Redaksiyadan: Býginde sopylyq, ony ústanushy túlghalar mәselesi elimizde qyzu talqylanyp otyr. Baspasóz, internet aidynynda neshe aluan pikir aityluda. Jaqynda «Abay.kz» portaly osydan birneshe jyl búryn «payda bolghan» «Zikirshiler turaly muftiyattyng pәtuasyn» qaytalap jariya etti. Zayyrly memleket jaghdayynda diny úiym pәtuasynyng qúqyqtyq mәrtebesi qanday? Ol pәtuanyng týp-tórkini qaydan shyqqan? Kózdegeni ne? Osy súraqtar tónireginde 2008 jyly birqatar BAQ («Zonakz.net», «Jas qazaq», «Zaman-Qazaqstan») betterinde tanymal islamtanushy, Ózbekstan Respublikasy Ghylym akademiyasy Shyghystanu institutynyng bólim mengerushisi, tarih ghylymdarynyng doktory Bahtiyar Babajanovtyng súhbattary jariyalanghan bolatyn. Ortalyq Aziyadaghy islamiy-diny toptar men osy ónirdegi sopylyq mәselesin býge-shigesine deyin zerttep jýrgen islamtanushy-ghalymnyng pikiri býginimizding biyiginen de ózekti bop túr. Sarapshynyng sol kezde saqtandyrghan qúbylystarymen qazir betpe-bet kelip otyrmyz... Qarbalas aqparat jelining tasasynda qalyp qoyghan osy súhbattyng gazetimizde jaryq kórgen núsqasyn «shanyn qaghyp», oqyrmangha qayta úsynghandy jón kórdik.

Redaksiyadan: Býginde sopylyq, ony ústanushy túlghalar mәselesi elimizde qyzu talqylanyp otyr. Baspasóz, internet aidynynda neshe aluan pikir aityluda. Jaqynda «Abay.kz» portaly osydan birneshe jyl búryn «payda bolghan» «Zikirshiler turaly muftiyattyng pәtuasyn» qaytalap jariya etti. Zayyrly memleket jaghdayynda diny úiym pәtuasynyng qúqyqtyq mәrtebesi qanday? Ol pәtuanyng týp-tórkini qaydan shyqqan? Kózdegeni ne? Osy súraqtar tónireginde 2008 jyly birqatar BAQ («Zonakz.net», «Jas qazaq», «Zaman-Qazaqstan») betterinde tanymal islamtanushy, Ózbekstan Respublikasy Ghylym akademiyasy Shyghystanu institutynyng bólim mengerushisi, tarih ghylymdarynyng doktory Bahtiyar Babajanovtyng súhbattary jariyalanghan bolatyn. Ortalyq Aziyadaghy islamiy-diny toptar men osy ónirdegi sopylyq mәselesin býge-shigesine deyin zerttep jýrgen islamtanushy-ghalymnyng pikiri býginimizding biyiginen de ózekti bop túr. Sarapshynyng sol kezde saqtandyrghan qúbylystarymen qazir betpe-bet kelip otyrmyz... Qarbalas aqparat jelining tasasynda qalyp qoyghan osy súhbattyng gazetimizde jaryq kórgen núsqasyn «shanyn qaghyp», oqyrmangha qayta úsynghandy jón kórdik.

- Baqtiyar Babajanúly, súhbat beruge kelisip, uaqyt bólgeninizge rahmet. Jaqynda Siz sopylyq ilimge qatysty jana kitap shygharghaly jatyr ekensiz. Sol turaly tolyghyraq bilsek?!
- IYә, jariya zikirding sharighatqa sәikestigine arnalghan pәtualar jinaghy «Djamy uli Fataua li-ibahaty Zikr-y Djahr ua samaa» degen atpen jaryq kóreyin dep otyr. «Pәtua» dep arnayy mәseleler boyynsha jasalghan diniy-qúqyqtyq sheshimdi aitady. Atalmysh tarihy qújat orama qaghaz (svitok) kýiinde tabyldy, úzyndyghy 6 metr shamasy. Múnda XVIII-XIX ghasyrlar arasynda әr aimaqta ómir sýrgen ataqty din ghúlamalarynyng jariya zikirding sharighatqa say ekenin negizdegen jeke pәtuәlary jinaqtalghan. Búl qújattyng qalay jәne nelikten, qanday jaghdayda payda bolghany shyn mәninde óte qyzyq.
Ártýrli tariqattyng rәsimdik dәstýri tóniregindegi tartys sopy-lyq ilim payda bolghan kezden beri bar. Yaghni, búl dәstýrlerge myng jyldan asa uaqyt boldy. Sondyqtan jariya zikirdi qoldaushylar men qúpiya zikirding (hafi) jaqtaushylary ýshin býgingi talas-tartys janalyq emes.
