Eng aldymen aitarymyz,  bizding jazu emlemizding orys tilining jýiesine baghyndyrylghanyna tek kenestik jýieni kinәlәy bergenimiz dúrys emes. Sol kezding ózinde-aq, últtyq mýddemizdi qorghap qalugha jasqanshaqtyghymyz kesirin tiygizgenin ashyp aituymyz kerek. Mysaly, 1926-jylghy Baku konferensiyasynyng ózinde  qay jazugha kóshemiz degen mәsele dauysqa salynghan kezde 9 orys ghalymy qalys qalghanyn biz tarihtan bilemiz.  

Aldymen qazaq tilindegi  orfografiyalyq basty prinsip fonematikalyq prinsip degen qaghidagha oilana qarauymyz kerek siyaqty. Sebebi, orys til bilimining ózinde osy fonematikalyq prinsipti olar keyde morfologiyalyq prinsippen tenestiredi. Onyng ózindik syry bar. Qazaq tilining fonemalyq zandylyghy men orys tilining fonemalyq zandylyghy mýlde bir emes. Biz búl tústa fonema úghymyn qoldanugha óte móte abay boluymyz kerek.   Orys tilinde dauystylardyng dauyssyzdardyng biyliginde boluy olardyng tilinde dauystylardyng maghyna aiyrghyshtyq (fonemalyq) qasiyetin keneyte týsken. Mine sondyqtan, orys tilinde fonematikalyq prinsiyp  basty orfografiyalyq baghdargha alynghan.   Mysaly orys tilinde keybir dybystar bar, olar ózining әriptik tanbasy joq.  vodyanoy nemese voda  sózderindegi  eki  týrli dybys bir ghana O  fonemasynyng allofony bolyp tabylady.  Al, paravoy  sózindegi A  tanbasy sózsiz  A fonemasynyng allafony ekeni dausyz. Mine, sondyqtan da olar dybystyng fonemalyq sipatyna nazar audarmay, týbirin saqtap jazugha mәjbýr. Búl prinsipti sol sebepti de orys tilinde morfologiyalyq prinsippen tenestiredi.

Al, qazaq tilinde dauystylardyng dәl osy orys tilindegidey tanbalanbay qalatyn fonemalyq qyzmeti joq. (Agha eke, apa eke sekildi qosarlana aitylghandaghy a dybysynyng ózgerisin  biz fonemalyq qasiyetke ie dep aita almaymyz. Sebebi, tym әlsiz, tipti estilmeydi desek te bolady ) Bizding tilimizde dauyssyzdardy dauystylar iygeretin bolghandyqtan, dauyssyzdardyn  maghyna aiyrghyshtyq (fonemalyq) qasiyeti basym. Mysaly, kilem- qalam, shash-sheshe  sózderinde L,M, Sh dybystarynyng birde juan, birde jinishke dybystaluy onyng fonemalyq qasiyetin kórsetkenimen, onyng tanbalanuy bir ghana әripke baylanghan. Soghan qaramastan, búl jaghdaylar orfografiyalyq ereje týzude eshbir dau tughyzghan emes.   Bizding latyn jazuyna kóshuimizge baylanysty týzilgeli otyrghan jana emlemizde dau tughyzyp jýrgen fonematikalyq qyzmeti týrlishe úshyrasatyn (ashsa, úshsa, qashsa) siyaqty týbir men qosymshanyng arasynda úshyrasatyn qiyndyqtar jayly emes. Búl qiyndyqtar kirill jazuy emlesinde-aq dúrys sheshim tapqan edi.

