اللا تاعالا العاشقى ادام اتامىز بەن اۋا انامىزدى الىپ ەتىپ جاراتقان. ولاردىڭ نۇق پايعامبار زامانىنداعى توپان سۋعا دەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ بويلارىنىڭ بيىكتىگى 40 كەز، ءتىپتى كەيبىر دەرەكتەر 60 كەز بولعان دەگەندى ايتادى. ولاردىڭ بويلارى قانشالىقتى بيىك بولسا، عۇمىر جاستارى دا سونشالىقتى ۇزاق بولعان. شەجىرە دەرەكتەرى  ولاردىڭ مىڭ جاساعاندارىن ايتادى. مىسالى، ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە»: «ادام بۇل دۇنيەدە مىڭ جىل جاساپ، ول دۇنيەگە كەتتى. ونىڭ ورنىنا شەس اتتى ۇلىن قويدى. …قۇداي تاعالا شەستى پايعامبار قىلدى. ول 912 جىل ءومىر ءسۇردى. ...قينان 840 جىل،  ...ءماھلايىل 920 جىل، ...بەردى 960 جىل، ...نۇق 950 جىل، يافەس 250, ...تۇتىك 240 جىل عۇمىر كەشتى» (10-13 بەتتەر).

«ادام اتا ءجۇز وتىز جاسقا كەلگەندە حاۋا انا ءبىر ءۇل تۋىپ، اتىن سەت دەپ قويدى. سەت تۋعاننان سوڭ ادام اتا بارلىعى توعىز ءجۇز وتىز جىل عۇمىر كەشىپ قايتىس بولىپتى. سەت 912 جىل عۇمىر كەشىپ دۇنيەدەن ءوتىپتى. قازىرگى ادامدار سول سەتتەن تۋىپ تارالىپ، كوبەيىپ، ەل بولعان دەيدى. سەت (912 جىل عۇمىر كەشكەن) -> ەنوس (905 جىل ءومىر سۇرگەن) -> قاينان (910 جىل ءومىر سۇرگەن) -> ماقالالەل (895 جىل ءومىر سۇرگەن) -> يəرەت (962 جىل ءومىر سۇرگەن) -> ەنوح (365 جىل ءومىر سۇرگەن ) -> مəتۋسالا (969 جىل ءومىر سۇرگەن) -> لəمەح (777 جىل ءومىر سۇرگەن) > نۇق پايعامبار (950 جىل ءومىر سۇرگەن). نۇق — ادام اتانىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى ەدى» («الشىن شەجىرەسى» ت.ۇسەنباەۆ).

«اللا ادامنىڭ بويىن الپىس شىنتاق قىلىپ جاراتتى. سوسىن ادامداردىڭ بويى قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن توقتاۋسىز كىشىرەيدى" (بۋحاري №3326, مۋسليم №2841).

«ادام اتانىڭ بويى 30 مەتر بولعان (قاراڭىز).

مۇنداي دەرەكتەر وتە كوپ. ەجەلگى شەجىرەلەردىڭ ءبارى ءبىر اۋىزدان وسىلاي جازعان. سوندىقتان ونىڭ ءبارىن قايتالاپ جاتپايمىز.

ادام اتامىز بەن اۋا انامىزدىڭ ۇزاق جاساعاندارى جانە ولاردىڭ الىپ ادامدار بولعاندىقتارى جايلى ايعاقتار قازاق دالاسىندا تولىپ جاتىر.

اڭگىمىزدىڭ باسىن قازاقتىڭ اۋىزەكى ادەبيەتىندەگى «تولاعاي باتىر» جايلى اڭىز-ەرتەگىلەردەن باستايىق: "تولاعاي" - حالىق اڭىزى. شىعىس قازاقستان وبلىسى تارباعاتاي اۋدانىنداعى تاۋ اتاۋىنا بايلانىستى اڭىزدا بۇرىنعى وتكەن زاماندا، ۇلكەن وزەن بويىندا سارجان دەگەن اڭشى ءومىر سۇرگەنى، جىلدار جىلجىپ، كۇندەر وتكەندە ونىڭ ايەلى ايسۇلۋ ومىرگە ۇل اكەلگەنى، قۋانعان اكە-شەشە دۇبىرلەتىپ توي وتكىزىپ، بالاعا تولاعاي دەگەن ات قويعانى ايتىلادى. ەرتەگى جەلىسىندەگىدەي سيۋجەتتەر بوي كورسەتىپ، تولاعاي اي ساناپ ەمەس، كۇن ساناپ وسەدى. ءتورت جاسىندا ناعىز باتىرعا اينالىپ، جەتىگە كەلگەندە بەلدەسۋگە شاق ادام تابىلمايدى. اكەسىمەن بىرگە اڭعا شىعىپ، اتاقتى اڭشىعا اينالادى. بىردە ولاردىڭ مەكەنىنە جۇت كەلەدى. جاۋىن جاۋماي، قۋاڭشىلىق بولادى. شولدەن مال قىرىلىپ، ادام ولەدى. كۇننىڭ ىستىعىنان كيىز ءۇيدى پانالاپ، اناسىمەن اڭگىمەلەسىپ، تولاعاي ودان جاڭبىرلى جەردى سۇرايدى. اناسى قيىر شەتتە وتكەن جاستىعىن ەسكە الىپ، ەشقاشان قۇرعاقشىلىقتى بىلمەيتىن، ءشوبى شۇيگىن مەكەننىڭ بار ەكەنىن ايتادى، تاۋلارى اسپان تىرەگەن جەر جانناتى تارباعاتاي جايلى ۇزاق اڭگىمەلەيدى. ول كوپ ءجۇرىپ شىڭدارىن قار باسقان اسقار تاۋلاردى تاۋىپ الادى، وعان بيىك توعايلى، قۇستارى سايراپ، توبەسىن بۇلت جاپقان ءبىر عانا تاۋ ۇنايدى. ول وسى تاۋدى قۇشاعىنا الىپ، قاتتى ىرعايدى دا ارقاسىنا سالىپ، كەرى ەلىنە قاراي قايتادى. ول شارشاماي ۇزاق جۇرەدى. حالىق جىلجىپ كەلە جاتقان ۇلكەن تاۋدى كورەدى. ونى كوتەرىپ كەلە جاتقان تولاعاي ەكەنىن بىلەدى. نايزاعاي ويناپ، كۇن كۇركىرەپ، جاۋىن سەلدەتەدى. حالىق "تولاعاي" دەپ ۇرانداپ، قۋانىشپەن قارسى الادى. قۋارعان ءشوپ كوتەرىلىپ، جان-جانۋار موڭىرەپ-ازىناپ شۋلايدى. شارشاعان باتىر تاۋ استىنان شىعا الماي "اپا!" دەگەن جالعىز اۋىز سوزگە عانا شاماسى كەلەدى دە، ماڭگىگە تاۋ استىندا قالادى. باقىتتى انا ايعايلى جىلاۋعا باسادى، حالىق قايعى جامىلىپ، تاۋ دا بۇعان شىداي الماي كوزىنەن جاس بۇلاق بولىپ اعادى. سودان بەرى بۇل تاۋ "تولاعاي" دەپ اتالادى. اڭىزدى شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ فولكلورلىق ەكسپەديتسياسى تارباعاتاي وڭىرىنەن جازىپ العان. قولجازبا نۇسقاسى وسى كافەدرانىڭ ارنايى قورى مەن ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا جانە ءماتىنتانۋ بولىمىندە ساقتاۋلى». (ەنتسيكلوپەديالىق دەرەكتەن).

