Ospan Islamúlynyn  tughanyna 120 jyl toluyna oray

(tarihy esse)

Toqsanynshy jyldyng basy ma, әlde seksen toghyzynshy jyldyng ayaq kezi me eken, Mongholiyadaghy qazaqtar túratyn Bayan-Ólgey aimaghynda shyghatyn «Jana Ómir» degen qazaq tilindegi gәzetting mongholsha qosymshasynda «Haraal erólóór soligdoh ni ch biy»  degen shaghyn maqala shyqty.

Biraq, osy shap-shaghyn maqalanyng әseri keremet boldy. Sebebi, qyryq jylday uaqyt boyy Qytayda da, Mongholiyada  da «bandy, qaraqshy» dep, aiyptalyp qara halyqqa solay nasihattalghan Ospan Islamúly turaly alghash ret naqty shyndyqtyng baspasózde shyghuy «kommunistik iydeologiyagha» ulanghan elding sanasyn selk etkizip, aqiqat kózin ashyp jibergendey boldy.

Óitkeni, Sovet elinde bastalghan «jariyalylyq» atty baspasóz erkindigi Mongholiyada da «il tod baydal» degen atpen әser ete bastaghan kez edi. Búghan deyin eldegi kommunistik baspasózde el ishindegi shyndyq ta, ótken shaqtaghy tarihy oqighalar da jazylmaytyn-dy. Qyzyl partiyanyn  jinalystary men qiyaly josparlarynyng ómirden alshaq qasang qaghidalary ghana basylym betin toltyratyn-dy. Soghan әbden eti ýirengen halyqqa myna maqalanyng mazmúny ashyq kýni jay týskendey әser etkeni anyq.

Maqalanyng avtory sol kezdegi armiya ofiyseri, qazirgi belgili qalamger aqyn Súraghan Rahmetúly edi. Maqalanyng taqyrybyn sózbe sóz audarsaq «Qarghystyng alghysqa ainaltyn kezi keldi» bolatyn. Al, mazmúny әriyne, «Bandy dep jýrgenimiz batyr bolyp shyqty» degenge sayady. Rasynda, Shyghys Týrkistan ónirindegi qazaqtardyng ata mekeni sanalatyn Altay, Ile, Tarbaghataydy dýr silkindirgen «últ azattyq kóterilisting batyry» Ospan batyr turaly qyryq jyl boyy auyzgha alynbaghan aqiqat alghash ret sóitip kópshilikke jariya boldy.

Al, onday kóterlisting shyghu sebebi, Stalinmen auyz jalasqan sol kezdegi Shynjangha býtindey ókimin jýrgizgen gomindan ókimetining jandayshaby Shyng Syy Say sondaghy qazaqtyng elbasy aqsýiekterin úly qúryltay bolady degen ayarlyqpen Ýrimjige shaqyryp alyp, týgel týrmege qamap, jazyqsyz jazalay bastauynan tuyndady. Onyng aram pighylynda, bassyz qalghan elge Qazaqstandaghy qazaqtargha jasalghan «genosidti» jasamaq jospar jatqany anyq bolatyn. Alayda, búghan deyin de Manjuriya biyligine syrttay baghynyshty bolyp, ishki biyligin saqtaghan, namysy men dilin, dinin taptatpaghan shyghys qazaqtary búnday óktemdikke kóne salmady.

Shyghys qazaghynyng ruhany kósemi Aqyt qajydan bastap, elbasy han túqymy Janymhandarmen qostap jýzdegen jaqsy-jaysandar ústalyp ketse de, artynda solardyng ong qoly sekildi aqyly men alghyrlyghy say el azamattary da az emes edi.

Solardyng biregeyleri Aqteke bi, Noghaybay syndy el aghalary alghash ret qaruly kóterilisti bastap ketti. Qazaq júrtyn «jabayy» sanaytyn Shyng Syy Say qatty sasty, «kelisimge kelu» degen ayar-qulyqqa kóshti.  Alayda, dúshpan men dosty aiyra biletin dana kókirek kóshpendi júrty ólispey-berispeytin shaqtyng tughanyn, aumaly-tókpeli kezenning kelgenin naqty bilgendikten, «Ospan batyrdyng kóterilisi» jalghasyp, qazaq jadynan óshpeytin әigili erlik tarihy bastalghan-dy.

Biraq, osy danqty kóterilis turaly Sovettik bodandyqta qalghan Qazaqstandaghy qalyng qazaq júrty úzaq jyl boyy habarsyz jatty. Alpysynshy jyldary Qytay shekarasynan asyp óz eline oralghan jýz myndaghan sanaly qazaqtar búl turaly tis jarmay, býkil syrdy ishine saqtaytyn.

