بۇگىنگى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ساياساتىندا ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋ باستى باسىمدىقتاردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
قازىرگى تاريحي كەزەڭدە بۇل باعىتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تاريح تاعىلىمىنان ساباق الىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ.ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ جولىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قىزمەتىن تەرەڭ زەردەلەپ، جەتەكشى ويلارىن باسشىلىققا الۋ ورىندى. تاۋەلسىز ەلدە الاش دانالارىن تاريحي ساحناعا قايتارىپ، ۇمىتىلماس تاريحي تۇلعالار تاعىلىمىنا تاعزىم ەتۋدى جاستار ساياساتىنىڭ ءبىر باعىتىنا اينالدىرۋ وتە ورىندى بولماق.«كەزىندە «الاش» پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرى سىنعان كوپتەگەن قاعيدالار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن ساقتاپ وتىر. بۇل ۇلتتىق ەمەس، پاتريوتتىق ۇيىم. الدىنا قويعان ماقساتى قازاق قوعامىن بىرتە-بىرتە وزگەرتىپ، ونى وسى زامانعا شىندىققا بەيىمدەۋ ەدى» [1, 173-بەت].
ەگەمەندىك الىپ، ەركىندىككە، تاۋەلسىزدىككە كولىمىز جەتكەندە، "الاش" ۇعىمى كوك بايراعىمىزدىڭ جەلبىرەۋىمەن ساباقتاسىپ، الەمگە وتكىر ۇنىمەن ەستىلىپ، قۋانىشىمىزدىڭ سيمۆول-ۇرانى بولىپ جاڭعىردى. XX عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ يدەياسىن العا تارتقان يگى جاقسىلار قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىن جاساۋ مىندەتىن ءوز موينىنا الدى. «ولار ءوز كىزمەتىنىڭ باستى مۇراتى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تولتۋمالىلىعىن ساقتاۋ، سونىمەن بىرگە، ونىڭ تاريحي وتكەنىن قالپىنا كەلتىرىپ، ۇلتتىق ساناسىن شىنداۋ دەپ ساناعان»، - دەپ كورسەتەدى ن.نازارباەۆ «تاريح تولقىنىندا» كىتابىندا.
ولار، ۇلت زيالىلارى ءا. بوكەيحانوۆ،م. دۋلاتوۆ.ءا. ەرمەكوۆ، X. عابباسوۆ،
ا. بايتۇرسىنوۆ، X. دوسمۇحامەدوۆ. ج. دوسمۇحامەدوۆ، ت.ب قوعامنىڭ ءتۇرلى تارابىنان شىققاندار، ءارى، ەڭ الدىمەن، ءداستۇرلى دالا اقسۇيەكتەرىنىڭ وكىلدەرى ەدى. قازاق حالقىنىڭ كوشباسشىسى بولعان زيالىلار جاڭا قوعام قۇرۋ ءساتى كەلگەنىن ايقىن ءتۇسىنىپ، جاڭا جاعدايداعى ساياسي كۇرەس جولىنا شىقتى.
1917 جىلعى 19-22 ءساۋىر ارالىعىندا ورال قالاسىندا ورال وبلىسى قازاقتارىنىڭ I سەزى ءوتتى. سەزگە 800-دەن استام دەلەگات قاتىستى.
ج. دوسمۇحامەدوۆ باسشىلىق ەتكەن بۇل وكىلەتتى جيىن قازاق جۇرتى كوپتەپ تۇراتىن القاپتى باسقارۋدىڭ جۇيەسىن انىقتادى، قازاق زيالىلارى ەسكى مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ جەرگىلىكتى ورگاندارىن تۇگەل جويۋدى بەلگىلەپ، اۋىلدى، بولىستى، ۋەزدى جانە ۋالاياتتى باسقارۋدىڭ ءتيىستى وكىمەت جانە اتقارۋشى ورگاندارى تۋرالى 100 باپتان تۇراتىن ۋاقىتشا ەرەجە قابىلدادى. تاڭ قالدىراتىنى جەرگىلىكتى وكىمەت پەن باسقارۋ ورگاندارىنىڭ بارلىق سالالارىنىڭ قۇرىلىمى مەن مىندەتتەرىن جان-جاقتى انىقتاپ، تەوريالىق تۇرعىدان دا، پراكتيكالىق جاعىنان دا شەشۋگە مۇمكىندىكتەرىنىڭ جەتكىلىكتى ەكەندىگىن كورسەتتى. مىسالى، كۇن تارتىبىنە مىنا ماسەلەلەر ەنگىزىلدى: بۇكىلروسسيالىق مەملەكەت قۇرىلىسى; قازاق وبلىستارىنىڭ اۆتونومياسى; جەر ماسەلەسى; ميليتسيا قۇرۋ; زەمستۆو; حالىك اعارتۋ ءىسى; سوت تۋرالى; ءدىن جونىندە; ايەل تەڭدىگى. بۇكىروسسيالىق قۇرىلتايعا ازىرلىك حالىق اعارتۋ ءىسىن قاناعاتتانعىسىز دەپ تاۋىپ، مۇعالىمدەر سەزىن وتكىزۋ جوسپارلاندى. ورالدا گيمنازيا باعدارلاماسى نەگىزىندە قازاق بالالارىنا ارنايى وقۋ ورنىن ۇيىمداستىرىپ، ونى قازاق قاراجاتىنا سالىنعان بۇرىنعى كاسىپتىك /رەمەسلەندىك/ مەكتەپتىڭ ۇيىنە ورنالاستىرۋ بەلگىلەندى (قازىرگى وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ عيماراتى), قازاق تىلىندە گازەت، كىتاپشالار شىعارۋ شارالارى جۇزەگە اسىرىلۋى تۋرالى ايتىلدى. قورىتا ايتقاندا، «ورال وبلىستىق قازاق سەزى شەشىمدەرى» ارقىلى ج. دوسمۇحامەدوۆ باسقارعان ۋالاياتتىق قازاق كوميتەتى 1918-1919 جىلدارى ۇلتتىق مەملەكەتتىك-ساياسي قۇرىلىم رەتىندە دۇنيەگە كەلگەن ويىل ۋالاياتىنىڭ قىزمەت جۇيەسىنىڭ نەگىزىن قالادى.