ەل اۋزىندا «تولاعاي باتىر» جايلى اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ بىرنەشە نۇسقالارى بار. بارىندە دە تولاعاي باتىر قۋاڭشىلىققا ۇرىنعان ەلگە ساياسىنا بۇلت شاقىرىپ، ۇيالاتاتىن تاۋدى ارقالاپ كەلگەنى جايلى سىر شەرتەدى.

گرەك اڭىزىندا گەراكلدىڭ، قازاقتىڭ «جالعىز كوزدى ءداۋ»، «قاڭباق شال» ەرتەگىلەرىندە ماڭدايىندا نىسانالى جالعىز كوزى بار، الىپ ادامداردىڭ بولعاندارى جايلى باياندالادى. «وعىز داستانىندا» ەجەلگى زاماندا قازاق دالاسىندا «ءداۋ قياسى» دەگەن  جەر بولعانى ايتىلادى.

ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ «تولاعاي باتىر» جايلى اڭىز-ەرتەگىسى بار.

ەجەلگى قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ، ەپوستىق جىرلارىنىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك الىپ ادامدار بولعانىن ايتادى.

«ءسويتىپ، تورتەۋ بولىپ ءجۇرىپ كەتەدى. بۇلار ەلسىز تۇزدە كەلە جاتسا، الىستا ءبىر تاۋ كورىنەدى، ول تاۋدىڭ ۇستىنە تاعى ءبىر تاۋ شىققانداي بولادى. جاقىنداپ كەلىپ قاراسا، ءبىر ادام تاۋدى ولاي دا كوتەرىپ قويادى، بۇلاي دا كوتەرىپ قويادى. ءبىر تاۋدى كوتەرىپ ءبىر تاۋدىڭ ۇستىنە كويادى.

«و، نەعىپ جۇرگەن ادامسىڭ؟»— دەپ، توستىك قاسىنا جەتىپ كەلەدى.

«جەردىڭ ۇستىندەگى ەر توستىك جەردىڭ استىنا ءتۇستى دەگەنگە، سونىڭ جولداسى بولايىن دەپ، جولىن توسىپ جۇرگەن اداممىن»،— دەيدى كىسى.

«توستىككە جولداس بولارلىقتاي قانداي ونەرىڭ بار ەدى؟»— دەيدى توستىك.

«جۇرتتان اسقان الىپپىن، جەردىڭ ۇستىندە دە، استىندا دا ماعان شاق كەلەتىن ادام جوق، قايراتىم ىشىمە سىيماعان سوڭ، تاۋلاردى كوتەرىپ ەرمەك قىلامىن، تاۋسوعار دەگەن ەرمىن»،— دەيدى كىسى» («ەر توستىك»).

تۇسىنىكتەمە: ەرتەك (ەرتەگى) - بۇل وتە ەسكى زاماندارداعى اتالارىمىزدىڭ باسىنان وتكەن حيكايالارى دەگەن ءسوز. تولىق ماعىناسى «ەرلەردىڭ تەگى جايلى حيكايا»  دەپ وقۋىمىز كەرەك. قازاق حالىق ەرتەگىلەرى ەشقاندايدا ويدان شىعارىلعان دۇنيە ەمەس. سولاردىڭ ءبارى اتالارىمىزدىڭ باسىنان وتكەن ومىرلەرىنەن الىنعان وقيعالار.

«تۋىپتى قازاق پەنەن سوزاق بىرگە

اكەسى ايىرقالپاق ءبىر دەيدى انا.

سوزاقتان تولاعاي مەن ءسۇيىر تۋىپ،

مەكەنى اتالادى ەكەن «بەس قالا»،

ۇرگەنىش، تورتكۇل، شىمباي، تاقتاكوپىر،

قونىسى تولاعايدىڭ تاپ سول ارا.

تولاعاي اۋەلدە اتى بولعانىمەن،

اتانعان قاراقالپاق بارا-بارا (ش. جۇبانۇلىنىڭ شەجىرەسى. حاميت مادانوۆ «كىشى ءجۇز شەجىرەسى». الماتى، 1994. 13 بەت).

قازاقتىڭ ەجەلگى اڭىز، ەرتەگى، شەجىرەلەرىندەگى كوپ ايتىلاتىن ايگىلى تولاعاي (الىپ)  باتىردىڭ اتىن ۇستاپ قالعان ۇرپاقتارى وسىلار.

قازاق پەن قاراقالپاقتاردىڭ تەگى ءبىر. ونى ءسوز بىلەتىن جاندار «قارا» دەگەن ءسوزدىڭ قالپاقتىڭ الدىندا تۇرعانىنان دا ايقىن كورە الادى. ال، الەمدەگى بارلىق قارالاردىڭ ءتۇبى، ءوز اتى ايتىپ تۇرعانداي ماڭعىستاۋداعى تۇپقاراعاننان (قاراعانتۇپ، قاراعان تۇبەكتەن), ياعني قارالاردىڭ شىققان تۇبىنەن باستاۋ الادى.

 قازىرگى ەۋروپا جەرىندە الىپ ء(الپى) دەگەن تاۋ بولسا، قازاقتا «الىپ ەر توڭعا» اتتى باتىرلىق داستان بار.

قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى الشىن ادايدا «الىپ» دەگەن رۋ بار. ادايدىڭ تولىپ، تولىسقان توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعى توبىشتان تارايدى.

قاز اداي شەجىرەسىندە: قازاق – كىشى ءجۇز (بەگارىس) – الشىن – ون ەكى اتا بايۇلى – اداي – توبىش – توبىشتان ەكى بالا وراز بەن بەگەي – ورازدان ءۇش بالا جايىق، الىپ (شەگەم) جانە ەدىل (قاراش) بولىپ تاراتىلادى. بۇل دەرەك «ماڭعىستاۋ ەنتسيكلوپەدياسى» مەن ادايدىڭ ايگىلى ءبيى الشىن مەڭدالىۇلىنىڭ شەجىرەسىنەن الىندى.

قازاقتا بۇل شەجىرەلىك دەرەكتىڭ اقيقاتتىعىن ايعاقتايتىن «ورازدىنىڭ ءۇش قوناعى ءبىر كەلەر» جانە «بەلگىلى ەردەن بەگەي بار» دەگەن قاناتتى سوزدەر بار. سول ورازدىڭ ءۇش بالاسىنان جايىق پەن ەدىل دەگەن ەكى وزەن جانە الىپ دەگەن تاۋ قالدى. دەمەك، قازىرگى رەسەيدەن باستاپ، بۇكىل ەۋروپا جەرى ءبىزدىڭ  اتالارىمىزدىڭ ەجەلگى اتاقونىسى بولىپ تابىلادى. مۇنى قاي-قايسىمىزدىڭ دا بىلە جۇرگەندەرىمىز ابزال.

