Seysenbi, 26 Qarasha 2024
Janalyqtar 5119 0 pikir 4 Shilde, 2011 saghat 05:02

Shalqyma Qúrmanalina. Alash qúndylyqtary negizinde últtyq sanany qalyptastyru

 

 

Býgingi kýni Qazaqstan Respublikasy sayasatynda últtyq memlekettilikti nyghaytu basty basymdyqtardyng biri bolyp otyr.
Qazirgi tarihy kezende búl baghytty jýzege asyru ýshin tarih taghylymynan sabaq alyp, últtyq memleketti qayta qalpyna keltiru.Últtyq sanany qalyptastyru jolyndaghy Alash qayratkerlerining qyzmetin tereng zerdelep, jetekshi oilaryn basshylyqqa alu oryndy. Tәuelsiz elde Alash danalaryn tarihy sahnagha qaytaryp, úmytylmas tarihy túlghalar taghylymyna taghzym etudi jastar sayasatynyng bir baghytyna ainaldyru óte oryndy bolmaq.«Kezinde «Alash» partiyasynyng jetekshileri synghan kóptegen qaghidalar kýni býginge deyin óz manyzyn saqtap otyr. Búl últtyq emes, patriottyq úiym. aldyna qoyghan maqsaty qazaq qoghamyn birte-birte ózgertip, ony osy zamangha shyndyqqa beyimdeu edi» [1, 173-bet].
Egemendik alyp, erkindikke, tәuelsizdikke kolymyz jetkende, "Alash" ýghymy kók bayraghymyzdyng jelbireuimen sabaqtasyp, әlemge ótkir ýnimen estilip, quanyshymyzdyng simvol-úrany bolyp janghyrdy. XX ghasyrdyng basynda últtyq birlikti nyghaytu iydeyasyn algha tartqan iygi jaqsylar qazaqtyng últtyq iydeyasyn jasau mindetin óz moynyna aldy. «Olar óz kyzmetining basty múraty qazaq halqynyng últtyq tóltumalylyghyn saqtau, sonymen birge, onyng tarihy ótkenin qalpyna keltirip, últtyq sanasyn shyndau dep sanaghan», - dep kórsetedi N.Nazarbaev «Tarih tolqynynda» kitabynda.
Olar, últ ziyalylary Á. Bókeyhanov,M. Dulatov.Á. Ermekov, X. Ghabbasov,
A. Baytúrsynov, X. Dosmúhamedov. J. Dosmúhamedov, t.b qoghamnyng týrli tarabynan shyqqandar, әri, eng aldymen, dәstýrli dala aqsýiekterining ókilderi edi. Qazaq halqynyng kóshbasshysy bolghan ziyalylar jana qogham qúru sәti kelgenin aiqyn týsinip, jana jaghdaydaghy sayasy kýres jolyna shyqty.
1917 jylghy 19-22 sәuir aralyghynda Oral qalasynda Oral oblysy qazaqtarynyng I sezi ótti. Sezge 800-den astam delegat qatysty.
J. Dosmúhamedov basshylyq etken búl ókiletti jiyn qazaq júrty kóptep túratyn alqapty basqarudyng jýiesin anyqtady, qazaq ziyalylary eski memlekettik apparattyng jergilikti organdaryn týgel jongdy belgilep, auyldy, bolysty, uezdi jәne ualayatty basqarudyng tiyisti ókimet jәne atqarushy organdary turaly 100 baptan túratyn uaqytsha Ereje qabyldady. Tang qaldyratyny jergilikti ókimet pen basqaru organdarynyng barlyq salalarynyng qúrylymy men mindetterin jan-jaqty anyqtap, teoriyalyq túrghydan da, praktikalyq jaghynan da sheshuge mýmkindikterining jetkilikti ekendigin kórsetti. Mysaly, kýn tәrtibine myna mәseleler engizildi: Býkilrossiyalyq memleket qúrylysy; Qazaq oblystarynyng avtonomiyasy; Jer mәselesi; Milisiya qúru; Zemstvo; Halyk aghartu isi; Sot turaly; Din jóninde; Áyel tendigi. Býkirossiyalyq qúryltaygha әzirlik halyq aghartu isin qanaghattanghysyz dep tauyp, múghalimder sezin ótkizu josparlandy. Oralda gimnaziya baghdarlamasy negizinde qazaq balalaryna arnayy oqu ornyn úiymdastyryp, ony qazaq qarajatyna salynghan búrynghy kәsiptik /remeslendik/ mektepting ýiine ornalastyru belgilendi (qazirgi oblystyq ólketanu múrajayynyng ghimaraty), Qazaq tilinde gazet, kitapshalar shygharu sharalary jýzege asyryluy turaly aityldy. Qoryta aitqanda, «Oral oblystyq qazaq sezi sheshimderi» arqyly J. Dosmúhamedov basqarghan Ualayattyq Qazaq Komiyteti 1918-1919 jyldary últtyq memlekettik-sayasy qúrylym retinde dýniyege kelgen Oiyl ualayatynyng qyzmet jýiesining negizin qalady.
Kezinde Jahansha:«Bizding maksatymyz - el biyleudi halyqtyng óz qolyna beru, qazaq halqy avtonomiyagha ie bolyp, aldaghy uaqytta taghdyryn óz qolyna alady dese, qazir Preziydent partiyanyng Sayasy kenesine qatysushylar aldynda sóilegen sózinde «Núr Otan» elimizding barlyq halqynyng mýddesin qorghaytyn shyn mәnindegi kóshbasshy partiyagha ainalyp otyrghanyn atap kórsetti.
Preziydent «Núr Otan» partiyasy damuynyng jana kezeni bastalghanyn, ol Qazaqstandaghy jýieli ózgeristerding basty jolserigine, eldegi búqaralyq sayasy júmystyn eng tiyimdi tetigine ainaluy tiyis ekendigin atap ótti.
Ghasyrdan astam uaqyt búryn bastalghan iydeyanyng qazir jalghasyn tauyp, elimizding qadamy nyqtalyp, qarymy keneygenin, halyqaralyq bedelining artqanyn kórgende, men ýlken maqtanysh sezimine bólenemin. Búl rette N. Nazarbaev bastaghan «Núr Otan» partiyasy manyzdy ról atqaruda.