Búl qújattar negizinen Búqarada jinaqtalghan, al ol jerde jariya zikir salushy yasauia, qadaria jәne kubrauia toptary bolghan edi. Olar óz zamanynyng ataqty qazylarynan osynday pәtuәlardy jinaqtaugha kóp kýsh saldy. Búl avtorlardyng arasynda ataqty adamdar bar. Biz olardyng barlyq mórin oqydyq jәne olardy da basyp shygharamyz. Búl ghúlamalar men qazylar turaly mәlimetterdi biz basqa da tarihy jәne diny derekkózderden taptyq. Mine, sol zamannyng barlyq ataqty ghúlamasy jariya zikirding sharighat zandarymen sәikestigin rastaghan.
- Sonda sopylyq islam dinining negizgi qaghidalaryna qayshy kelmey me?
- Esh qayshy emes. Óitkeni biz dayyndaghan osy kitapta barlyq dәlel Qúrannan keltiriledi jәne hanafit mazhabynyng baghytyna tolyq sәikes keledi. Áriyne, derekkózding kóbi arabtiki. Hanafit qúqyghynyng negizi nemese әdisi - qiyas, istihsan jәne basqalary hanafit mazhabynda moyyndalghan. Bir qyzyghy, songhy pәtuәlarda Qazaqstan músylmandary diny basqarmasynyng key qyzmetkeri búl әdisterdi moyyndamay, qarsy shyghady. Eger Diny basqarma qiyas pen ýkimdi (búrynghy diny ghúlamalardyng sheshimin) moyyndamasa, keshiriniz, onda ol hanafy mazhabyna jatpaydy.
Búl kinә taghu emes (biraq osyndaymen jii úshyrasugha tura keledi). Men dәl osy mәseleden qayshylyq tudyrugha qarsy adammyn. Bir ghúlama maghan islam dinining jýiesi men sharttary aluan týrli jәne kez-kelgen ortagha óte beyimdelgish keletinin aitqan edi. Biraq biz, músylmandar, kóp jaghdayda osy әmbebaptyqty (keshiriniz!) әngirtayaqqa ainaldyryp jiberemiz. Sizdegi keybir resmy dinbasy ókilderi kóne hýkimderdi nege moyyndamaytyny - basqa mәsele. Mening oiymsha, búl - shetelding әseri.
Qogham ózine ne keregin ózi tandauy kerek. Taghy qaytalap aitamyn, islam ilimi óte iykemdi, ol jergilikti ortanyng erekshelikteri men dәstýrine, belgili bir tarihiy-mәdeny jaghdaygha tez beyimdele alady. Islamda «az-zaman uә l-mәkәn» degen týsinik bar. Al biz ony salafittik aitaqqa erip, synarezu soyylgha ainaldyramyz!
Mysaly, sheyh Ismatulla Maqsúm taqsyrdy alayyq. Men ol kisi negizin salghan Shәkәrim atyndaghy medresede bolyp, ondaghy shәkirttermen tanystym. Taqsyr eshqashan bireuding syrtqy kiyimine tiyispeydi. «Sen nege djinsy kiyesin?» demeydi. Ismatulla Maqsúmnyng әielderge: «Auruhana men dәrihana bar ekenin de úmytpandar», - degen sózin ózim estidim. Eger ol kisi eskishil bolsa, osylay der me edi? Ol: «Kompiuterde júmys istep ýireninder, barlyq zamanauy mamandyqty joghary dengeyde iygerinder, biraq jýrekti úmytpandar! Ony tazalandar!» - deydi.
Búl býgingi damushy Qazaqstan memleketi ýshin әleumettik etika-lyq qajetsiz, paydasyz núsqau ma? Qazir kóp adam qarapayym jýris-túrys qaghidasyn da úmytyp barady. Al Taqsyr dәstýrli, biraq óte tiyimdi etika normalaryn qazirgi zamannyng ynghayyna layyqtap janghyrtyp otyr. Mine, eng keremeti osy emes pe?! Amal qansha, biz jappay jahandanu jәne әrkim óz qaraqan basynyng qamyn kýittegen qoghamda ómir sýrip jatyrmyz. Búl aqiqat, odan qashyp qútyla almaysyn. Búl kisi úsynyp otyrghan tәsil bәlkim tym qarapayym kóriner. Biraq faktining ózi den qoyarlyq: eger әldekim moralidyq túrghyda emdeluge, ruhany týleuge shaqyrsa - búl qoghamnyng ruhany dertten aiyghuyna әkelmey me? Paydaly sayasat bar eken, nege ony tiyimdi paydalanbasqa? Sondyqtan men búghan kónil audaru kerek dep esepteymin, ýkimet manyndaghy keybireuler beker qauiptenedi. Qauipting astarynda negiz boluy kerek, al negiz mәseleni óz kózinmen kórip, zerttep, tolyq tanysqan song ghana qalyptasady. (Qanday da bir sypsyng sóz ben qynyr pikirge sýienip, dәlelsiz, asyghys qorytyndy jasaugha bolmaydy).
- Atalghan kitap búghan deyin jaryq kórip pe edi?