Bir qyzyghy Ospan batyr turaly mongholiyalyqtar  jaqsy biletin edi. Jaqsy biletin degende keyingi «sosialistik» buyn ókilderi «bandy, qaraqshy» dep, búrynghy eski kóz adamdar «has batyr» dep bilse de, ishtey tynatyny belgili jәit qoy.

Sóiip, Mongholiyada jetpisinshi jyldary «Hil deer» («Shekaradaghy shayqas») degen kórkem-filim otandyq kino óndirisinen ekrangha shyqqan bolatyn. Áriyne, kórkemfilimde shekaralyq soghysta qaza tapqan mongholiyalyq shekarashylar Tegshee, Davaajav sekildi әskerlerdin  erlikteri nasihattalghany belgili. Alayda, búl filimde Ospan batyr turaly birneshe epizodtyng shyndyq boyynsha kórinis tabuy kórermenning esinde qalghany anyq.

Ospan batyr óz  soghys tәsilinde aq boz atymen jaudan qashqan bolyp kórinis jasaghan sayyn, artynan qua atqandardy aldau ýshin at bauyryna týsip ketedi eken, qughynshylar oq tiydi dep mәz bolyp qala beredi, mine  әlgi kinoda osy kórinis jaqsy shyqqan edi. Ekinshisi, Ospan batyr ózi qosynynan on ese kóp qytay әskeri qorshaugha almaq bolyp úmtylghanda, elu әskeri elu jaqqa say-salagha bytyray qashyp, qaysysyn quaryn bilmey toptana anyryp qalghan jau tobyna qayta qorshay shabuyl jasap, qúralaydy kózden atatyn dala qyrandary at ýstinde shauyp kele jatyp, әrbiri onshaqty jau әskerin kózdi ashyp-júmghansha jalmanynan týsirip,  býtin otryadty qyrghyndap kete barady...

Al, Qazaqstandaghy qalyng qazaq júrtynyng Ospan batyrdan habardar boluy tek qana tәuelsizdik kezeni bastalghan toqsanynshy jyldardan keyin ghana mýmkin boldy. Toqsanynshy jyldyng ortasynda «Júldyz» juralyna jazushy Seyithan Ábilqasymúlynyng «Ospan batyr» atty romany jariyalandy. Jurnaldyng qalyng oqyrmany jәne qazaqtyng qalamger qauymy da osy roman arqyly alghash ret Ospan batyr turaly naqty maghúlmat alghany dausyz (Keyin «Ana tili» baspasynan 2001-jyly jeke kitap bolyp shyqty).

Seyithan Ábilqasymúly Qytaydaghy «mәdeny tónkeris» nәubetinen qudalanyp jetpisinshi jyldary Mongholiyagha shekara arqyly qashyp ótken adam. Sol elding astanasy Ulanbatyr qalasynda jiyrmaday jyl túrghanda «Qara boran» («Har shuurga»)  atty roman jazyp mongholiyalyq oqyrmandargha tanymal boldy.

Al, marqúm jazushynyng «Ospan batyr» turaly romanynyng jóni tipti, bólek dese bolady. Óitkeni, Ospannyng qosynynda bolyp, talay soghysty birge bastan keshken sarbazdarmen Sekeng jigit shaghynda betpe-bet kezigip, jandy oqighalardy jadynda sol qalpy saqtaghany roman oqighasynan anyq kórinedi. Ospannyng qandykóilek dostary Yryshan, Sýleymen, Býrkitbay, Jylqaydar, Qapas,  Qabay, Áselbay, Músa, Keles, Jәmshithan, Toqtaghan, Zenkov, Rahadyl... bastaghan adal, erjýrek sarbazdarymen birge on jyl boyy alpauyt jaumen qayyspay soghysqan erlik joly búl romanda jandy kýiinde shynayy kestelengen. Ospan batyr ózinen on, jýz ese kóp, qaruy say jazalaushy armiyamen qalay teng dәrejede soghysa alghandyghynyng talay qúpiyalary ashylady.

Kóterisshilerding eng negizgi qaruy qolyndaghy besatar berdenkeleri bolsa da, odan da artyq qaruy iyesining ynghayyn qalt jibermey tanyp shúghyl qimyl jasaugha sheber  astyndaghy aqyldy jarau attary ekenin aitpaugha bolmaydy. Alayda, odan da artyq qaru-tәsilderi kóterilisshi erlerding jer jaghdayyn jiti biletin, soghan say ilezde kóz jazdyryp ne tap berip bas salatyn kóshpendi úrpaqtaryna ghana tәn alghyr qimyldary edi. Biraq, odan da artyq qaru-tәsilderi dini men dilin qorghauda, halqy ýshin janyn qúrban etuden  tayynbaytyn kez-kelgen sәtte betpe-bet úrysta arystanday aqyryp tap beretin batyrlyghy edi.

