ەڭ الدىمەن ايتارىمىز،  ءبىزدىڭ جازۋ ەملەمىزدىڭ ورىس ءتىلىنىڭ جۇيەسىنە باعىندىرىلعانىنا تەك كەڭەستىك جۇيەنى كىنالاي بەرگەنىمىز دۇرىس ەمەس. سول كەزدىڭ وزىندە-اق، ۇلتتىق مۇددەمىزدى قورعاپ قالۋعا جاسقانشاقتىعىمىز كەسىرىن تيگىزگەنىن اشىپ ايتۋىمىز كەرەك. مىسالى، 1926-جىلعى باكۋ كونفەرەنتسياسىنىڭ وزىندە  قاي جازۋعا كوشەمىز دەگەن ماسەلە داۋىسقا سالىنعان كەزدە 9 ورىس عالىمى قالىس قالعانىن ءبىز تاريحتان بىلەمىز.  

الدىمەن قازاق تىلىندەگى  ورفوگرافيالىق باستى پرينتسيپ فونەماتيكالىق پرينتسيپ دەگەن قاعيداعا ويلانا قاراۋىمىز كەرەك سياقتى. سەبەبى، ورىس ءتىل ءبىلىمىنىڭ وزىندە وسى فونەماتيكالىق ءپرينتسيپتى ولار كەيدە مورفولوگيالىق پرينتسيپپەن تەڭەستىرەدى. ونىڭ وزىندىك سىرى بار. قازاق ءتىلىنىڭ فونەمالىق زاڭدىلىعى مەن ورىس ءتىلىنىڭ فونەمالىق زاڭدىلىعى مۇلدە ءبىر ەمەس. ءبىز بۇل تۇستا فونەما ۇعىمىن قولدانۋعا وتە موتە اباي بولۋىمىز كەرەك.   ورىس تىلىندە داۋىستىلاردىڭ داۋىسسىزداردىڭ بيلىگىندە بولۋى ولاردىڭ تىلىندە داۋىستىلاردىڭ ماعىنا ايىرعىشتىق (فونەمالىق) قاسيەتىن كەڭەيتە تۇسكەن. مىنە سوندىقتان، ورىس تىلىندە فونەماتيكالىق پرينتسيپ  باستى ورفوگرافيالىق باعدارعا الىنعان.   مىسالى ورىس تىلىندە كەيبىر دىبىستار بار، ولار ءوزىنىڭ ارىپتىك تاڭباسى جوق.  ۆوديانوي نەمەسە ۆودا  سوزدەرىندەگى  ەكى  ءتۇرلى دىبىس ءبىر عانا و  فونەماسىنىڭ اللوفونى بولىپ تابىلادى.  ال، پاراۆوي  سوزىندەگى ا  تاڭباسى ءسوزسىز  ا فونەماسىنىڭ اللافونى ەكەنى داۋسىز. مىنە، سوندىقتان دا ولار دىبىستىڭ فونەمالىق سيپاتىنا نازار اۋدارماي، ءتۇبىرىن ساقتاپ جازۋعا ءماجبۇر. بۇل ءپرينتسيپتى سول سەبەپتى دە ورىس تىلىندە مورفولوگيالىق پرينتسيپپەن تەڭەستىرەدى.

ال، قازاق تىلىندە داۋىستىلاردىڭ ءدال وسى ورىس تىلىندەگىدەي تاڭبالانباي قالاتىن فونەمالىق قىزمەتى جوق. (اعا ەكە، اپا ەكە سەكىلدى قوسارلانا ايتىلعانداعى ا دىبىسىنىڭ وزگەرىسىن  ءبىز فونەمالىق قاسيەتكە يە دەپ ايتا المايمىز. سەبەبى، تىم ءالسىز، ءتىپتى ەستىلمەيدى دەسەك تە بولادى ) ءبىزدىڭ تىلىمىزدە داۋىسسىزداردى داۋىستىلار يگەرەتىن بولعاندىقتان، داۋىسسىزداردىڭ  ماعىنا ايىرعىشتىق (فونەمالىق) قاسيەتى باسىم. مىسالى، كىلەم- قالام، شاش-شەشە  سوزدەرىندە ل،م، ش دىبىستارىنىڭ بىردە جۋان، بىردە جىڭىشكە دىبىستالۋى ونىڭ فونەمالىق قاسيەتىن كورسەتكەنىمەن، ونىڭ تاڭبالانۋى ءبىر عانا ارىپكە بايلانعان. سوعان قاراماستان، بۇل جاعدايلار ورفوگرافيالىق ەرەجە تۇزۋدە ەشبىر داۋ تۋعىزعان ەمەس.   بىزدىڭ لاتىن جازۋىنا كوشۋىمىزگە بايلانىستى تۇزىلگەلى وتىرعان جاڭا ەملەمىزدە داۋ تۋعىزىپ جۇرگەن فونەماتيكالىق قىزمەتى تۇرلىشە ۇشىراساتىن (اشسا، ۇشسا، قاشسا) سياقتى ءتۇبىر مەن قوسىمشانىڭ اراسىندا ۇشىراساتىن قيىندىقتار جايلى ەمەس. بۇل قيىندىقتار كيريلل جازۋى ەملەسىندە-اق دۇرىس شەشىم تاپقان ەدى.