Bizge dauly bolyp otyrghan  U dybysy men Y dybysynyng aldynda keyde anyq, keyde jartylay estilip qalatyn Ú,Y,I dybystarynyng emlede qamtyluy bolyp túr. Qazirgi úsynylyp otyrghan keybir ghalymdarymyzdyng tújyrymdamasynda osy zandylyq eskerilmey ketip otyrghan siyaqty.        Áriyne, búl mәsele bizding últtyq jazuymyz týzilgen kezderden bastap-aq, dauly bolyp kele jatqany mәlim. Býginde ghalymdarymyz yqshamdap jazu mәselesin A.Baytúrsynov,  Q.Júbanov, T.Sauranbaev sekildi ghalymdarymyzdyn  qoldaghanyn tilge tiyek etedi.  Búl tústa aitarymyz Aqmet Baytúrsynovtyng qoldanghan emlesi arab jazuynyng negizinde úsynylghanyn eskeruimiz kerek siyaqty. Arab jazuynda dauystylar dauyssyzdardyng kólenkesinde jýretini ol kezende zandy kórinetin. Baytúrsynov osy zandylyqty qazaq tilining tәjiriybesinde qalyptasyp qalghan ýlgisin saqtaudy ghana úsynghanyn angharamyz. Al,  Q.Júbanov pen T.Sauranbaevtardyng yqshamdap jazudy úsynuy sol kezende til biliminde Ya.Marrdyng tilding satylay damu teoriyasymen, yaghni, bizding týrki tilderi jalghamaly sipatyn joyyp, flektivti satygha kóship bara jatyr degen qaghidatpen  úshtasatynyn úmytpaghanymyz jón siyaqty.

Búl tústa, qazaq til bilimining tarihynda y,i, ú dybystarynan qashqaqtaudyng tarihy tústaryn eske alsaq bolady. Mysaly,  1930 jyldary  «y», «i» әripteri biteu buynda jazylmasyn degen úsynys boldy. Sol boyynsha  «qys» ornyna «qs», «myltyq » ornyna «mltq», «mysyq» ornyna «mysq» dep jazu arqyly birtalay artyq әripterden qútylyp, oqudy jenildetuge bolady degen úsynys baghymyzgha qaray qabyldanbay qaldy. Ókinishke oray,  «y», «i» әripterin túiyq buynda jazbasa da bolady. Sonda, «skylat», «stansa», «Staliyn», «Rghyz» dep jazatyn bolamyz degen ereje qabyldanyp, tilimizding tabighatyna orasan núqsan keltirgenin kórip otyrmyz.  «Sheteldik sózderde «y» men «i» sózding dybystaluyn búzyp, jalpygha birdey bolyp jazylatyn internasionaldyq sózderdi óz jazyluynan alystatyp jiberedi. Sonda «metr», «Marks», «gram», «program», «tres» dep jazatyn bolamyz. Búl sózderding orysshasyna ýirenip qalghan adamdargha onay bolady»  degen jeleumen emle erejemizge estilip túrghan dauystylardy tól sózderding ózinde yqshamdap jazudy engizip jiberdik. Nәtiyjede, tilimizding әuezdiligi әlsirep,  shettildik sózderdi iygerudegi әleuetimiz joqqa ainaldy.

Endigi jerde biz osy olqylyqtardyng ornyn toltyruymyz qajet. Yqshamdap jazugha qúmarlyq bizge óz zardabyn tiygizdi. Endi, yqshamdaugha qúmarlyqty toqtatyp, osy dybystardyng zandy ornyn qalpyna keltireyik. Qiyn emes, qyiyn; kiyin emes, kiiyin; jiyn emes, jyiyn; my emes myy t.b. Óz zandylyghymyz ózimizge jat kórinip qalghan býgingi tanda búl úsynys ersi kóringenmen,  jana emle erejemizge qayta engizsek, sóileu tilimizding әuezdiligi birtindep óz ornyna keleri anyq.

Jaqsy әlipby yqshamdalghan әlipby degen oimen de kelise almaymyz. Sebebi, búl tújyrym da bizding ótken tarihymyzda oryn alghan jaltaq sayasattyng jalghasy bolyp shyghatynyn eskeruimiz kerek degimiz keledi. Kirigu qúbylysy flektivti tilderdegi dauystylardyng allofondyq qúbylysyn san qily ózgeriske týsirgen. Bir O  dybysynyng ózi orys tilinde týrlishe qúbylady. Ogorod, okno, obrazno  degen sózderdegi  O  әr basqa  estilip túr. Onyng bәrin tanbalap beru mýmkin emes. Sondyqtan orys tili siyaqty flektivti tilderding bәrinde de búl problema bar. Jazu teoriyasy erteden qalyptasqan búl tildi zertteushi grammatolog ghalymdar dybysqa qaraghanda әrip az bolu kerek degendi sol óz tilderining zandylyghynan shygharyp aityp otyrghandyghy anyq. Áriyne, bizding tilimizde de dybys pen әrip tanbasyn birdey dey almaymyz. Degenmen,  bizde әr dybysty estiluine barynsha jaqyn tanbalaugha mýmkindigimiz bar ekendigin A.Baytúrsynov ashyp aityp ketkenin tilshi ghalymdar jaqsy biledi.