Kóterilisting bastau alghan ólkesi Qara Ertis ózeni jartastaryna shapshyp aghatyn, qiya-jartas pen say-salagha toly asqaq shyn-qúzdy әigili Alatay taulary bolghandyqtan, búl gomindannyng jazalaushy otryadtary ýshin ýreydi úshyrghan aldyrmas qamal sekildi kórinetin. Al, arnayy kazarmasy men shtaby joq kóterilisshiler ýshin búl olardyng senimdi  bekinisi әri qay kezde de as-susyz qaldyrmaytyn panasy ispetti edi.

Mine, «Ospan batyr» romanynda tórt mezgildegi tabighaty bir-birine úqsamaytyn әri qatal, әri qayyrymdy osy Altay ólkesining ghajap suretteri men sondaghy bolghan qiyan-keski soghystar dәl uaqytymen, әsker sanymen, qanday úrys tәsilderin qoldanghandyghymen týgel aina-qatesiz surettelip jazylghan.

Jogharydaghy filimde qysqasha sóz etip ketken, kóshpendilerge ghana tәn shayqas tәsilderi, mәselen arnayy jospar jasap, kәsiby әsker basshylary basqaryp kele jatqan auqymdy jaudyng qarsy aldynan olar kezdeysoq úshyrasyp qalghan sekildi kórinis jasaydy. Sodan tau jastana bókterge qaray asyghys qashyp, ózderi qorshaugha týsip qalghanday әser qaldyryp, sóitip jaudy aldandyryp, aldyn ala kelisip qoyghan ózderi jaqsy biletin jasyryn tau silemderi men kezenderden ilezde asyp, eki topqa bólinip alady da, biri ózderin qughan jaudyng artynan tap bergende, kelesi toby qolayly túrghyny iyelenip alyp, eng әueli әskerlerden kiyim kiyisi bólek kórinetin qolbasshysyn kózdep atyp, basqarushysyz qalyp esi shygha úilyqqan  jazaldaushylardy bir-birden qadap atqylap osylaysha ózderi eshqanday shyghynsyz aman qalghan kezderi óte kóp.

Keyde kóterilisshiler tau eteginen jazyqqa qaray tym-tyraqay qashqan kórinis jasap, ózderi biletin taqyr dalanyng qoytastaryna deyin jaudy tayatyp alyp, ashyq alanda  andaghaylyp  kele jatqan jaudy oqtary jerge týspeytin qyran kóz erler týgin qaldyrmay jusatyp salatyn edi...

Kóterilisting alghashqy jyldarynyng birinde Shyn Syy Say kóterilisshilerdi bas kótertpey tas-talqan etem degen dәmemen, arnayy mamandanghan atty әser polkin Kóktoghay ónirinde qorghanysta jatqan Ospannyng qaru-jaraghy әlsiz, sany az qosynyna arnayy jiberedi. Eki-ýsh kýn atysta biraz sarbazy shyghyndap qalghan Ospan kelgen jaudyng qaterli ekenin bile qoyady. Sondyqtan, dereu basqa tәsil qoldanyp, Yshqynty degen onasha biyik shoqygha qaray bir top sarbazyn әdeyi jiberedi. Andyp jatqan jaudyng atty әseri olardy týre quyp, olar shoqy basyna jetkende әskerining kóptigimen tómen quyp týsirip ózderi eng biyik qolayly túrghyny iyemdendik dep, mәz bolady. Kóterisshiler shabuyl jasasa boldy, arnayy mergender arqyly bauday týsirip qúrtamyz dep, oilaydy. Ospan batyrdyng da kózdegen maqsaty osy edi. Endi, ózderi shoqynyng etegin týgel qorshap, ýn-týnsiz jatyp alady. Polktyng tómenge kýzette qalghan az әskerin jau-jalamgha keltirmey jaypap tastaydy  da, qaldyrghan  at-kóligi men azyghyn iyemdenip alady. Polk generaly sonda ghana aldanghanyn biledi, shoqy basynda bes kýn boyy qorshauda ashtyq pen shólde qalghan әskerler, Bala Ertis ózeni jaqtaghy ashyq qalghan ketikpen shúbyryp týse bastaghanda etekte andyp jatqan mergender ilinip-salynyp sharshaghan әskerdi bauday týsiredi. Tiri qalghandary Ertis ózenine toghytylady. Ospan búl joly jazalaushy polkting әsker basyn óz qolymen óltirgen. Búl erekshe jenis kóterilisshilerdi odan әri ruhtandyrsa, jaudy mýlde sastyrghan edi.

Mine, múnday birine-biri úqsamaytyn úrys tәsilderi kitaptyng basynan ayaghyna deyin serialday kóz aldynyzdan ótedi.