بىزگە داۋلى بولىپ وتىرعان  ۋ دىبىسى مەن ي دىبىسىنىڭ الدىندا كەيدە انىق، كەيدە جارتىلاي ەستىلىپ قالاتىن ۇ،ى،ءى دىبىستارىنىڭ ەملەدە قامتىلۋى بولىپ تۇر. قازىرگى ۇسىنىلىپ وتىرعان كەيبىر عالىمدارىمىزدىڭ تۇجىرىمداماسىندا وسى زاڭدىلىق ەسكەرىلمەي كەتىپ وتىرعان سياقتى.        ارينە، بۇل ماسەلە ءبىزدىڭ ۇلتتىق جازۋىمىز تۇزىلگەن كەزدەردەن باستاپ-اق، داۋلى بولىپ كەلە جاتقانى ءمالىم. بۇگىندە عالىمدارىمىز ىقشامداپ جازۋ ماسەلەسىن ا.بايتۇرسىنوۆ،  ق.جۇبانوۆ، ت.ساۋرانباەۆ سەكىلدى عالىمدارىمىزدىڭ  قولداعانىن تىلگە تيەك ەتەدى.  بۇل تۇستا ايتارىمىز اقمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ قولدانعان ەملەسى اراب جازۋىنىڭ نەگىزىندە ۇسىنىلعانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك سياقتى. اراب جازۋىندا داۋىستىلار داۋىسسىزداردىڭ كولەڭكەسىندە جۇرەتىنى ول كەزەڭدە زاڭدى كورىنەتىن. بايتۇرسىنوۆ وسى زاڭدىلىقتى قازاق ءتىلىنىڭ تاجىريبەسىندە قالىپتاسىپ قالعان ۇلگىسىن ساقتاۋدى عانا ۇسىنعانىن اڭعارامىز. ال،  ق.جۇبانوۆ پەن ت.ساۋرانباەۆتاردىڭ ىقشامداپ جازۋدى ۇسىنۋى سول كەزەڭدە ءتىل بىلىمىندە يا.مارردىڭ ءتىلدىڭ ساتىلاي دامۋ تەورياسىمەن، ياعني، ءبىزدىڭ تۇركى تىلدەرى جالعامالى سيپاتىن جويىپ، فلەكتيۆتى ساتىعا كوشىپ بارا جاتىر دەگەن قاعيداتپەن  ۇشتاساتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون سياقتى.

بۇل تۇستا، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ تاريحىندا ى،ءى، ۇ دىبىستارىنان قاشقاقتاۋدىڭ تاريحي تۇستارىن ەسكە الساق بولادى. مىسالى،  1930 جىلدارى  «ى»، «ءى» ارىپتەرى بىتەۋ بۋىندا جازىلماسىن دەگەن ۇسىنىس بولدى. سول بويىنشا  «قىس» ورنىنا «قس»، «مىلتىق » ورنىنا «ملتق»، «مىسىق» ورنىنا «مىسق» دەپ جازۋ ارقىلى ءبىرتالاي ارتىق ارىپتەردەن قۇتىلىپ، وقۋدى جەڭىلدەتۋگە بولادى دەگەن ۇسىنىس باعىمىزعا قاراي قابىلدانباي قالدى. وكىنىشكە وراي،  «ى»، «ءى» ارىپتەرىن تۇيىق بۋىندا جازباسا دا بولادى. سوندا، «سكىلات»، «ستانسا»، «ستالين»، «رعىز» دەپ جازاتىن بولامىز دەگەن ەرەجە قابىلدانىپ، ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا وراسان نۇقسان كەلتىرگەنىن كورىپ وتىرمىز.  «شەتەلدىك سوزدەردە «ى» مەن «ءى» ءسوزدىڭ دىبىستالۋىن بۇزىپ، جالپىعا بىردەي بولىپ جازىلاتىن ينتەرناتسيونالدىق سوزدەردى ءوز جازىلۋىنان الىستاتىپ جىبەرەدى. سوندا «مەتر»، «ماركس»، «گرام»، «پروگرام»، «ترەس» دەپ جازاتىن بولامىز. بۇل سوزدەردىڭ ورىسشاسىنا ۇيرەنىپ قالعان ادامدارعا وڭاي بولادى»  دەگەن جەلەۋمەن ەملە ەرەجەمىزگە ەستىلىپ تۇرعان داۋىستىلاردى ءتول سوزدەردىڭ وزىندە ىقشامداپ جازۋدى ەنگىزىپ جىبەردىك. ناتيجەدە، ءتىلىمىزدىڭ اۋەزدىلىگى السىرەپ،  شەتتىلدىك سوزدەردى يگەرۋدەگى الەۋەتىمىز جوققا اينالدى.