ولار ەجەلگى زامانداردا قازىرگى رەسەي جەرىندەگى باتىس ءسىبىردى بويلاي اعاتىن ۇزىندىعى (ەرتىستى قوسا العاندا) 3650 كم قۇرايتىن وب وزەنىنىڭ بويىن جايلاعان. وسى وزەنگە جانە سول وزەن بويىنداعى بارلىق جەرگە ءوز ەسىمدەرىن بەرگەن. وب وزەنى باستاۋىن التايداعى بيا ء(شۇي) جانە قاتىن وزەندەرىنىڭ قوسىلۋىنان الىپ، اياعى قار (كارسكوە مورە) تەڭىزىنە قۇيادى. ونىڭ وسى تەڭىزگە قوسىلار جەرى وب ەرىنى (وبسكايا گۋبا) دەپ اتالسا، وسى وب ەرىنىنە جالعاسىپ جاتقان تاعى ءبىر ەرىن، تاز ەرىنى دەپ اتالىپ، وزەن ءسىبىر مەن حانتى-مانسيسك (حان مەن مان) جەرىنە كەلگەندە ەرتىس دەپ اتالادى. ودان توبىل (توبىش) قالاسىنان وتكەندە ءبىر سالاسى توبىل  اتانىپ قازىرگى قازاق دالاسىنداعى قوستاناي (قوساي) قالاسىن قاق جارىپ اعادى. رەسەي جاق بولىگىندەگى وب وزەنىنىڭ جاعاسىندا ماڭعىستاۋداعى شەرقالا  تاۋىمەن اتتاس شەرقالا دەگەن قالا بار.  بۇل وزەننىڭ توم (بۇزاۋ-جەمەنەي), شۇلىم (شىلىم), كەت (كەتە), ەرتىس، ەسىل، توبىل (توبىش) ت.ب. سالالارى بار. بۇل اتاۋلاردىڭ يەلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك قازىرگى كىشى ءجۇز-بەگارىس-الشىننىڭ قۇرامىندا سول كەزدەگى رۋ اتاۋلارىمەن ساقتالىپ تۇر.

ادايدىڭ توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعى توبىشتىڭ ءتۇبىر ءسوزى «وب» بولاتىنى وسىدان. ورىس حالقىنىڭ ءوز تەكتەرىن «وب (وۆ)» يۆانوۆ، سيدوروۆ، پەتروۆ دەيتىندەرى دە وسىدان.

تۇسىنىكتەمە: قازاققا تەگىن ولاي جازۋعا بولمايدى. سەبەبى، ءبىز مۇنداي جاعدايدا ءوز اتامىزدى قاراشاڭىراقتان ءبولىىنپ كەتكەن ۇرپاعىنا بالا ەتەمىز.

ال، ەندى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستايتىن ايعاقتارعا كەلسەك، سارارقاداعى كوكشەتاۋدىڭ باۋرايىندا بۋراباي كولىنىڭ جاعاسىندا بۋراباي كەنتى بار. وسى كەنتتىڭ قاق ورتاسىندا ۇزىندىعى 150, ەنى 30-40, بيىكتىگى 15 مەتر شاماسىندا الىپ تاس بلوكتاردان جىمداستىرا قالانىپ، قولدان سوعىلعان شوگىپ جاتقان الىپ بۋرا ءمۇسىنىنىڭ قيراندىسى ايقىن بايقالادى. شوگىپ جاتقان بۋرانىڭ وڭ جاق اياعىنىڭ تۇسىندا ۇلكەن قالاندى تاس بلوكتىڭ بەتىندە ەجەلگى قازاقتاردىڭ كادىمگى تاڭىرلىك كىرەس تاڭباسى ايقىن كورىنەدى.

وسى بۋرا مۇسىنىنەن 200 مەتردەي جەردەگى بۋراباي كولىنىڭ جاعاسىندا تاعى ءبىر تاس ءۇيىندى بار. ديامەترى 50 مەتردەي، ونىڭ دا بيىكتىگى 5-6 قابات ۇيمەن شامالاس. سىرتى دوڭگەلەك، بۇل ءۇيىندىنىڭ دە سىرتى وڭدەلگەن تاس بلوكتارمەن جىمداستىرىلا قالانعان.

كولدىڭ ورتاسىندا جۇمباقتاس، كەلەسى بەتىندە وقجەتپەس تاۋ شىڭى تۇر. بۇل تاۋدىڭ دا فورماسى دوڭگەلەك. تابانى ۇلكەن، بيىكتەگەن سايىن جىڭىشكەرە بەرەدى. ۇلكەن تاس پليتالاردان ءبىرى مەن ءبىرى جىمداستىرىلا بايلانىستىرىپ قالانعان. زەر سالىپ قاراعان كىسىگە تاۋدىڭ ءبىر بەتى مەن ۇستىڭگى جاعى قۇلاعانى بايقالادى.

مىنە وسى الىپ قۇرىلعىلاردى وتە ەرتەدەگى الىپ اتالارىمىز سالدى دەۋىمىزگە تولىقتاي نەگىزىمىز بار. (قارا: «بۋراباي. اڭىز بەن اقيقات»).

سول سياقتى نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ كەمەسى توقتاعان قازىعۇرت تاۋىنا جاقىن جەردە نۇق اتامىزدىڭ مولاسى بار. ول مولا «ۇكاشا اتا» دەپ اتالادى. ەجەلگى جازبالار نۇق پايعامبار قاۋىمىن «ۇكىش قاۋىمى» دەپ اتاپتى.

ۇكىش قاۋىمى – نۇق پايعامبار قاۋىمىنىڭ ەجەلگى اتاۋى. نۇقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) ۇق (ۇك) بولاتىنى وسىدان. قازاق كەلىندەرىنىڭ ساۋكەلەسى مەن دومبىراعا تاعىلاتىن ۇكىنىڭ جانە ءۇمىتىمىزدى ۇكىلەيتىنىمىزدىڭ سىرى وسى. قازىرگى «ۇكىم» (جارلىق), «ۇكىمەت» دەگەن ۇعىمىمىزدىڭ دا اۆتورى وسى ۇكىش (نۇق) قاۋىمى. بىزدەن باسقا ەشبىر ەل ءوز بيلىگىن ۇكىمەت دەپ اتامايدى.

تۇسىنىكتەمە: ۇكاشا اتا مازارى – قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىندە، وگىز تاۋ شاتقالى ماڭىنداعى قىراتتا، ياعني وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇركىستان قالاسىنان 42 كم جەردە. كەسەنەسىنىڭ جالپى ۇزىن 16 م، ەنى 5 م، بيىكتىگى 3,5 – 4 م. عيماراتتىڭ باتىس جاعىندا، ديامەترى 3,5 – 4 م، بيىكتىگى 4 – 4,5 م بولاتىن شىرىمەيتىن قاڭىلتىردان كۇمبەز تۇرعىزىلعان. نەگىزگى قۇرىلىسى تاۋ تاستارىنان تىك ءتورتبۇرىشتى ەتىپ قالانىپ، سىرتى اق جانە سۇر ءتۇستى تسەمەنت قوسپاسىنا قيىرشىق تاس ارالاستىرىلىپ سىلانعان. كەسەنەنىڭ ىشىندەگى مازاردىڭ بيىكتىگى 160 – 170 سم، ەنى 150 سم، ۇزىندىعى 12 م-گە جۋىق. كەسەنەنىڭ باتىس جاعىندا 200 م جەردە ۇكاشا اتا قۇدىعى بار.