- Joq, búl alghashqy basylym. Negizinde, osyghan úqsas enbekti nemis zertteushisi, Halle uniyversiytetining professory Yu.Pauli baspagha úsynghan bolatyn. Ol 2001 jyly jaryq kórdi. Bir qyzyghy, ol jariyalaghan qújat - Naqyshband tariqatyndaghy eng tanymal teoretikterding birining pәtuasy. «Bir qyzyghy» deuimning sebebin týsindireyin: Jariya zikirding sharighatqa qayshy emestigin, yaghny zandylyghyn negizdegen ghalym-ghúlamanyng aty - Muhammad Parsa. Ol qazirgi jyl sanaugha sәikes 1419 jyly dýnie saldy, ol - Ortalyq Aziya aimaghyndaghy eng tanymal sopy, naqyshband tariqatynyng negizin qalaghan Bagauaddin Naqyshbandtyng shәkirti. Dәl osy adam jariya zikirding sharighatqa sәikestigin negizdep birneshe pәtua qúrastyrghan. Búl birtýrli týsiniksiz siyaqty. Nelikten?
Mәsele mynada, bir kezderi Naqyshbandiya tek qúpiya zikirge (zikir-hafi) negizdeledi delinetin. Al shyn mәninde búl pәtua mýlde basqa pikirdi kórsetedi! Men keyin ataqty ghalym Maghdumy Aghzamnyng shygharmalaryn arnayy qarap shyqtym. Ol qazirgi jyl sanaumen 1542 jyly dýniyeden ótken. Ayta ketetin jayt, ol Qoja Ahmet Yassauy turaly óte qyzyq pikir qaldyrghan. Sonymen qosa ol jariya zikirdi qúptap, ózi de soghan qatysqan. Mine ol - naqyshbandiya tariqatynyng jarqyn ókili, oghan artynda saqtalyp qalghan ómirbayany men 30-dan asa shygharmasy dәlel.
Búharada Týrki Djandiyding ataqty hanakasy (ruhany ortalyghy, medresesi) bar. Onyng negizin qalaushy Djendide tughan, Búharada túrghan. Mine, osy hanakada Mahdumy Aghzam jariya zikirdi mengergen. Bizge saqtalyp jetken qúndy derekte jariya zikir kezinde oghan qatysushylardyng ekstazgha jetip, eng jogharghy ruhany lәzzatty sezingeni aitylady - ony sopylar «hәl» dep ataghan. Búl erekshe psihologiyalyq, psihofizikalyq ekstaz jaghdayy. Sol derekke sýiensek, zikir kezinde zikir alqasynan «núr», yaghny erek-she quat shyghatyn bolghan, sóitip tóniregine halyq jinalghan. Áyel adamdar erkinen tys ózderi de týsinbey, jariya zikirdi orynday beretin bolghan. Biz syry tereng osy bir diny sezim kýshin әli tolyq zerttegen joqpyz. Bolashaqta zikirding jekelegen qatysushylargha әserin jәne tútas qoghamgha qanshalyqty payda әkeletinin jan-jaqty zerttep, tanu qajet.
Mahmudy Aghzamgha kelsek. Ol kisi bәsekeles Naqyshbandiya tariqatynyng ókili bola túra, Qoja Ahmet Yassauy jәne jariya zikirding ereksheligi turaly kónil audarar-lyq enbek jazghan. Ol bylay deydi: Qoja Ahmet Yassauy Búharany qaldyryp, Týrkistan jerine ayaq basqanda, múndaghy adamdardyng dýniyeni ózgeshe qabyldaytynyn, olardyng ózgelerden bólekteu ekenin t.b. bayqaydy. Mahdumy Aghzam osy jerde «Istiy'dad», yaghni, basqa, ózgege úqsamaytyn qabyldau qabilettiligi degen termindi qoldanady. Ahmet Yassauy búl týrki taypalarynyng kózqarasy men mentaliytetin zerttegende, olardyng islamdy tek jariya zikir arqyly qabyldaytynyn úghady. Nege? Óziniz elestetip kóriniz. Mahmudy Aghzamnyng enbegi búdan bes jýz jyl búryn jazylghan, ol siz ben bizge qaraghanda múny jaqsyraq týsingen. Onyng aituynsha, sol kezdegi qoghamnyng qabyldau dәrejesi sonday. Ol ómir sýru saltynan tuyndaghan jergilikti mәdeniyetti, dәstýr men ghúrypty negizge alyp otyr. Ekinshi jaghynan, dindi kýshtep engizuge bolmaydy degendi anyq túspaldaydy. Mahmudy Aghzamnyng jazuynsha, islam - zorlyqshyl din emes.
Qaranyzshy, osy sóz býgin aitylghanday! Onyng jazuynsha, islam әlem halyqtarynyng mәdeny ereksheligin joqqa shygharmaydy. Sondyqtan jergilikti týrkiler islamdy naq osynday týrde qabyldady. Bes jýz jyl búryn adamdar múny týsindi, al qazir bizge nege týsinuge tyryspasqa? Búl tuyndy, aita keteyik, qazirgi sanaumen 1500 jyly jazylghan.
Qazirgi zertteushiler «islamnyng jergilikti týri» turaly aityp jýr. Óitkeni kez-kelgen etnos islamdy qabyldaghangha deyin qanday da bir mәdeny dәstýrdi ústandy ghoy. Qazirgi tanda olardy arhaizm dep aiyptau, odan bas tartugha tyrysushylyq - men ýshin nonsens!