ەندىگى جەردە ءبىز وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋىمىز قاجەت. ىقشامداپ جازۋعا قۇمارلىق بىزگە ءوز زاردابىن تيگىزدى. ەندى، ىقشامداۋعا قۇمارلىقتى توقتاتىپ، وسى دىبىستاردىڭ زاڭدى ورنىن قالپىنا كەلتىرەيىك. قيىن ەمەس، قىيىن; كيىن ەمەس، كىيىن; جيىن ەمەس، جىيىن; مي ەمەس مىي ت.ب. ءوز زاڭدىلىعىمىز وزىمىزگە جات كورىنىپ قالعان بۇگىنگى تاڭدا بۇل ۇسىنىس ەرسى كورىنگەنمەن،  جاڭا ەملە ەرەجەمىزگە قايتا ەنگىزسەك، سويلەۋ ءتىلىمىزدىڭ اۋەزدىلىگى بىرتىندەپ ءوز ورنىنا كەلەرى انىق.

جاقسى ءالىپبي ىقشامدالعان ءالىپبي دەگەن ويمەن دە كەلىسە المايمىز. سەبەبى، بۇل تۇجىرىم دا ءبىزدىڭ وتكەن تاريحىمىزدا ورىن العان جالتاق ساياساتتىڭ جالعاسى بولىپ شىعاتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك دەگىمىز كەلەدى. كىرىگۋ قۇبىلىسى فلەكتيۆتى تىلدەردەگى داۋىستىلاردىڭ اللوفوندىق قۇبىلىسىن سان قيلى وزگەرىسكە تۇسىرگەن. ءبىر و  دىبىسىنىڭ ءوزى ورىس تىلىندە تۇرلىشە قۇبىلادى. وگورود، وكنو، وبرازنو  دەگەن سوزدەردەگى  و  ءار باسقا  ەستىلىپ تۇر. ونىڭ ءبارىن تاڭبالاپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ورىس ءتىلى سياقتى فلەكتيۆتى تىلدەردىڭ بارىندە دە بۇل پروبلەما بار. جازۋ تەورياسى ەرتەدەن قالىپتاسقان بۇل ءتىلدى زەرتتەۋشى گرامماتولوگ عالىمدار دىبىسقا قاراعاندا ءارىپ از بولۋ كەرەك دەگەندى سول ءوز تىلدەرىنىڭ زاڭدىلىعىنان شىعارىپ ايتىپ وتىرعاندىعى انىق. ارينە، ءبىزدىڭ تىلىمىزدە دە دىبىس پەن ءارىپ تاڭباسىن بىردەي دەي المايمىز. دەگەنمەن،  بىزدە ءار دىبىستى ەستىلۋىنە بارىنشا جاقىن تاڭبالاۋعا مۇمكىندىگىمىز بار ەكەندىگىن ا.بايتۇرسىنوۆ اشىپ ايتىپ كەتكەنىن ءتىلشى عالىمدار جاقسى بىلەدى.

كەيىنگى فلەكتيۆتىلىك ءتىل دامۋىنىڭ جوعارعى ساتىسى دەگەن ۇعىممەن «فلەكتيۆتى  تىلدەردىڭ سوڭىنان جۇگىرۋ» ساياساتى  بۇگىندە ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان عالىمداردىڭ كەزىندە وسىنداي  وراشولاق تۇجىرىمدار جاساۋعا ماجبۇرلەگەنىن ۇمىتپايىق. الىپبيدەگى ءارىپ-تاڭبالاردىڭ سانىن قىسقارتۋ تۋرالى ۇسىنىستار اكادەميك ن.ت.ساۋرانباەۆتا دا بار ء(ا.قۇرىشجانوۆ. ن.ت.ساۋرانباەۆ - الماتى،1974 ج.،28 ب.). ول ءا-ءو-ۋ-ءۇ- ارىپتەرىنىڭ ورنىنا يا،يۋ،ۋ،ە تاڭبالارىن ء(سىرا – ءسىريا، ءدان-ديان، ءجۇن-جەن، كۇن-كيۋن), ھ ءارپىنىڭ ورنىنا ا جانە ح ارىپتەرىن (جاھان-جاان، ۋھ-ۋح) قولدانىپ، الىپبيدەگى 41 ءارىپتى ازايتىپ، 36 ارىپكە ءتۇسىرۋدى ۇسىنادى. بۇل تەكتەس ۇسىنىس س.امانجولوۆتىڭ جاڭا ءالىپبي جوباسىندا دا ورىن العان (س.امانجولوۆ. ورىس گرافيكاسىن نەگىزدەلگەن قازاقتىڭ جاڭا الىپپەسى. ا-تى. 1940 جىل).