Osynday qanshama otryadtarynan aiyrylghan qytaydyng әskery basshylary tyghyryqqa tireldi. Ózderi «jabayy qaraqshy, bandy» dep ataghan adamdardyng alghyr aqylyna, aldyrmas tәsiline, qaysar erligine erkiksiz tәnti bolady, endi shyn kelisimge keluge úmtyldy, jauynger qazaqtardy óz әskerining kóptigimen, ókimetining kýshtiligimen jene almaytynyna kózderi jetedi.

Mine, búl Ospan batyrdyng shyn jenisi edi. On jyl jalghasqan últazattyq kóterilis shyghys qazaqtarynyng danqyn dýniyejýzine jaydy. Ári jas baladan, qarapayym halyqqa deyin namysyn taptatpaytyn erlikke tәrbiyelep elding ruhyn asqaqtatty.

Búl aralyqta ózining jauyzdyghymenen dýniyening ýreyin úshyrghan Kominternning basshysy Stalinning ózi Ospan batyrdy baghyndyru ýshin qazaqtyng óz ishinen taghayyndalghan genaral Dәlelhan Sýgirbayúly arqyly til tabysudy qolgha alghan «Shyghys Týrkstan Respublikasy» deytin asa kýrdeli tarihy oqighalar da ótip jatty...

Altay elining shyghysynda jatqan tәuelsiz el bolyp sanalatyn Mongholiyanyng sol kezdegi ataqty marshaly Choybalsan arnayy kelip, Ospan batyrmen resmy kelisimder jýrgizip, teng dәrejeli diplomat qatynas jasauynyng ózi, әlem tarihynda qalghan ataqty kóterilisshilerden de key jaghdayda qazaq kóterilisshilerining artyq bolghanyn kórsetetin siyrek oqigha desek artyq aitqandyq emes.

Rasynda, Ospan batyrdyng últ azattyq kóterilisin Liviyanyng últ batyry «Shólding arystany» degen danqqa jetken, basqynshy Italiyandyqtarmen jiyrma jyl boyy soghysqan Omar Múhtargha úqsatugha bolady. Ol da asyndaghy aq túlparymen, qoldaryna berdenke ústaghan jankeshti sarbazdarymen birge Italiyanyng tank, brondy әskery mәshiynelerimen qarulanghan armiyasyna ýnemi kýirete soqqy beredi. Aqyry italyandyq basqynshylar adamshylyqtan ada әreket jasap, kóterilisshilerdi azyqsyz qaldyru ýshin býkil Liviya auyldaryn tikendi tormen qorshaydy. Osynday masqaralyq jolmen ghana kóterilisshilerdi qorshaugha týsiredi. Qolgha týsken Omar Múhtar daragha asylar aldynda «Men, bizge Qúday nәsip etken jerimdi qorghau ýshin soghystym jәne taghy mendey Omarlardyng tuyp azattyqqa jetui ýshin soghystym» deydi.

Al, Ospan batyr alty alasy, bes beresi joq qazaq jerin basyp alghan basqynshylarmen ghana soghysyp qoyghan joq, dinsiz qyzyl kommunisterding zorlyghyna bas iymey, asyl dinin de qorghap búl dýniyedegi kez kelgen pendelerding jete bermeytin eng biyik shәit dәrejesinde baqigha attandy.

Jauy da onyng ruhynyng biyiktigin ishtey moyyndap, úrpaghyna da, artynda  aman qalghan qandykóilek sarbazdaryna da tiyisuge batyly barmady, mine búl Ospan batyrdyng kózdegen maqsatyna jetkendigi edi.

Artynda aman qalghan adal halqy Ospandy óz jýrekterine jerledi,  asyl beynesin, danqty erligin úmytpay keyingi úrpaqqa qanshama dastan, jyr, әngime, zertteulermen jetkizdi.

Bodandyq qamytynan jana shyghyp, qúldyq qúlyqtan endi-endi aryla bastaghan qazaq degen jankeshti halyq biz, óz asyldarymyzdy shyn tanityn kýnge jetsek, halqynyng azattyghy ýshin janyn pida etken Isatay-Mahambet, Kenesary jәne bolishevik qyrghynynda halqyn qorghap sovettik iydeologiyanyng kesirinen aty el esinen әdeyi úmyttyrylyp belgisiz qalghan qanshama batyrlar men  Alash arystary syndy qaharmandardyng qatarynda Ospan batyrdyng da túrugha tiyisti ekenin biler edik.

Eger, sonday sanaly últ bola alsaq, mektepte ózimiz tarihtan oqyghan basqa elderding kóterilis basshylary Spartak, Pugachevterden artyq bolmasa kem týspeytin Ospan batyrgha «Tau barysy» degen at berip, últtyq idologiyamyzdyng jalaularynyng biri etip qoyar edik, Qúday qalasa...

Abay Mauqara

Abai.kz