere alady. Sol piramidalardy da salghandar osy qazaqtyng ata-babalary. (Qara: «Piramidany qazaqtar salghan». https://kaz.nur.kz/1758855-piramidany-kazaktar-salgan-belgili-zazusy-ktpegen-mlimdeme-zasady.html).

Týsinikteme: Az (Az eli, Azauly, Azau (Azov) tenizi, Aziya (býkil әlem boyynsha halqy kóp eng alyp qúrylyq), Aze (Gaze) jazyghy, Qaz, Qazaq, Qazan, Qazar, Qazyq  – sinoniym. Tarihtan sәl-pәl habary bar jandardyng bәri eski zamandarda osy attas alyp qaghandyqtardyng bolyp ótkenin bilse kerek.

Egiypet faraondarynyng galogruppasy  R1b1a2. Qazaqtyng da galogruppasy osy.

Qazaq «qazyq» dep, qaghyp qoyghan ornynan qozghalmaytyn qaqqan qazyqty aitady. Mine osy qaghidagha sәikes, Núq payghambar atamyzdyng kemesi toqtaghan ónirding aty Qazyq júrt (Qazyghúrt tauy) dep atalady. Núq kemesi osydan san myndaghan jyldar búryn sol taugha qalay toqtady, ol jer de, júrt ta endi eshqashan ózgermeydi degen sóz. Búl sózimizge taghy bir qosar airyqsha dәlelimiz, aspandaghy «Temirqazyq júldyzy». Búl júldyzdyng keremeti sol túrghan ornynan qaqqan qazyqtay bolyp esh qozghalmaytyny. Býkil adam balasy Qazyq júrtta otyrghan Qazaqqa qarap Allanyng aqiqat jolyn bekem ústanudaghy adamy qasiyetting eng jogharghy ýlgisin tapsa, týnde jýrgender de osy júldyzgha qarap jol tabady. Mine bizding atalarymyz shejire-tarihty osylay jazghan.

Temirqazyq demekshi, aqiqatynda da júldyzdyng basym qúramy (ghalymdar 40 payyzy dep jazyp jýr) temir metalynan túrady. Ejelgi atalarymyz múny qaydan bilgen desenizshi!

Qazaqtyng býkil әlem elderining «Qazyq júrty» ekendigining taghy bir aighaghy retinde aitarym: «Qazaq» degen bir auyz sózge jeke adamnyng da, osy sózdi oilap tauyp dýniyege әkelgen elding de barlyq bolmysy, memlekettik qúrylymy: Qaz túru, qaz basu, qaz-qaz basu, qaza bolu (adam ómirining basy men ayaghy);  Qazyq (qaghylghan jerinen qozghalmaytyn  qazyq), Týp qazyq (Qazaq eli býkil әlem elderining týp qazyghy), Temirqazyq (a. aspandaghy ornynan qozghalmaytyn júldyz, ә. Elding ústanghan baghyty (adam balasy birigip el bolugha tiyis. Maqal: «Jalghyz aghash orman emes»), Qaz (a. Qazaqtyng el aty, ә. úshatyn aru qús), Qazday qalqydy (sap týzep úshty), Qazuar (qús), Qaz-ýirek (qús), Qazyghúrt (tau), Qazyqúrt (ósimdik), Qazy (a. әdil biylik aitushy, tórelik etushi, b. jylqynyng ishegi men etinen jasalghan qazy), Qazi, qazyret (din, ar, iman), Qaziyne (qúdiret),  Qazauat (músylman dini ýshin jýrgizilgen qasiyetti soghys),   Qazyna (memleket mýlki, baylyghy), Qazu (eldi sumen qamtamasyz etu), Qazbalau (ótken tariyhqa ýnilu), Qazymyrlanu (týbine deyin qoymay zertteu), Qazaghuar (qazaqshyl adam), Qazaq arba (avtorlyq qúqyq), Qazaq ýy (Kiyiz ýi, avtorlyq qúqyq), Qazaqy er (avtorlyq qúqyq), Qazanat (qolgha ýiretilgen minis aty), Qazyqbau (qazyqbau shalu), Qazjua (kópjyldyq ósimdik), Qazoty (shóptesin), Qaztaban (ósimdik), Qaztamaq (ósimdik), Qaztantay (ósimdik),   Qazghanu (qazaq bolu ýshin kýresu), Qazir (uaqyt ólshemi: qazirgi, qazirgidey, qazirde, qazirshe),   Qazan (a. Ejelgi qaghanat, ә. Kýz aiy: eginning pisip, maldyng semirip qoymagha, qazangha týsetin mezgili, yaghny adamnyng da, memleketting de әl-auqaty,  isher asy; b. Otqa shydamdy as pisiretin ydys; g.  el, júrt), Qazar (ejelgi qaghanat), Qazaq (eng alghashqy әlemdik qaghanat), Qazaqstan (sol әlemdik qaghanattyng býgingi qarashanyraghy), Qaz-qatar (eng birinshi dýniyege kelgen qazaq elining artynan qaz-qatar tizilip ózge elderding dýniyege kelui), Qaz-qalpynda (sol alghashqy qúrylghan Qazaq degen memlekettik qúrylymnyng ózgermey alghashqy beynesinde qaluy), Qazaqy (qazaq ýlgisi boyynsha jasalghan), qazaqsha (Ana til), Qazan-ayaq (ydys), Qazan-oshaq, Qazanpesh, Qazanshúnqyr, Qazdii,  Qazanjappa (nan), Qazanbúzar (basbúzar tentek), Qazandop (oyyn), Qazantoy (toy), Qazyreti (Qazireti payghambarlar, Qazireti Súltan, Qazireti Omar, Qazireti Ospan, Qazireti Ghali, yaghny esimining aldyna Qazireti (Ázireti) qoldanylsa, solardyng bәri Qazaqtyng balasy) týgel syiyp túr. Sóz týsingen adamgha búdan asqan danalyq boluy mýmkin be?! Ol qaghida, kýni býginde de tura sol qalpynda qoldanysta jýr. Mysaly, Qaz pochta, QazMúnayGaz, QazMúnayQúrylys, Qazsink, Qazaltyn t.t. bolyp kete beredi. Jer betindegi qay elding atauy osynday mәn-maghynagha ie bola alady?! Býtkil jer betinde atauy dәl osynday maghyna beretin birde-bir el bolyp kórmegen, bola da almaydy. Qazaqtyng osynday sóz jasau jýiesin eshbir el jasap kórmegen, jasay da almaydy. Qazaqtyng mәdeny dengeyine esh bir el jetip kórmegen, jete de almaydy.