Keyingi flektivtilik til damuynyng jogharghy satysy degen úghymmen «flektivti  tilderding sonynan jýgiru» sayasaty  býginde biz tilge tiyek etip otyrghan ghalymdardyng kezinde osynday  orasholaq tújyrymdar jasaugha mәjbýrlegenin úmytpayyq. Álipbiydegi әrip-tanbalardyng sanyn qysqartu turaly úsynystar akademik N.T.Sauranbaevta da bar (Á.Qúryshjanov. N.T.Sauranbaev - Almaty,1974 j.,28 b.). Ol ә-ó-u-ý- әripterining ornyna ya,ng,u,e tanbalaryn (sirә – sirya, dәn-dyan, jýn-jen, kýn-kun), h әrpining ornyna a jәne h әripterin (jahan-jaan, uh-uh) qoldanyp, әlipbiydegi 41 әripti azaytyp, 36 әripke týsirudi úsynady. Búl tektes úsynys S.Amanjolovtyng jana әlipby jobasynda da oryn alghan (S.Amanjolov. Orys grafikasyn negizdelgen qazaqtyng jana әlippesi. A-ty. 1940 jyl).

Al, endigi bir kelispeytin túsymyz-birikken sózderdi jazu emlesine qatysty bolyp otyr. Búl arada da biz birikkende túlghasymen qosa ózgeretin orys tilining shylauynan shygha almay otyrghan siyaqtymyz. Mysaly, orys tilinde semitomniyk, chelovekolubiye, kroasnoznamennyi  sekildi leksemalardy qazaq tilindegi  jeti tomdyq,   adam sýigishtik, qyzyl tuly leksemalarymen teng qoya almasymyz anyq. Sebebi, orys tilinde olar túlghalyq ózgeriske týsu arqyly maghynalyq jaghynan sinisip, kirigip ketip otyr. Flektivti tilder ýshin búl zandy da. Al, jalghamaly tilderde maghynalyq jaghynan kirigip ketken sózder az emes bolghanymen, maghynalyq daralyghyn saqtay otyryp bir úghymgha oiysqan sózder az emes. Olar bir úghymdy bildirip túr degenimizben, әr sóz ózining túlghalyq ta maghynalyq ta daralyghyn saqtap túrghany aidan anyq. Olardy jasandy týrde biriktirip jazghanymyzben olar bir sózge ainala salmaydy.

Sózimizding sonynda aitarymyz,  biz qazaq halqy kónetýrkilik jazudy eseptemegende, jas jazuly elmiz. Bizding aldymyzda jazu erejeleri san ghasyrlar boyy әbden qalyptasqan, kemeldengen bay tәjiriybeli aghylshyn, orys sekildi tilder bar. Jazu emlelerin qalyptastyrghan «praktikalyq» kezenimizde  әriyne biz búl tilderding shylauyna ilinip kettik. Ol tilderding jazu teoriyasy evolusiyalyq jolmen zandy týrde qalyptasty. Mysaly, alpauyt aghylshyn tilining jazu emlesi tarihta bir-aq ret ózgergen eken. Onyng ózi sonau 12-ghasyrda jasalghan eken. Sodan beri sol erejege baghynghan aghylshyn tilining dybystyq jýiesi әldeneshe ghasyrlyq ózgeriske úshyrasa da, jazuda sol 12-ghasyrdaghy erejeni basshylyqqa alyp, jazudyng tarihy prinsiypin negizge ala otyryp,   birneshe milliongha jetken halyqtyng tildik birligin úiystyryp, dialektilerin jazusyz qaldyryp otyrghandyghymen útyp otyr. Jazu men aitudyng aiyrmashylyghy olardyng últtyq qúndylyghyna ainalyp ketkendey. Biz de osynday elderden ýlgi alyp, óz qúndylyqtarymyzgha kenedey jabysatyn uaqyt kelip jetti. Endeshe, búl joly biz eshkimge jaltaqtamay, tek ózimizge ghana qolayly últtyq jazu emlemizdi qalyptastyruymyz kerek dep oilaymyz. Sonda ghana biz latyn jazuyna kóshu arqyly últtyq sanamyzdy janghyrta alsaq kerek.

Qalamqas Qalybaeva, filologiya ghylymdarynyng doktory 

Abai.kz