ال، اشاعا كەلسەك بۇل ەكى دۇنيەنىڭ، نەمەسە ءبىر زاتتىڭ ەكىگە ءبولىنىپ ايىرىلاتىن جەرى دەگەندى بىلدىرەدى. مىسالى، اشا (ايىر), اشاتاياق (ۇشى ەكى ايرىلعان تاياق), اشاماي (جاس بالاعا ارنالعان اتتىڭ ەرى). بۇل قازاقتىڭ تەكتىك شەجىرەسىندە دە، ءسوز جاساۋ جۇيەسىندە دە تەك قانا سونى بىلدىرەدى. ءالىپبيدىڭ (الىپپەنىڭ) ءبىرىنشى دىبىسى «ا» مەن باستالىپ «ا» مەن اياقتالاتىن سوزدەردە دە سولاي: 1.اعا، 2.ادا، 3.ازا، 4.الا، 5.انا، 6.اپا، 7.ارا، 8.اسا، 9.اتا، 10.اۋا، 11.اشا، ياعني ۇكاشا اتا (نۇق پايعامبار) 9-شى اتا مەن 10-شى انادان ايىرىلىپ ء(بولىنىپ) كەتىپ تۇر. قايران اتالارىم! جارايسىڭدار! ءسوز جاساساڭ وسىلاي جاسا! تاريح جازساڭ وسىلاي جاز! بۇل تاريحتى ۇلى جاراتۋشى – اللادان باسقا ەشكىم، ەشقاشان جويا المايدى.

سەبەبى، جەر بەتىندە ءبىر قازاق ءتىرى تۇرسا، دومبىرا جويىلمايدى. قازاقتىڭ دومبىراسىنا، سالداردىڭ باس كيىمدەرىنە، قازاق كەلىندەرىنىڭ ساۋكەلەسىنە «ۇكى» تاعاتىن سەبەبى دە وسى. ءبىزدىڭ ۇكىلەپ، ايالاپ جۇرگەن اتامىز (نۇق پايعامبار) وسى ۇكاشا اتامىز. ۇكىلى دومبىرا، ۇكىلى ىبىراي، ۇكىلى پوچتا، ۇكى (مۇزدان ۇكى ويۋ), ۇكى (قۇس),  ۇكىم، ۇكىمەت، ۇكىمەت باسى اتاۋلارى وسى اتامىزدان قالدى.

«ءۇ ء(ۇزىلۋ)» دەگەن تاڭبانىڭ ءوزى «اشاتاياق» بەينەسىن بەرسە، «ۇ (ۇزارۋ)» بەلىنە بەلبەۋ بايلاپ الىس ساپارعا شىققان نۇق اتا قاۋىمىنىڭ ۇزارعان، ياعني ءوسىپ-ونگەن ۇرپاقتارى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.

 تاريح تاعلىمى: ءبىزدىڭ ورىس ءتىلدى بيلىكتىڭ زورلىقپەن تاڭعان سوڭعى لاتىن ءالىپبيى قازاقتى شەجىرە-تاريحىنان  مۇلدەم اجىراتۋعا قىزمەت ەتەتىن بولىپ تۇر.

الىپ ادامدار جايلى «قامبار باتىر» جىرىندا مىناداي جولدار بار:

...جاقسىلار داستان ايتايىن

ەرتەدەگى ەرلەردەن

نۇسقا بولىپ سوڭعىعا،

قالعان ولمەي ءبىرى دە  (313 بەت. جىردى شىعارۋشى بەلگىسىز اۆتور ەرتەدەگى

ەرلەردىڭ تەگىن، ياعني وتە كونە داۋىردەن باستاپ جىرلايمىن دەپ  وتىر).

...قۇيرىعىنان كوتەرىپ (جولبارىستى ايتىپ وتىر).

اينالدىرىپ باسىنان

لاقتىرىپ جىبەردى

قىرىق قادام جەردەن اسىردى (321 بەت).

...قارامان ءداۋدىڭ ەرلەرى (334 بەت).

...قارامان داۋگە تاپسىرعان (336 بەت).

...كۇرزىسىن الىپ قولىنا (353 بەت. بۇل قارامان ءداۋدىڭ قارۋى). دەمەك:

- جىر باستاۋىن وتە ەستە جوق، ەسكى زاماننان باستاپ وتىر.

- وقيعا بولىپ وتكەن زاماننىڭ ادامدارى الىپ بولعان دەۋگە تولىق نەگىز بار.

- قارامان پاتشانى ءداۋ (الىپ ادام) دەپ وتىر.

- قامبار باتىر دا ودان كەم ەمەس. جولبارىستى قۇيرىعىنان ۇستاپ قىرىق قادام جەرگە لاقتىرادى.

بۇل جىردى ءبىزدىڭ (قازاقتىڭ) جاعدايىندا قيالي اڭگىمە دەپ، ءۇستىرت قاراۋعا مۇلدەم بولمايدى. سەبەبى، ماڭعىستاۋداعى اقتاۋ قالاسىنىڭ 16 شاعىن اۋدانىندا،  بەينەۋ اۋدانى بورانقۇل كەنتىنىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا 20 كم. قاشىقتىقتا «التى قۇلاش اۋليە» دەگەن ەكى كيەلى ورىن جانە ماڭعىستاۋ اۋدانى شايىر اۋىلىنىڭ سولت.-شىع. جاعىنان 12 كم. جەردەگى «قىرىقكەز» قورىمدارى بار. قازاقتا  «قۇلاش» پەن «كەز» ۇزىندىق ولشەمى. سوندا اتالارىمىزدىڭ بويى 10-12 مەتر، ءتىپتى ودان دا بيىك بولعان. بۇل اتاۋ سوناۋ ەسكىدەن دە ەسكى زامانداردا جەر بەتىندە الىپ مامونتتار (ەرتەرەكتە تۇپقاراعان، ساۋرا ماڭىنان مامونتتىڭ سۇيەگى ء(تىسى) تابىلعان بولاتىن); الىپ قاراقۇستار (مانقۇس نەمەسە كەيىنىرەك دەگەلەك) «وتپان تاۋدىڭ باسىندا، دەگەلەك دەگەن ءبىر قۇس بار، اسپاندا تۇرىپ ىسقىرسا، مىڭ وردالى جىلان باسىلعان» دەگەن قاشاعان جىراۋدىڭ جىر شۋماقتارىن ەسكە الايىق; الىپ كەسىرتكەلەر مەن الىپ ايداھارلار ءومىر سۇرگەن زامانداردا، ول زاماننىڭ ادامدارىنىڭ بويلارى دا، سولارعا سايكەس 10-12 مەتردەن جوعارى بولعان. ولار الىپ ادامدار دەپ اتالعان. قازىرگى ەۋروپا جەرىندەگى الىپ ء(الپى) تاۋىنىڭ اتاۋى دا سولاردان قالدى. بۇل جاعداي وتكەن عاسىردىڭ اياق كەزدەرىندە قازىرگى ارابيا جەرىنەن بويى 10-12 مەتر ادامداردىڭ قاڭقاسى تابىلعاننان كەيىن عىلىمدا دا مويىندالعان. ماڭعىستاۋداعى وتە ەسكى قورىمدار قاتارىنا جاتاتىن قارامان اتا قابىرىنىڭ ۇزىندىعى 10 مەتردەي ەكەنىن قوسىڭىز. ءبىز ونى بەيىتىنىڭ باسىنا ۇيىلگەن ۇيىندىدەن دە ايقىن كورە الامىز. ماڭعىستاۋدا بويى ءۇش، ءۇش جارىم مەتر ادامداردىڭ مولالارى كۇنى بۇگىندە دە كەزدەسەدى. سونداي مولالاردىڭ ءبىرى سايوتەستەن تەڭىزگە قاراي 35 كم. جەردەگى سيسەم اتا اۋليە قورىمىندا بار. ەندى وسى الىپ ادامداردىڭ قاتارىنا ەرسارى اتامىزدى دا قوسىپ، بەلىنە ۇزىندىعى 4 مەتردەن استام، سالماعى بىرنەشە توننا بولاتىن قايراعىن (ەرسارىنىڭ قايراعىن) بايلاپ قويساڭىز وتە ادەمى ۇيلەسىپ كەتكەن جوق پا؟! مۇنداي جادىگەرلەر وزگە وڭىرلەردە دە جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى  اتىراۋ وبلىسى ماديار توبە دەگەن جەردەن جول قازىپ جاتقان جۇمىسشىلار تاۋىپ العان الىپ ادامنىڭ قابىرى. اياق جىلىنشىگىنىڭ ءوزى ءبىر مەتردەي.