Jariya zikirdi jau kórip, aiyptau tek bilimsizdikten tuyndaydy. Men eshkimdi aiyptayyn dep otyrghan joqpyn. Biraq fakt fakt kýiinde qalady. Mamandardyng pikirine qúlaq asu kerek, al sizderde múny tereng zerttegen ghalymdar bar. Men Áshirbek Muminovty atadym, pikirimen sanasugha túrarlyq ózge de ghalymdar jetkilikti.
Negizi, jariya zikir - óte qyzyqty fenomen bolyp tabylady. Kóptegen kóne derektemede zikirding emdik qasiyeti turaly jazylghan. Búghan senbeske amalymyz joq, sebebi biz naghyz jariya zikirdi kórip otyrmyz. Zikirshi jamaghat tek Qazaqstanda ghana emes, ózge memleketterde de bar.
Mәselen, Namanghanda әriptesim Áshirbek Muminovpen birge mynaday oqighagha kuә boldym. Ekinshi dýniyejýzilik soghysqa qatysqan Gulam-oto Normatov auyr jaralanady. 1942 jyly Harikov manynda onyng aldynan mina jarylghan. Maydannan oralghan song ol Qoja Ahmet Yassauy kesenesine baryp, zikir salady. Senesiz be: ayaghyn әreng basyp jýrgen adam zikir kezinde, odan keyin terektey symbattanyp ketedi, eshqanday aurudy sezinbeydi. Al bir apta zikir salmasa qaytadan mýgedekke ainalady. Búl fenomen emes pe? Adam tanqalarlyq jayt!
Sondyqtan, qazir zikirdi aiyptap, «búl eskilikting qaldyghy, bizge qajeti joq» dep jýrgenderding sózi týsinispeushilikten tughan. Bizde modernizasiya ýrdisi, janaru jýrip jatyr deydi olar. Sonda janaru jýreksiz, ruhsyz, bәrinen bos boluy kerek dep kim aitty? Siz Ismatulla taqsyrdyng ne deytinin, qayda shaqyratynyn tyndanyz: búl adam janyn tazartudyng tereng tamyrly, kóne tәsili ghoy. Siz jahandanu men modernizasiya dәuirinde adamgha ruhany tazalyq kerek emes degendi qaydan estidiniz? Jәne osy jahandanu ýrdisinde jýikege týsetin qysymdy serpip tastaytyn psihologiyalyq tehnologiya kerek emes dep kim aita alady? Modernizasiya, industrializasiya jýikege, sanagha asa auyr psihikalyq jýk salady. Joldan ótesiz be, avtokólik ruline otyrasyz ba, kýn sayynghy stress, múnyng bәri - jýikege týsetin salmaq ekenin dәrigerler bayaghyda-aq dәleldegen. Qarbalas qala ómiri, abyr-sabyr tirlik jýikeni júqartpay qoymaydy. Al ruhany tynyghu, jariya zikirding arqasynda dem alu jaghdayy «tasqyn» dep atalady. Yaghny ruhany jәne psiho-logiyalyq túrghyda dem alu degen sóz. Múny týsinip, sopylyqqa bet búrghan jandar Batysta da bar (olar ziyaly jәne óte bilimdi adamdar).
Búghan mysal kóp. Býginde Europa ýrdisine kóz jýgirtiniz: myndaghan, on myndaghan adam zikirge, sonyng ishinde jariya zikirge qatysady. Olar kýndelikti jan kýizelter qobalju men tehnokrattyq órkeniyet qysymynan osylay arylady. Men búl fenomendi de zerttedim, Amerika men Europada kóptegen adamnan súhbat aldym. Japoniyada, mysaly, buddizm ishki jan-dýniyege ýniluge, ruhany quat alugha jәrdemdesip, psihologiyalyq túrghyda kýsh beretin qúral tәrizdi kórinedi. Biraq ol jaqta zikirge degen yqylas kýrt artyp otyr. Men Japoniyada bolghanda osyny kórip, tang qaldym. Senesiz be, últtyq bas kiyimin kiygen japondyqtar «lya ilaha illya Alla» dep zikir salady. Búl degen ghajap qoy!
Biz sopylyq ilimdi qanshalyq kónerdi degenimizben, sufizmning qazirgi ýlgisi, Ismatulla taqsyr úsynyp otyrghan ýlgi qazirgi ortagha ynghaylanghan, layyqtalghan eng tiyimdi joldyng biri ekenin este saqtau qajet.
- Sonda onyng qúpiyasy nemese ereksheligi nede?