ال، ەندىگى ءبىر كەلىسپەيتىن تۇسىمىز-بىرىككەن سوزدەردى جازۋ ەملەسىنە قاتىستى بولىپ وتىر. بۇل ارادا دا ءبىز بىرىككەندە تۇلعاسىمەن قوسا وزگەرەتىن ورىس ءتىلىنىڭ شىلاۋىنان شىعا الماي وتىرعان سياقتىمىز. مىسالى، ورىس تىلىندە سەميتومنيك، چەلوۆەكوليۋبيە، كرواسنوزنامەننىي  سەكىلدى لەكسەمالاردى قازاق تىلىندەگى  جەتى تومدىق،   ادام سۇيگىشتىك، قىزىل تۋلى لەكسەمالارىمەن تەڭ قويا الماسىمىز انىق. سەبەبى، ورىس تىلىندە ولار تۇلعالىق وزگەرىسكە ءتۇسۋ ارقىلى ماعىنالىق جاعىنان ءسىڭىسىپ، كىرىگىپ كەتىپ وتىر. فلەكتيۆتى تىلدەر ءۇشىن بۇل زاڭدى دا. ال، جالعامالى تىلدەردە ماعىنالىق جاعىنان كىرىگىپ كەتكەن سوزدەر از ەمەس بولعانىمەن، ماعىنالىق دارالىعىن ساقتاي وتىرىپ ءبىر ۇعىمعا ويىسقان سوزدەر از ەمەس. ولار ءبىر ۇعىمدى ءبىلدىرىپ تۇر دەگەنىمىزبەن، ءار ءسوز ءوزىنىڭ تۇلعالىق تا ماعىنالىق تا دارالىعىن ساقتاپ تۇرعانى ايدان انىق. ولاردى جاساندى تۇردە بىرىكتىرىپ جازعانىمىزبەن ولار ءبىر سوزگە اينالا سالمايدى.

ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا ايتارىمىز،  ءبىز قازاق حالقى كونەتۇركىلىك جازۋدى ەسەپتەمەگەندە، جاس جازۋلى ەلمىز. ءبىزدىڭ الدىمىزدا جازۋ ەرەجەلەرى سان عاسىرلار بويى ابدەن قالىپتاسقان، كەمەلدەنگەن باي تاجىريبەلى اعىلشىن، ورىس سەكىلدى تىلدەر بار. جازۋ ەملەلەرىن قالىپتاستىرعان «پراكتيكالىق» كەزەڭىمىزدە  ارينە ءبىز بۇل تىلدەردىڭ شىلاۋىنا ءىلىنىپ كەتتىك. ول تىلدەردىڭ جازۋ تەورياسى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن زاڭدى تۇردە قالىپتاستى. مىسالى، الپاۋىت اعىلشىن ءتىلىنىڭ جازۋ ەملەسى تاريحتا ءبىر-اق رەت وزگەرگەن ەكەن. ونىڭ ءوزى سوناۋ 12-عاسىردا جاسالعان ەكەن. سودان بەرى سول ەرەجەگە باعىنعان اعىلشىن ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسى الدەنەشە عاسىرلىق وزگەرىسكە ۇشىراسا دا، جازۋدا سول 12-عاسىرداعى ەرەجەنى باسشىلىققا الىپ، جازۋدىڭ تاريحي ءپرينتسيپىن نەگىزگە الا وتىرىپ،   بىرنەشە ميلليونعا جەتكەن حالىقتىڭ تىلدىك بىرلىگىن ۇيىستىرىپ، ديالەكتىلەرىن جازۋسىز قالدىرىپ وتىرعاندىعىمەن ۇتىپ وتىر. جازۋ مەن ايتۋدىڭ ايىرماشىلىعى ولاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىنا اينالىپ كەتكەندەي. ءبىز دە وسىنداي ەلدەردەن ۇلگى الىپ، ءوز قۇندىلىقتارىمىزعا كەنەدەي جابىساتىن ۋاقىت كەلىپ جەتتى. ەندەشە، بۇل جولى ءبىز ەشكىمگە جالتاقتاماي، تەك وزىمىزگە عانا قولايلى ۇلتتىق جازۋ ەملەمىزدى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىز. سوندا عانا ءبىز لاتىن جازۋىنا كوشۋ ارقىلى ۇلتتىق سانامىزدى جاڭعىرتا الساق كەرەك.

قالامقاس قالىباەۆا, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى 

Abai.kz