ەندى وسىلاردىڭ ۇستىنە جىردا سۋرەتتەلەتىن وقيعالارى ەجەلگى الەم استاناسى ماد (مان اداي) پاتشالىعىندا (قازىرگى مانقىستاۋ جەرىندە) بولىپ وتكەن قازاقتىڭ «الپامىس باتىر» جىرىن قوسىپ قويساڭىز مۇلدەم جاڭىلىسپايسىز. «الپامىس باتىر» داستانىن كوپتەگەن تۇركى حالىقتارى وزدەرىنىڭ ءتول مۇرالارى رەتىندە جىرلايدى.  مىسالى، جىردىڭ باس كەيىپكەرى قازاق پەن قاراقالپاق تا الپامىس، وزبەك پەن باشقۇرت تا الپامىش، قازان تاتارلارىن دا الپامشا،  التايلىقتار دا الىپ ماناش،  بۇلعارلار دا الىپ، قىرعىزدار دا ماناس دەپ اتالادى. بۇل داستانداردىڭ بارىندە باتىردىڭ الىپ ادام بولعانى ايتىلادى. بىزدەر الىپ ادامداردى كۇنى بۇگىندە دە «الىپ ادام»، الىپ دەنەلى ادامدى «الپامساداي» دەپ سويلەيدى ەمەسپىز بە؟

ماڭعىستاۋداعى قاراتاۋدىڭ ءبىر ۇڭگىرىنەن  شامامەن 1980 جىلدارى بويى 3,5 مەتر ادامنىڭ قاڭقاسى تابىلعانىن، كەزىندە كوپتەگەن باق-تار جارىسا جازعان بولاتىن. الىپ سامۇرىق قۇستاردىڭ كۇنى كەشەگە دەيىن بولعاندىعى جايلى دەرەكتەر بار.

«وتپان تاۋدىڭ باسىندا،

دەگەلەك دەگەن ءبىر قۇس بار،

اسپاندا تۇرىپ ىسقىرسا،

مىڭ وردالى جىلان باسىلعان» دەگەن قاشاعان جىراۋدىڭ جىر شۋماقتارىن ەسكە الايىق;

تۇسىنىكتەمە: ءبىر قۇلاش 170-190 سم * 6 =11-12 مەتر بولسا، 40 كەز * 50 سم = 20 مەتر بولادى.

سوندا بۇل ساندىق اتاۋلار ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى تۇرعىندارىنىڭ بويى 10 مەن 20 ارالىعىندا بولعانىن كورسەتىپ تۇر.

راشيد-اد-ءديننىڭ وعىز داستانىندا بىلاي دەپ جازىلىپتى: ...«ساحارادا جامىك (يامىك) دەگەن ءبىر ءۋالايات بولدى. ءوزى كۇشتى قۋاتتى ەل سانالىپ، ءبىر ادامى باسقانىڭ ون ادامىنا قارسى تۇرارلىق ەدى. بۇلار سىر بويىن ەرتە زاماننان قونىستانعان.

بايتاق ۇلىس وعىزداردى بيلەگەن ينال سىر جابعۋحان ەدى. وعان دادا كەرەيجۇق ءۋازىر بولىپ، ونىڭ قىزمەتىن باسقاردى. بۇل  قاراقوجا ۇلى قورقىت اتا ەدى. شىققان تەگى وعىزدىڭ باياتى ەدى. ول اسقان اقىلدى دانىشپان، كەرەمەت ادام ەدى. ءوزى  ناقىل، ساۋەگەيلىك ءسوز ايتقان. 295 جىل عۇمىر كەشكەن قاريا كىسى...» («وعىز» داستانى، ءتارجىما، 1972, 55-57 بەتتەردە).

تۇسىنىكتەمە: سىر ءوڭىرى 950 جىل جاساعان ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى ادايدىڭ ءۇشىنشى بۋىنى قوساي اتا ۇرپاعى نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ كەمەسى كەلىپ توقتاعان قازىعۇرت تاۋى ءوڭىرى. سىر ءوڭىرى، سىرداريا وزەنى، سىر (جابال) ەلى سول اتالارىمىزدىڭ اتتارىنان قالدى.

ءجام (جەم، جەمەنەي) قاز ادايدىڭ جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى بۇزاۋ تايپاسىنا جاتادى. جەمەنەي - بۇزاۋدىڭ ەكى ۇلىنىڭ كىشىسى، ۇلكەنىنىڭ اتى ايتۋمىس.

«مەن ادايدىڭ اقتانى

سويلەگەن ءسوزىم تاقتالى. (تاقتالاپ سويلەۋ، ياعني ءار ۇعىمنىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەتىن ايتۋ).

...ارىدەن بەرى سويلەسەم،

ولدا ءوزىمنىڭ مەرەيىم. (ارعى تۇپتەگى اتالارىنىڭ تاريحىمىمەن ماقتانىپ، مەرەيلەنىپ وتىر).

تۋعان ايعا ات بەرگەن، (اسپانداعى تۋعان ايعا ات بەرگەن مەنىڭ اتام ايتۋمىس دەپ وتىر).

اق قاعاز بەن حات بەرگەن، (قاعازدى دا، قالامدى دا، حات جازۋدى دا ۇيرەتكەن سولار دەپ وتىر).

ەكى ەرىن مەن ءتىل-تاڭداي

سويلەسىن دەپ جاق بەرگەن. (ەڭ العاش سويلەپ، «ءتىل تاڭبانى» يەمدەنگەن سولار دەپ وتىر).