- Eng aldymen, taza psihologiyalyq aspektide alyp qaralyq. Men, ókinishke qaray, búl túrghyda tolyqqandy zertteu jýrgize almadym, biraq ol qajet. Bir tanqalarlyghy, múnday әreketti jýz jyl búryn orys psihologtary da jýrgizipti - olar zikirdi tek qana ong túrghyda sipattaghan. Sodan song orys psihology Pozdnev kitap jazdy. Osy әreketten keyin zikir salugha qatysatyn (qay ýlgisi bolsa da) zikirshilerdi zerttep, olarmen súhbattasyp jәne óz tәjiriybemnen (men birneshe ret zikirge qatystym) olardyng ortaghasyrlyq derektemelerde jazylghanday, erekshe psihologiyalyq hәlge týsetinin bayqadym. Al biz, mamandar, kóne qoljazbalardy oqyp, kóbine týsine almay dymymyz qúridy ghoy. Men búl qúbylysty Qazaqstan men Ózbekstannan ghana emes, Europadan da kórdim - uaqyt pen meken búl jerde eshqanday ról oinamaydy. Qysqasy, zikir salu - adamgha psihologiyalyq túrghydan óte ong әser beredi. Sondyqtan oghan tyiym salghansha, ony zertteu kerek. Al, «bolmaydy» dep jaba salu - eng onay jol.
Ekinshi óte manyzdy mәsele - biz postkenestik eldermiz. Biraq qazir Ortalyq Aziya elderinde, sonyng ishinde Qazaqstanda «týp tamyrdy» izdeu prosesi jýrip jatyr. Ózbekshe aitqanda - «ozlikni anglash», qazaqsha - «ózindi ózing tanu». Mine, osy fakt óte manyzdy. Kezinde «jana adam» jasamaq bolyp, bizge qanshama tәjiriybe jýrgizildi. «Qazaq joq, ózbek joq, tek «kenes halqy» ghana bar» dep sendiruge tyrysty. «Búl jana tarihy qogham» dep minberlerden jar saldy. Qúdaygha shýkir, biz óz últymyzdy úmytpay, salt-dәstýrimizdi saqtap qaldyq. Kenes kelmeske ketken song biz ózimizding dәstýrli ruhany qúndylyqtarymyzgha qayta oralamyz dep jariyaladyq. Úrandap, «Diuany hikmetti» jariyalayyq, sopylyq shygharmalardy auda-rayyq, taghy basqa júmystardy atqarayyq dedik. Osylaysha biz barlyq ótkenimiz ben tarihymyzdy týsine qoyamyz dep oilaghan edik...
Biraq múnymen sharua tynbaydy. «Ejelgi dәstýr» degen ne osy?! Búl - osy sopylyq, sonyng ishinde jariya zikir ghoy! Búl - naghyz mәdeniyettin, qaytalap aitam, naghyz mәdeniyetting bay qabaty. Saf, yaghny taza jәne alghashqy ýlgidegi mәdeniyet. Múny týsinip, baghalay bilu kerek. Qúdaygha shýkir, Preziydent N.A.Nazarbaev múny týsindi, ol óz sózinde naghyz últtyq mәdeniyetke qayta oralu kerektigin anyq aitty. Búl tamasha sóz, aqyldy jәne myqty basshynyng pikiri. Biraq is jýzinde ol qalay bolady? Osy sopylyq pen zikir dәstýri qayta jandana bastaghanda, nege ekeni belgisiz, biz odan shoshyp kettik.
Jana payda bolghan «kenestik iydeologtar»: «kórdinizder me, búl jamaghat, búl qauipti nәrse» deydi. Joq! Men sizderge aitayyn, búl qauipti emes! Siz әueli olardy tyndanyz, taspalaryn alyp kóriniz, zikirshiler tyghylyp jýrgen joq qoy. Taspalar satylyp jatyr, tipti olardyng medresesine barghynyz kelse de - esik ashyq. Jariya degen sol.
Týrkistanda bir jigit temeki tartyp, araq iship, әielin sabaghan eken. Qansha tyryssa da jaman әdetinen aryla almaghan. «Eki ret zikir saldym» - deydi ózi, - «Sodan keyin jýregim tynysh tapty». Mine, ghajap ózgeris! Qogham osyny nege paydalanbasqa? Biz ýnemi «qazaqshylyq», «qazaqshylyq» deymiz. Al kenestik kezennen keyin sol qazaqshylyq qayda qaldy? IYә, әdebiyet bar. IYә, Sizde Abay bar. Bizde, Ózbekstanda da auqymdy әdeby dәstýr bar. Biraq olardyng barlyghy qanday da bir dәrejede kenestik yqpalda boldy. Al qazaqtyng naghyz dәstýri qayta jandana bastaghanda, kedergiler qoyylady, teris aqparat jýredi, jala jabu bastalady...

<!--pagebreak-->

Men memlekettik organdardyng neden qorqatynyn týsinemin. Biraq, әueli búl ne dep zertteu kerek emes pe? Maqtandy demeniz, men múny zerttep kelemin. Ázirge eshbir teris jaghyn kóre almadym. Mýmkin keybireuge jamaghat degen sóz únamaytyn bolar, erteng olar sayasy dengeyge kóterilip ketedi dep saqtanatyn bolar. Biraq, basqaru tetigi memleket qolynda ghoy, qadaghalap otyrugha kýsh-quaty jetedi. Búl - birinshiden. Ekinshiden, men jariya zikirshilerding myng jyldyq tarihyn bilemin. Jay sybystan emes, týpnúsqa derekterden oqydym. Kóne qoljazbalardy zerttedim. Sondyqtan men jariya zikirshilerding әrqashan bitimshil bolghanyn aita alamyn. Olar kez-kelgen biylikpen mәmilege kele alatynyna kózim jetedi. Olardyng maqsaty sayasat emes, dәstýrdi saqtau. Mine, Ismatulla taqsyr sol dәstýrdi úrpaqtan-úrpaqqa jetkizu mindetin arqalap otyr. Men osyny bayqadym. Qalaghan adamgha múny tekseru onay. Zertteu kerek.