Kezinde Alashtyqtar «Bizder tapqa, jikke bólinbeymiz - birtútas halyq retinde bolashaq ýshin kýresemiz, Jayyq ónirin mekendegen basqa últtarmen dostyq odaq jasap, arazdasugha jol bermeuimiz kerek, óitkeni, ghasyrlar boyy olardyng taghdyry tyghyz baylanysty boldy» dese, qazir "Núr Otan" partiyasy últaralyq tatulyq pen kelisim, etnostyq jәne diny toleranttylyq iydeyasyn belsendi nasihattauda, partiya mýsheleri osy mindetti sheshuding iydeology, lokomotiyvi bolyp, patriotizmning ýlgisin kórsetuleri kerek dep oilaymyn. Jastarymyz ar-namys, paryzgha senimdilik, parasattylyq, Otanymyzdyng órkendeui jolyndaghy jasampazdyq siyaqty joghary qúndylyqtardyng jolyn ústanyp ósuine biz de júmystanudamyz.
Alash partiyasynyng jelbiregen jasyl tuy, kezinde bostandyqtyng simvoly retinde halyqty birlikke, tuysqandyqqa shaqyrdy. Qazaq shanyraghy bәrine de pana bola bildi, sayasy avanturisterden joldy bógeu, qan tógiske jol bermeu ýshin kýresti de, qazaqta birlikting joqtyghyna ókindi. Soghan baylanysty, qazaqty dúshpany birine-birin qarsy qoyyp, qan kaqsatty. Sol kezde bereke-birlik әperetin әdildikti ansaghan alashtyqtar elding túrmysyn, tilin, minez-qúlqyn, әdet-ghúrpyn biletinderge eldi basqartty.
Jahanshanyng sol kezde sóilegen sózderinen biz býgingi tәuelsiz eldigimizdi ansaghanyn, soghan jetuding joldaryn bir ghasyrday búryn sezinip, baghytyn belgilegenin jәne auyzbirlikke, tútastyqqa eldi shakyrghanyn kóremiz. Halyqty últaralyq birlikke ýndedi. Osy jaghynan alghanda, ol últshyldyqty arqau etken joq, kerisinshe, últyn sýigen últjandy azamat ekenin tanytty. Elining basqaru jýiesi jóninde, halqynyng bolashaqtaghy taghdyry jóninde, óskeleng jas úrpaqtyng tәlim-tәrbiyesi men bilim alu dengeyi jóninde kórshiles, enshiles ómir sýrip jatqan basqa últtar jóninde óz pikirin halqy aldynda aityp, halyqty birlikke shaqyruy býgingi eng qajetti qúndylyq, últtyq sanany qalyptastyru, әri tәuelsiz Qazaqstan memleketining sayasatymen ýndesip jatqanyn kóremiz. Bizding qazirgi basty mindetterimizding biri - jas úrpaqty jalpy adamzattyq kúndylyqqa negizdey otyryp tәrbiyeleu.
Filosofiyada qúndylyq qorshaghan dýniyedegi obektilerding әleumettik erekshelikterin, olardyng adam men qogham ýshin, qoghamdyq ómir men tabighattaghy qúbylystardyng dúrys nemese qate mәnin (iygilik, jaqsylyq pen jamanshylyq, әsem men kóriksizdik) týsinu ýshin qoldanylady. Jalpy adamzattyq qúndylyqtargha filosoftar, progresshil oishyldar men pedagogtar adamnyng qúqyghy, bostandyghy, tabighat, ata-babalarymyzdan qalghan mәdeny múra jәne soghan sәikes keletin tәrbie men bilim úghymdaryn engizedi.
Jalpy adamzattyq qúndylyqtar - týrli halyqtyn, týrli dinnin, týrli dәuirding ruhany maqsattaryn jaqyndastyratyn, tuys etetin qúbylys. Eng biyik qúndylyqtardyng biri - adamnyng ómiri. Oghan ozbyrlyq jasaugha eshkimning qúqyghy joq. Kelesi qúndylyq - adamgha ómir syilaghan adamnyng aldynda bas ii. Tughan jer, ýi, otbasy qúndylyqtarynan adamnyng ary, abyroyy nәr alyp, qorektenip, erkindikke talpynysy, patriottyq, adamgershilik qasiyetteri qalyptasady. Jalpy әlemdik qúndylyqtardyng biri - tәrbiyening qajettiligi, basqa adamdy jaqsy kóru. Adamnyng taghdyry әlemdik dýniyemen, adamdarmen, jymmen baylanysty. Újym balanyng ómiri men qyzmetine, oqushynyng jeke basy men minez-qúlqyna adamdardyng kópshiligi joghary baghalaytyn adaldyq, qayyrymdylyk, izgilik, batyldyq syndy manyzdy qasiyetterdi endiredi. Újymshyldyq - tiyimdi birlesken qyzmet, yntymaqtastyq jәne úiymshyl orta, toptyn, újymnyng mýddelerine adaldyq, basqany týsinu, qamqorlyq, oqushyny ózindik pikiri bar túlgha retinde qarastyru. Biz jastardyng kózqarasymen kelispesek te, ony qúrmetteuge tәrbiyeleymiz.
Qúrmet - adamnyng kemshilikterinen búryn, ondy qasiyetterin kóre bilu. Qazir qoghamda dinge ynta-yqylas kýsheiyde. Din - adam sanasynan tysqary emes, qoghamdyk ómirdegi sananyng bir bóligi. әleumettik aqiqat, shyndyq faktor. Sondyqtan da, aghayyn, alash qúndylyqtary negizinde últtyq sanany qalyptastyru baghytynda keybir ghymdardyng mәni men manyzyna qúlaq týre otyryp, korytyndy jasau kerek. Alashorda qozghalysynyng jeniliske jetui nede jatyr, sol kezde ketken kemshilikter qazir qaytalanbauy ýshin onyng basty sebepterin aita ketuge bolady:

  • búqaralyq sananyng kemdigi:
  • ishki әleumettik negizderding joqtyghy;

• ziyalylardyn-halyqty bastaushylardyn arasynda birlestikting bolmauy: alauyzdyq, bir-birimen aitysyp, ózara til taba almaghandyghy;
• totalitarlyq ýstemdik ornatugha baghyt ústaghan kýshterding halyqty tapqa, jikke bólip-qyrghyngha úshyratu әdisin qoldanuy;
• keybir eldi artyna ertken adamdardyng mansapqorlyq dertine úshyrauy sayyp kelgende, olardyng qyzyl imperiya әmirin oryndaushy-qolshoqparyna ainaluy.
Alash qayratkerlerining qatelerin qaytalamay, partiya qatarynda bolu koghamda maqtanysh pen qúrmetting negizine ainaluy kerek. Qazaq tili memlekettik til retinde Qazaqstan qoghamy birliginin, toptasqandyghynyng faktory boluy kerek. Qazaqstanda týrli etnos ókilderi túrady, biraq elimiz - bireu. Biz qoghamdy "qazaqstandyq" týsinik tónireginde toptastyrugha tiyistimiz. "Biz - qazaqstandyqpyz. Qazaqstan - mening Otanym, mening elim!". Bizding úranymyz osynday. Qazaqstan Respublikasynyng rәmizderin qúrmetteu arqyly últtyq sana oyanyp, últtyq iydeyany algha tartu patriottar tәrbiyeleu, barymyzdy baghalau. Osyghan sәikes, bizge partiya mýshelerinin, jas sayasatkerlerdin, әrbir qazaqstandyqtyng jauapkershiligin jogharylatu qajet. Eger, sen partiya qataryna ótsen, onda partiyanyng maqsattaryn bólisetinindi, olardy jýzege asyrugha belsendi qatysyp jýrgenindi, "Núr Otannyn" bedelin kóteruge úmtylysyndy sózinmen emes, isinmen dәlelde, memleketimizding nyghangy men halyqtyng iygiligining ósuine Alash qozghalysy basshylarynyn, úmytylmas tarihy túlghalardyng taghylymyna taghzym ete otyryp, óz ýlesimizdi qosayyq. Býgingi bizding qyzmetimizge bir ghasyrdan keyin kelesi úrpaq óz baghasyn beretinin úmytpayyq. Eshkim de, eshtene de úmytylmaydy.

 

Shalqyma Qúrmanalina,

pedagogika ghylymdarynyng doktory,

Oral qalalyq maslihatynyng deputaty,

J. Dosmhamedov atyndaghy

pedagogikalyq kolledjding diyrektory

 

PAYDALANYLGhAN ÁDEBIYETTER:
1. N. Nazarbaev. Tarih tolqynynda

«Aqiqat» jurnaly

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1539
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3326
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 6060