ايتقان سوزگە تۇسىنبەس

ادامنىڭ مىيسىز اقىماعى» (مۇنى ءتۇسىنىپ مويىنداي الماساڭ، ميسىز – اقىماقسىڭ) دەپ وتىر. اقتان كەرەيۇلىنىڭ (1850-1912) اتا تەگى: اداي – كەلىمبەردى – بۇزاۋ – ايتۋمىس – شىلىم – وردەك – كەنجە بولىپ تاراتىلادى. (جىر-داريا «ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى» اقتاۋ-1995. 159 بەت);

وعىز بەن اداي سينونيم. اقيقاتىندا، وعىز (وق پەن قىز) ادايدىڭ قاراشاڭىراعىنان ءبولىنىپ كەتكەن ۇرپاعى. دالەل رەتىندە ايتارىمىز، ادايدىڭ «جەبە» تاڭباسى، قورامساققا سالىنىپ، ساداقپەن، ياعني ساق اتامىزبەن بىرگە جۇرەدى. بۇل تۋىستىعى بولىنبەيتىن جەتى اتالىق جۇيە. ءبولىنۋ سەگىزدەن، ياعني سەميتتەردەن (اراپ پەن ەبرەيلەردىڭ اتاسى) باستالادى.  جەبە ادىرنادان اتىلىپ، اجىراعان كەزدە وققا اينالادى. قازاقي سوزدە ەشبىر جەردە جەبە ءتيدى دەلىنبەي، وق ءتيدى دەلىنەتىنىنىڭ سىرى وسى.

قورقىت اتامىزدىڭ «قايدا ءبىر حالقىم بارسام دا، قورقىتتىڭ كورى قازۋلى» دەگەن قاناتتى ءسوزى مەن «قورقىتتىڭ كۇيىن» بىلمەيتىن قازاق جوق. سول قورقىت اتامىزدىڭ مولاسى قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ  قارماقشى اۋدانى جەرىندە جاتىر.

بايات – باي اد (باي اداي) دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. قازاقتىڭ شەجىرە دەرەگىندەگى ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ قالعان كەنجەسى وسىلار.

«بەرگى كەزدە (VIII ع.) قورقىت ابدەن قارتايىپ، ەل باسقارۋ ىسىنە قاتىناسپايدى، ەل ازىپ، اركىم بەت-بەتىمەن كەتەدى. قورقىت وتكەن كۇنىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، سارىن ايتىپ، قوبىزبەن كوڭىلىن كوتەرەدى، قازانبەكتىڭ ەرلىك ءىسىن ەسىنەن شىعارماي، وعان ارناپ كۇي تارتادى. ابىلعازىنىڭ تولعاۋىنشا، قازانبەك - قورقىت اتانىڭ تۇستاسى. ءبىر كۇنى ول قازانبەكتى ارداقتاپ، مىناداي ءبىر سارىن ايتادى:

قازىعۇرت تاۋىنداعى ساۋەگەي ۇڭگىردى سىلاتتى،

سالار - قازان وندا بارىپ باباسىنا اس بەردى.

يت بەشەنە ونى كورىپ ەسى كەتتى،

الىپتار، بيلەر، كورەمىسىڭ قازانبەكتىڭ كىم ەكەنىن؟

ءبىر قازانعا قىرىق ءبىر اتتىڭ ەتىن سالدى،

ول قازاندى سول قولىمەن كوتەردى،

وڭ قولىمەن ەلگە ءجۇرىپ ۇلەستىردى،

الىپتار، بيلەر، كورەمىسىڭ قازانبەكتىڭ كىم ەكەنىن؟» («قورقىت اتا» الكەي مارعۇلان http://www.elarna.com/video.php).

الىپ ادامداردىڭ ءىزى الەمنىڭ وزگە وڭىرلەرىندە دە سايراپ جاتىر. مىسالى، گرەكيادا قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى 20 مەترگە جەتەتىن، ال قالانعان ءار تاستىڭ سالماعى 125 توننا تارتاتىن تيرينف قابىرعاسى ساقتالعان.

پاسحا ارالىندا بيىكتىگى 8 مەتردەن اساتىن، سالماعى 50 توننانى قۇرايتىن 500 تاس مۇسىندەر بار. ولاردىڭ بارلىعى دا الىستان تاسىپ اكەلىنگەن.

رەسەيلىك عالىمدار سيريا، ليۆان، ەگيپەتتى ارالاپ ءجۇرىپ، تاسقا تۇسكەن الىپ ادامنىڭ تابانىنىڭ ءىزىن (90 سم) تاپقانىن جاريا ەتتى.

2006 جىلى جازدا ساۋد ارابياسىندا ۇزىندىعى 10 مەترگە جەتەتىن ادام سۇيەگى تابىلعان. ارحەولوگتار مەن يسلام وقىمىستىلارىنىڭ پىكىرىنشە، بۇل سۇيەك قۇراندا ايتىلاتىن اد قاۋىمىنان قالعان قالدىق بولسا كەرەك. 1991 جىلى امەريكالىق ارحەولوگتار عارىشتان سپۋتنيكتىك باقىلاۋ ارقىلى الىپ سۇيەك تابىلعان جەردەن اد قاۋىمىنىڭ ءۇي-جايلارىنىڭ قالدىقتارىن تاپقان. مۇنداي الىپ ادامداردىڭ قاڭقاسى الەمنىڭ كوپتەگەن جەرىندە تابىلىپ جاتىر.

ال شىعىس ازيا ەلدەرىندە ساقتالعان «بۋددانىڭ 60 ەرەكشەلىگى مەن 32 قىرى» دەگەن جازبادا، ونىڭ دەنە ءبىتىمىنىڭ وتە الىپ بولعانى ايتىلادى.

داماسكىگە جاقىن ماڭدا ءابىلدىڭ مولاسى دەلىنەتىن مولا بار. گرانيتتەن جاسالعان بۇل مولاسىنىڭ ۇزىندىعى 5 مەتر 71 سم. جانە ەنى 1 مەتر 80 سم.

قۇران كارىمدە اللاتاعالا جويىپ جىبەرگەن اد قاۋىمى تۋرالى ايتىلادى. اد قاۋىمىنىڭ ادامدارى زور دەنەلi, وتە الىپ كۇشتiڭ يەلەرi بولعان. بىزدەن كۇشتى كىم بار؟ دەپ مەنمەندىككە سالىنعاندارى ءۇشىن جەر بەتىنەن جويىلعان دەلىنەدى.

ەجەلگى ادتار الىپ ادامدار بولعان. «اد قاۋىمى سول زامانداعى ادامدارعا قاراعاندا دەنە بىتىمدەرى بويشاڭ، كۇش-قۋاتتارى دا مول ەدى» (اراپ تاريحشىسى يبن كاسير).           