Men Qazaqstanda olargha Diny basqarma tarapynan qysym jasalyp otyrghanyn naqty bayqadym. Zikirshilerge qarsy shygharylghan pәtua - salafitterdiki, ony biz qazirgi tilmen «uahhabitter» dep atap jýrmiz. Jәne sol pәtua, keshirim etiniz, Internetten alynghan. Men ony «eki jerde eki tórt» degendey dәleldey alamyn. Mening týsinbeytinim, Diny basqarma osyny sezinbey me? Álde sezingisi kelmey me? Zikirshilerge kelip, dúrystap әngimelesuge, pikir almasugha tyrysqan bireu bar ma? Bәlkim oiynyz ózgeretin bolar. Al Ismatulla taqsyrdyng aituynsha, múnday әreketti olar birneshe mәrte jasaghan, biraq muftiyat qabyldamaghan da.
Al nege solay etpeske? Mýmkin biz naghyz paydaly, kerek nәrsege kezikken shygharmyz? Ol qoghamgha qajet pe? Qazir qogham últtyq mәdeniyetti janghyrtamyz dep jar saluda. Al sopylyq dәstýrsiz qazaqtyng últtyq mәdeniyeti - qanaty qyrqylghan qús siyaqty. Siz qalasanyz da, qalamasanyz da solay. Men syrt kóz adammyn, sondyqtan múny jaqsy týsinemin. Men múnda bolyp jatqan oqighalargha «kýl bolmasa býl bolsyn!» dep qarap otyra almaymyn. Qatty alandaymyn. Óitkeni, Qazaqstan - tútas aimaqqa ýlgi bolarday el ekenin bayqap otyrmyn. El kórkeysin, damysyn, biraq kapitalizm men individualizm shekteusiz ósip, mәdeniyet pen dәstýr joyylyp ketpesin!
Europa qazir ruhany jútandyqtan sharshady! Batys túrghyndary birese krishnaizmge, sopylyqqa bet búryp jatyr. Biz Europanyng qateligin qaytalamaugha tyrysayyq. Olar óz últtyq ereksheligin saqtap qala almady. Qazir olar ruhany qúndylyqtardy janghyrtu ýshin milliardtaghan dollar qúiyp jatyr. Al sizderde, Qazaqstanda onday tamasha mýmkindik bar jәne bolashaqta búl mýmkindikting qayta kelui ekitalay! Men mәdeniyet tek sopylyqpen janghyrady demeymin. Áriyne, olay emes. Búl aluan qyrly prosess.
Biraq búl sopylyq - býgingi mәdeny qúbylystyng biri, naqty aitqanda qazaqy últtyq dәstýr qúbylysy.
Al «uahhabitter» nemese «salafitter» ne deydi? Olar: «últtyq esh nәrse joq, tek qana ortaq islam bar» deydi. Joq, keshirinizder! Mine, men býgin Ismatulla taqsyrmen sóilesip, osy súraqty qoydym. Ol kisi qazir Mekkede fundamentalizmnen bas tartu bastalghanynan habardar eken. Salafitter búryn qútpa men uaghyz tek arab tilinde jýrui kerek deytin. Qazir búdan bas tartyp jatyr. Al biz, nege ekeni belgisiz, olardyng ótken qateligin qaytalaudamyz. Olar islamnyng jergilikti dәstýrli formasy bolatynyn moyyndady jәne onymen sanasu kerektigin aitty. Mekke, «Rabita ali-islamiya» múny moyyndap otyr: mysaly, malayziyalyq islam bar. Yaghni, islam ortaq, biraq ol aluan qyrly.
Men Ismatulla qariyding ilimine qatysty songhy pәtuәlardy múqiyat zerttedim. Ol dәiekter maghan nesimen únamady? Birinshiden, eshqanday qabyldaugha túrarlyq, kelisuge bolarlyq argument joq. Eng bastysy, búl «pәtua» internetten, salafitterding saytynan alynghan. «Búlay emes» dep dәleldep bersinshi! Men ózge mamandarmen de sóilestim. Biz arabsha mәtindi qazaqsha núsqamen salystyryp shyqtyq. Salafitterding sopylyqqa qarsy ritorikasy múnda tolyq paydalanylghan. Sonda búl pәtuany qúrastyrghan kim? Búl ekinshi mәsele.