Endi osynyng ýstine «Qazaq» degen el atauyn qay jaghynan oqysanyzda esh ózgermeytinin qosynyz. Býtkil jer betinde múnday atauy bar birde-bir el joq.

Ejelde olardy Qaz by (Eng alghashqy tili shyghyp sóilegen el), yaghny Qas by (Kaspiy tenizi atauy solardyng qúrmetine qoyylghan) dep ataghan. Olar jaqsylyqqa jarysudan bәige alyp, Qas bi, Qas Saq, Qas túlpar, Qas jýirik, Qas batyr, Qas paluan, Qas sheber, Qas sheshen, Qas súnqar, Qas qyr (a. eng biyik qyrat (qazirgi atauy Ýstirt; ә. ózgege tәueldi bolghangha kónbeytin, eshqashan qolgha ýirenbeytin, qansha qyrsa da túqymy qúrymaytyn bóri, kók bóri (Bóri - Alshynnnyng laqap aty)) atalghan.

Qazaq Álippesining «Alyp bi» atalatynynyng da syry osy. Ejelgi Qazaq ertegilerining bәri derlik bir auyzdan ejelgi Qazaqtardy alyp adamdar dep suretteulerining syry osy. Atalarymyzdyng anyz týbi  - aqiqat deytinderi de osy.

Qazaqtyng qarashanyraghy Aday ata esimining Adam atamen «Ada (Ata)» degen bir týbirden bolatyny da osydan.

Ejelgi qazaqtardyng alyp bolyp, olarda bilim men ghylymnyng asa joghary dengeyde damyp, úzaq ómir sýrgendigine taghy bir dәlel keltire keteyin. Ol qazaqtyng medisinasy.

Aghylshyn tilinde as qorytugha qajetti manyzdy fermentti bóletin bezge “Pancreas” deydi. Búl “tasbaqanyng jotasyndaghy tasy, yaghni, sauyty” – degendi bildiredi. Yaghny olar bezding syrtqy úqsastyghyna, onyng týrine qarap osylay ataghan. Al orystarda “podjeludochnaya jeleza” deydi. Olar da asqazannyng astynda ornalasqandyghy ýshin osylay ataghan. Ekeui de kózben kórgenine qarap atau bergen. Al bizding ata babalarymyz “úiqy bezi” deydi. Sebebi búl bez júmysyn toqtatqan jaghdayda, adam komagha, yaghny úiqygha ketedi. Eger ata-babalarymyzda medisina bolmaghan bolsa, onda atalmysh bezding komagha sebep bolatynyn qaydan bilgen?

Sosyn gen ghylymy damyghannan keyin ghana ghalymdar týrli aurulardyng neshe atagha deyin túqym qualaytyndyghyn dәleldep otyr. Al bizding ata-babalarymyz jeti atagha deyin qyz berisip-alysugha tyiym salghan jәne búl tyiym әli kýnge deyin jalghasyp kele jatyr. Qazaqtar medisinany bilmegen bolsa, olar ghylym endi ghana bilip jatqan aurudyng neshe atagha deyin túqym qualaytyndyghyn qalay bilgen?

Núq zamanyndaghy topan sugha deyingi Alyp adamdar dәl qazirgidey kóp (7 mlrd) bolmaghan, az bolghan. Qazaqiyanyng sóz týbiri, yaghny óz týbi, óz atasy «Az (Aziya)» bolatyny osydan.

Múhambetkәrim Qojyrbayúly, Manghystau

Abai.kz