الەمگە ايگىلى ەگيپەتتەگى گازە پيراميدالارىن  سالماعى 2500 دەن 35 تونناعا دەيىنگى ارالىقتاعى تاس بلوكتاردان قالاپ، وسى الىپ ادامدار سالعان. ول جايلى قۇران كارىمدە ايقىن اياتتار بار. «38.ال، فيراۋن: «ەي، ۋازىرلەر! مەن سەندەر ءۇشىن وزىمنەن باسقا قۇداي بار ەكەنىن بىلمەيمىن. ەي، ھامان! لايدى وتتىڭ ۇستىنە سالىپ (كىرپىش قۇيىپ), ماعان مۇسانىڭ قۇدايىنا كوتەرىلۋىم ءۇشىن بيىك مۇنارا تۇرعىز» (قۇران كارىم «ءال-قاساس» سۇرەسى).  دەمەك، پيراميدالار پەرعاۋىنداردىڭ وزدەرى باقيلىق بولعاننان كەيىنگى ۇلى جاراتۋشى-اللامەن ماڭگى سويلەسۋ ءۇشىن سالعان مۇنارالارى. ادام قولىمەن سالىنعان مۇنداي الىپ كەسەنەلەر سول ەجەلگى الىپ ادامدار زامانىنان بەرى جەر بەتىندە بولىپ كورگەن ەمەس. ول اسا اۋىر جەر سىلكىنىستەرىنە دە، اسا كۇشتى داۋىلدارعا دا، ءتىپتى توپان سۋلارعا دا توتەپ بەرە الادى. سول پيراميدالاردى دا سالعاندار وسى قازاقتىڭ اتا-بابالارى. (قارا: «پيراميدانى قازاقتار سالعان». https://kaz.nur.kz/1758855-piramidany-kazaktar-salgan-belgili-zazusy-ktpegen-mlimdeme-zasady.html).

تۇسىنىكتەمە: از (از ەلى، ازاۋلى، ازاۋ (ازوۆ) تەڭىزى، ازيا (بۇكىل الەم بويىنشا حالقى كوپ ەڭ الىپ قۇرىلىق), ازە (گازە) جازىعى، قاز، قازاق، قازان، قازار، قازىق  – سينونيم. تاريحتان ءسال-ءپال حابارى بار جانداردىڭ ءبارى ەسكى زامانداردا وسى اتتاس الىپ قاعاندىقتاردىڭ بولىپ وتكەنىن بىلسە كەرەك.

ەگيپەت فاراوندارىنىڭ گالوگرۋپپاسى  R1b1a2. قازاقتىڭ دا گالوگرۋپپاسى وسى.

قازاق «قازىق» دەپ، قاعىپ قويعان ورنىنان قوزعالمايتىن قاققان قازىقتى ايتادى. مىنە وسى قاعيداعا سايكەس، نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ كەمەسى توقتاعان ءوڭىردىڭ اتى قازىق جۇرت (قازىعۇرت تاۋى) دەپ اتالادى. نۇق كەمەسى وسىدان سان مىڭداعان جىلدار بۇرىن سول تاۋعا قالاي توقتادى، ول جەر دە، جۇرت تا ەندى ەشقاشان وزگەرمەيدى دەگەن ءسوز. بۇل سوزىمىزگە تاعى ءبىر قوسار ايرىقشا دالەلىمىز، اسپانداعى «تەمىرقازىق جۇلدىزى». بۇل جۇلدىزدىڭ كەرەمەتى سول تۇرعان ورنىنان قاققان قازىقتاي بولىپ ەش قوزعالمايتىنى. بۇكىل ادام بالاسى قازىق جۇرتتا وتىرعان قازاققا قاراپ اللانىڭ اقيقات جولىن بەكەم ۇستانۋداعى ادامي قاسيەتتىڭ ەڭ جوعارعى ۇلگىسىن تاپسا، تۇندە جۇرگەندەر دە وسى جۇلدىزعا قاراپ جول تابادى. مىنە ءبىزدىڭ اتالارىمىز شەجىرە-تاريحتى وسىلاي جازعان.

تەمىرقازىق دەمەكشى، اقيقاتىندا دا جۇلدىزدىڭ باسىم قۇرامى (عالىمدار 40 پايىزى دەپ جازىپ ءجۇر) تەمىر مەتالىنان تۇرادى. ەجەلگى اتالارىمىز مۇنى قايدان بىلگەن دەسەڭىزشى!

قازاقتىڭ بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ «قازىق جۇرتى» ەكەندىگىنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى رەتىندە ايتارىم: «قازاق» دەگەن ءبىر اۋىز سوزگە جەكە ادامنىڭ دا، وسى ءسوزدى ويلاپ تاۋىپ دۇنيەگە اكەلگەن ەلدىڭ دە بارلىق بولمىسى، مەملەكەتتىك قۇرىلىمى: قاز تۇرۋ، قاز باسۋ، قاز-قاز باسۋ، قازا بولۋ (ادام ءومىرىنىڭ باسى مەن اياعى);  قازىق (قاعىلعان جەرىنەن قوزعالمايتىن  قازىق), ءتۇپ قازىق (قازاق ەلى بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ ءتۇپ قازىعى), تەمىرقازىق (ا. اسپانداعى ورنىنان قوزعالمايتىن جۇلدىز، ءا. ەلدىڭ ۇستانعان باعىتى (ادام بالاسى بىرىگىپ ەل بولۋعا ءتيىس. ماقال: «جالعىز اعاش ورمان ەمەس»), قاز (ا. قازاقتىڭ ەل اتى، ءا. ۇشاتىن ارۋ قۇس), قازداي قالقىدى (ساپ تۇزەپ ۇشتى), قازۋار (قۇس), قاز-ۇيرەك (قۇس), قازىعۇرت (تاۋ), قازىقۇرت (وسىمدىك), قازى (ا. ءادىل بيلىك ايتۋشى، تورەلىك ەتۋشى، ب. جىلقىنىڭ ىشەگى مەن ەتىنەن جاسالعان قازى), قازي، قازىرەت ء(دىن، ار، يمان), قازينە (قۇدىرەت),  قازاۋات (مۇسىلمان ءدىنى ءۇشىن جۇرگىزىلگەن قاسيەتتى سوعىس),   قازىنا (مەملەكەت مۇلكى، بايلىعى), قازۋ (ەلدى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ), قازبالاۋ (وتكەن تاريحقا ءۇڭىلۋ), قازىمىرلانۋ (تۇبىنە دەيىن قويماي زەرتتەۋ), قازاعۋار (قازاقشىل ادام), قازاق اربا (اۆتورلىق قۇقىق), قازاق ءۇي (كيىز ءۇي، اۆتورلىق قۇقىق), قازاقى ەر (اۆتورلىق قۇقىق), قازانات (قولعا ۇيرەتىلگەن ءمىنىس اتى), قازىقباۋ (قازىقباۋ شالۋ), قازجۋا (كوپجىلدىق وسىمدىك), قازوتى (شوپتەسىن), قازتابان (وسىمدىك), قازتاماق (وسىمدىك), قازتاڭتاي (وسىمدىك),   قازعانۋ (قازاق بولۋ ءۇشىن كۇرەسۋ), قازىر (ۋاقىت ولشەمى: قازىرگى، قازىرگىدەي، قازىردە، قازىرشە),   قازان (ا. ەجەلگى قاعانات، ءا. كۇز ايى: ەگىننىڭ ءپىسىپ، مالدىڭ سەمىرىپ قويماعا، قازانعا تۇسەتىن مەزگىلى، ياعني ادامنىڭ دا، مەملەكەتتىڭ دە ءال-اۋقاتى،  ىشەر اسى; ب. وتقا شىدامدى اس پىسىرەتىن ىدىس; گ.  ەل، جۇرت), قازار (ەجەلگى قاعانات), قازاق (ەڭ العاشقى الەمدىك قاعانات), قازاقستان (سول الەمدىك قاعاناتتىڭ بۇگىنگى قاراشاڭىراعى), قاز-قاتار (ەڭ ءبىرىنشى دۇنيەگە كەلگەن قازاق ەلىنىڭ ارتىنان قاز-قاتار ءتىزىلىپ وزگە ەلدەردىڭ دۇنيەگە كەلۋى), قاز-قالپىندا (سول العاشقى قۇرىلعان قازاق دەگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ وزگەرمەي العاشقى بەينەسىندە قالۋى), قازاقي (قازاق ۇلگىسى بويىنشا جاسالعان), قازاقشا (انا ءتىل), قازان-اياق (ىدىس), قازان-وشاق، قازانپەش، قازانشۇڭقىر، قازديۋ،  قازانجاپپا (نان), قازانبۇزار (باسبۇزار تەنتەك), قازاندوپ (ويىن), قازانتوي (توي), قازىرەتى (قازىرەتى پايعامبارلار، قازىرەتى سۇلتان، قازىرەتى ومار، قازىرەتى وسپان، قازىرەتى عالي، ياعني ەسىمىنىڭ الدىنا قازىرەتى (ازىرەتى) قولدانىلسا، سولاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ بالاسى) تۇگەل سىيىپ تۇر. ءسوز تۇسىنگەن ادامعا بۇدان اسقان دانالىق بولۋى مۇمكىن بە؟! ول قاعيدا، كۇنى بۇگىندە دە تۋرا سول قالپىندا قولدانىستا ءجۇر. مىسالى، قاز پوچتا، قازمۇنايگاز، قازمۇنايقۇرىلىس، قازتسينك، قازالتىن ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. جەر بەتىندەگى قاي ەلدىڭ اتاۋى وسىنداي ءمان-ماعىناعا يە بولا الادى؟! بۇتكىل جەر بەتىندە اتاۋى ءدال وسىنداي ماعىنا بەرەتىن بىردە-ءبىر ەل بولىپ كورمەگەن، بولا دا المايدى. قازاقتىڭ وسىنداي ءسوز جاساۋ جۇيەسىن ەشبىر ەل جاساپ كورمەگەن، جاساي دا المايدى. قازاقتىڭ مادەني دەڭگەيىنە ەش ءبىر ەل جەتىپ كورمەگەن، جەتە دە المايدى.