Ýshinshisi de óte manyzdy. Biz qaytadan últtyq mәdeniyetke oralamyz. Men Shymkentte birneshe jigitpen әngimelestim. Olar Pәkistanda «Diband» jýiesi boyynsha tәjiriybeden ótken. Olar maghan súmdyq nәrselerdi aitty. «Eger mening erkimde bolsa», - deydi bireui, - «men Qoja Ahmet Yassauidyng kesenesin bulidozermen kýrep tastar edim». Sebebi ol - biydghat (janashyldyq) jәne hurafat (kóne)». Búl - jabayylyq qoy, varvarlyq! Múny kez-kelgen músylman, tipti dinsizder de týsinedi! Biraq eng qorqynyshtysy, «pәkistandyq óndeuden» ótken jas imam sonshalyq qanypezer bolghany...
Sondyqtan da diny sayasatty jýrgizetin adamdargha tandau jasau qajet: mine, mynau - agressivti uahhabizm, al mynau - últtyq, san ghasyrlyq tarihy bar, synaqtan ótken, mәmileshil, sayasy túrghyda senimdi balama. Ayta keteyik, qazirgi tanda Arab týbegi men Saud Arabiyasynda jәne ózge arab memleketterinde uahhabiyler búrynghyday bedeldi emes. Olar halyqtardyng últtyq, mәdeny ereksheligin joygha tyrysady. Eger mening ózindik mәdeniyetim bolsa, meni islamgha qarsy degen oy tuuy kerek pe? Olay emes! Men óz ata-babamnyng islam damuyna ózindik ýles qosqanyn bilemin. Syghanaqy siyaqty óte tanymal ghúlamany eske alayyq. Onyng ghylymy ómirbayanyn R.B.Sýleymenov atyndaghy shyghystanu instituty diyrektorynyng orynbasary Áshirbek Mýminov óz dissertasiyasynda tamasha sipattap jazdy. Mine, sizge mysal. Eger sol kezde onday termin bolmasa, ony qazaq emes nemese qazaqtyng tegine jatpaydy dep kim aitady?! Búdan bas tartugha bolmaydy.
Sondyqtan memleket sopylardy qoldamasa da (sebebi memleket shartty týrde diny úiymdardan bólingen ghoy), oghan bóget bolmaugha tyrysqany jón bolar edi. Áriyne, diny jәne diny emes úiymdardyng is-әreketin baqylau, nazarda ústau qajet. Sayasat sanaly, útymdy, tandauly sheshimderge qúryluy kerek. Al ony basyp tastaugha tyrysu, tipti әsheyin sózben, uaghyzben bolsa da joqqa shygharu qarama-qarsy reaksiya tudyrady. Kóptegen qalypty diny aghymdar qysym bastalghanda ekstremizmge ótip ketkeni belgili. Búl jauap reaksiya. Múny halyqaralyq tәjiriybe de dәleldep otyr. Mine, sodan qorqu kerek.
- Qazir Qazaqstanda sopylyqty ekstremizmge, tipti terrorizmge jatqyzu qúbylysy bayqalady. Siz qalay oilaysyz, tarihy túrghydan alghanda ol mýmkin be?
- Siz bilesiz be, shyndyghyn aitsaq, sopylyq әrtýrli qyrynan kórinis berdi. Qauip-qater tóngen sәtte ol ekstremalidy da boldy. Múny Kavkazdaghy imam Shәmilding mysalynan kóruge bolady. Búl orys otarlaushylarynyng qysymyna jauap bolatyn. Biraq, mening biluimshe, Qazaqstanda da, Ortalyq Aziyada da jariya zikirshiler tarapynan múnday әreket tuyndaghan emes. Olar әrqashan memleket zandaryn moyyndaydy. Eger memleket belden basyp meshitterdi jappasa, dóreki týrde qysym kórsetpese bolghany. Orys otarlauy kezinde jergilikti sopylar bas kóterdi.
Biraq sol kezde de jariya zikirshiler mәmilege kelu jolyn izdedi, sebebi olar kýsh teng emestigin sezdi. Búl - jariya zikirshilerding negizgi ústanymy. Múny dәleldeytin kóptegen derekkóz bar. Onyng bir bóligin men jariyaladym. Olar orys otarshylyghyn monghol shapqynshylyghy sekildi qabyldady. Olar Shynghys túqymynyng alghashqy tolqyny «kәpir» bolsa da, ekinshi tolqyn biyleushileri músylmangha ainalghanyn aitty. Yaghni, «dinsizdermen» beybit qarym-qatynas jasasan, týbinde olar islamnyng artyqshylyghyn týsinedi degendi aitqan. Islam sayasy shynayylyq pen beybitshilik әkeledi, adamzattyng ruhany tazaruyna jeteleydi degen.
Mine, sizderding Ismatulla taqsyrlarynyz da «jýregine qara», «jýregindi tazala», «jýrek», «jýrek», «jýrek» degendi óte jii aitady. Búl óte manyzdy. Mine, osy túrghydan alghanda men sopylyqty ekstremizmmen baylanystyru bәsekelestikten tuyndaghan, oidan shygharylghan búrmalaushylyq dep esepteymin. Qarapayym dindәrlar mýftiatty memlekettik qúrylymnyng bir bóligi dep qabyldaydy. Sondyqtan qarapayym dindәr men mýftiattyng arasynda biraz alshaqtyq jatyr. Al sufizmde búl qashyqtyq joghalady. Sebebi sheyh ózining barlyq mýriydin tughan balasynday qabyldaydy. Bәri bauyrmaldyq sezimnen tuyndaydy. Búl óte manyzdy.