ەندى وسىنىڭ ۇستىنە «قازاق» دەگەن ەل اتاۋىن قاي جاعىنان وقىساڭىزدا ەش وزگەرمەيتىنىن قوسىڭىز. بۇتكىل جەر بەتىندە مۇنداي اتاۋى بار بىردە-ءبىر ەل جوق.

ەجەلدە ولاردى قاز بي (ەڭ العاشقى ءتىلى شىعىپ سويلەگەن ەل), ياعني قاس بي (كاسپي تەڭىزى اتاۋى سولاردىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان) دەپ اتاعان. ولار جاقسىلىققا جارىسۋدان بايگە الىپ، قاس بي، قاس ساق، قاس تۇلپار، قاس جۇيرىك، قاس باتىر، قاس پالۋان، قاس شەبەر، قاس شەشەن، قاس سۇڭقار، قاس قىر (ا. ەڭ بيىك قىرات (قازىرگى اتاۋى ءۇستىرت; ءا. وزگەگە تاۋەلدى بولعانعا كونبەيتىن، ەشقاشان قولعا ۇيرەنبەيتىن، قانشا قىرسا دا تۇقىمى قۇرىمايتىن ءبورى، كوك ءبورى ء(بورى - الشىنننىڭ لاقاپ اتى)) اتالعان.

قازاق الىپپەسىنىڭ «الىپ بي» اتالاتىنىنىڭ دا سىرى وسى. ەجەلگى قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ ءبارى دەرلىك ءبىر اۋىزدان ەجەلگى قازاقتاردى الىپ ادامدار دەپ سۋرەتتەۋلەرىنىڭ سىرى وسى. اتالارىمىزدىڭ اڭىز ءتۇبى  - اقيقات دەيتىندەرى دە وسى.

قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى اداي اتا ەسىمىنىڭ ادام اتامەن «ادا (اتا)» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى دا وسىدان.

ەجەلگى قازاقتاردىڭ الىپ بولىپ، ولاردا ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ اسا جوعارى دەڭگەيدە دامىپ، ۇزاق ءومىر سۇرگەندىگىنە تاعى ءبىر دالەل كەلتىرە كەتەيىن. ول قازاقتىڭ مەديتسيناسى.

اعىلشىن تىلىندە اس قورىتۋعا قاجەتتى ماڭىزدى فەرمەنتتى بولەتىن بەزگە “Pancreas” دەيدى. بۇل “تاسباقانىڭ جوتاسىنداعى تاسى، ياعني، ساۋىتى” – دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني ولار بەزدىڭ سىرتقى ۇقساستىعىنا، ونىڭ تۇرىنە قاراپ وسىلاي اتاعان. ال ورىستاردا “پودجەلۋدوچنايا جەلەزا” دەيدى. ولار دا اسقازاننىڭ استىندا ورنالاسقاندىعى ءۇشىن وسىلاي اتاعان. ەكەۋى دە كوزبەن كورگەنىنە قاراپ اتاۋ بەرگەن. ال ءبىزدىڭ اتا بابالارىمىز “ۇيقى بەزى” دەيدى. سەبەبى بۇل بەز جۇمىسىن توقتاتقان جاعدايدا، ادام كوماعا، ياعني ۇيقىعا كەتەدى. ەگەر اتا-بابالارىمىزدا مەديتسينا بولماعان بولسا، وندا اتالمىش بەزدىڭ كوماعا سەبەپ بولاتىنىن قايدان بىلگەن؟

سوسىن گەن عىلىمى دامىعاننان كەيىن عانا عالىمدار ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ نەشە اتاعا دەيىن تۇقىم قۋالايتىندىعىن دالەلدەپ وتىر. ال ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جەتى اتاعا دەيىن قىز بەرىسىپ-الىسۋعا تىيىم سالعان جانە بۇل تىيىم ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتىر. قازاقتار مەديتسينانى بىلمەگەن بولسا، ولار عىلىم ەندى عانا ءبىلىپ جاتقان اۋرۋدىڭ نەشە اتاعا دەيىن تۇقىم قۋالايتىندىعىن قالاي بىلگەن؟

نۇق زامانىنداعى توپان سۋعا دەيىنگى الىپ ادامدار ءدال قازىرگىدەي كوپ (7 ملرد) بولماعان، از بولعان. قازاقيانىڭ ءسوز ءتۇبىرى، ياعني ءوز ءتۇبى، ءوز اتاسى «از (ازيا)» بولاتىنى وسىدان.

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ

Abai.kz