Eng bastysy, Taqsyr әrqashan óz shәkirtterin últtyq qasiyetin, «qazaqshylyghyn» joghaltyp almaugha shaqyrady. Búl qúr jadaghay últshyldyq, shektelu emes. Joq, ol naghyz dәstýr, mәdeniyet turaly aityp otyr.
Álde Sizge naghyz dәstýr, mәdeniyet kerek emes shyghar?! Onda, qatty aitsam keshiriniz, odan bezininiz, joyynyz, qúrtynyz!
Men «qazaqshylyqty» jalghyz ghana Ismatulla Taqsyr iske asyryp jatyr demeymin. Biraq búl kisi osy mәdeniyetting asa manyzdy tasymaldaushysynyng biri boluy mýmkin. Ol kisi Islam dәstýrimen qatar, últtyq syr-sipat ta bar deydi. Ol mәdeniyet, әdet-ghúryp jәne salt-dәstýrdi jaqsy týsinedi. Búl óte manyzdy.
- Jalpy, sopylyq ilim Ortalyq Aziyada qay kezden payda boldy?
- Eng erte mәlimetterdi biz Búqaradaghy «Tarihy Gunjar» dereginde kezdestiremiz. Ol sopylardyng IX ghasyrdyng basy men ortasynda bolghany turaly aityp ketken. Olar «tandauly sopylar», basqasha aitqanda teoretikter bolghangha úqsaydy. Olardy «zahhidi» dep atady, yaghny dәruish bolghan, Qúdaydy jeke-jeke izdegen. Al úiymdyq qúrylym, tolyqqandy tariqat retinde mongholdyq kezennen keyin әreket jasay bastady. Monghol biyleushilerin islamgha kirgizuge kubrauiya, yasauia jәne az mólsherde naqshbandiya shayhtary atsalysqan. Múny úmytpaghan jón. Shynghys han túqymy jaqsy úiymdasqan jýieni kórip, islamdy qúshaq jaya qarsy aldy. Birinshiden, búl әleumettik jәne sayasy yntymaqtastyq. Sebebi, imperiya qúramynda әrtýrli taypalar boldy. Mine, osy yntymaqtastyqty kóptegen biyleushiler, sonyng ishinde qazaq handary da jaqsy paydalana bildi. Ekinshiden, qoghamnyng әleumettik retteushisi retinde tamasha paydagha asty. Sopylyq - әleumettik retteushi retinde ghasyrlar synynan ótken óte tiyimdi qúral boldy.
Qazir qoghamda әleumettik jikke bólinu kýshti. Ony bayqau qiyn emes. Kóp adam óz jaghdayyna qanaghattanbaydy. Mine, búl - beymaza býlikterge aparar alghashqy qadamnyng biri. Bizge onyng keregi joq. Memleketting damuy kezinde әleumettik retteuish kerek. Nege osy sopylyqty әleumettik retteuish retinde paydalanbasqa? Sizder tyndap kórinizder, Ismatulla shayh ne deydi?! IYә, ol kisi qarapayym sózben aitady, biraq qanday tiyimdi jәne týsinikti! Ol kisining qazaqshasy qanday tamasha. Onyng dәlelderi qarapayym jәne týsinikti - «Alladan», «Alla bergen». Osyghan riza bolu kerek. Sonymen qatar, Alla saghan aqyl berdi, Ol saghan ayaq-qol berdi. Taqsyr óz shәkirtterine aitady: «Qolyng býtin be? - býtin», «ayaghyng bar ma? - bar», «qúlaghyng bar ma? - bar». Onda әreket qyl.
Men búl sózding eskilikti úghym ekenin joqqa shygharmaymyn. Biraq ol kisi týptep kelgende ekonomikalyq belsendilikke shaqyryp otyr ghoy. Endi ne kerek? Búl keremet emes pe? Barlyghyn ýkimetke siltep qoyma deydi.
Múnda eki nәrseni tereng týsinu kerek: әreket qyl da izden, izden de әreket qyl. Búl qarapayym, biraq óte tapqyr filosofiya. Mine, kýndelikti tirlikte osy qarapayym sopylyq ústanym óte qajet. Osyny nege ómirde paydalanbasqa? Sebebi jemisi joq nasihat mashinasy (sizding elde de, bizde de) mol aqshany jútyp jatyr. Sondyqtan, jan-jaghymyzgha qarayyq, qazirgi qazaq qoghamyna, kýndelikti ómirge qajet, paydaly nәrse bәlkim, tarihymyzda búrynnan bar shyghar?!
- Ángimenizge rahmet.

Bahtiyar Babajanov, tarih ghylymdarynyng doktory

Súhbattasqan Temir Júman,
shyghystanushy

«Ýsh qiyan» gazeti