كەزىندە جاھانشا:«ءبىزدىڭ ماكساتىمىز - ەل بيلەۋدى حالىقتىڭ ءوز قولىنا بەرۋ، قازاق حالقى اۆتونومياعا يە بولىپ، الداعى ۋاقىتتا تاعدىرىن ءوز قولىنا الادى دەسە، قازىر پرەزيدەنت پارتيانىڭ ساياسي كەڭەسىنە قاتىسۋشىلار الدىندا سويلەگەن سوزىندە «نۇر وتان» ەلىمىزدىڭ بارلىق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن شىن مانىندەگى كوشباسشى پارتياعا اينالىپ وتىرعانىن اتاپ كورسەتتى.
پرەزيدەنت «نۇر وتان» پارتياسى دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالعانىن، ول قازاقستانداعى جۇيەلى وزگەرىستەردىڭ باستى جولسەرىگىنە، ەلدەگى بۇقارالىق ساياسي جۇمىستىن ەڭ ءتيىمدى تەتىگىنە اينالۋى ءتيىس ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى.
عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن باستالعان يدەيانىڭ قازىر جالعاسىن تاۋىپ، ەلىمىزدىڭ قادامى نىقتالىپ، قارىمى كەڭەيگەنىن، حالىقارالىق بەدەلىنىڭ ارتقانىن كورگەندە، مەن ۇلكەن ماقتانىش سەزىمىنە بولەنەمىن. بۇل رەتتە ن. نازارباەۆ باستاعان «نۇر وتان» پارتياسى ماڭىزدى ءرول اتقارۋدا.
كەزىندە الاشتىقتار «بىزدەر تاپقا، جىككە بولىنبەيمىز - ءبىرتۇتاس حالىق رەتىندە بولاشاق ءۇشىن كۇرەسەمىز، جايىق ءوڭىرىن مەكەندەگەن باسقا ۇلتتارمەن دوستىق وداق جاساپ، ارازداسۋعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك، ويتكەنى، عاسىرلار بويى ولاردىڭ تاعدىرى تىعىز بايلانىستى بولدى» دەسە، قازىر "نۇر وتان" پارتياسى ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن كەلىسىم، ەتنوستىق جانە ءدىني تولەرانتتىلىق يدەياسىن بەلسەندى ناسيحاتتاۋدا، پارتيا مۇشەلەرى وسى مىندەتتى شەشۋدىڭ يدەولوگى، لوكوموتيۆى بولىپ، ءپاتريوتيزمنىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋلەرى كەرەك دەپ ويلايمىن. جاستارىمىز ار-نامىس، پارىزعا سەنىمدىلىك، پاراساتتىلىق، وتانىمىزدىڭ وركەندەۋى جولىنداعى جاسامپازدىق سياقتى جوعارى قۇندىلىقتاردىڭ جولىن ۇستانىپ وسۋىنە ءبىز دە جۇمىستانۋدامىز.
الاش پارتياسىنىڭ جەلبىرەگەن جاسىل تۋى، كەزىندە بوستاندىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە حالىقتى بىرلىككە، تۋىسقاندىققا شاقىردى. قازاق شاڭىراعى بارىنە دە پانا بولا ءبىلدى، ساياسي اۆانتيۋريستەردەن جولدى بوگەۋ، قان توگىسكە جول بەرمەۋ ءۇشىن كۇرەستى دە، قازاقتا بىرلىكتىڭ جوقتىعىنا وكىندى. سوعان بايلانىستى، قازاقتى دۇشپانى بىرىنە-ءبىرىن قارسى قويىپ، قان كاقساتتى. سول كەزدە بەرەكە-بىرلىك اپەرەتىن ادىلدىكتى اڭساعان الاشتىقتار ەلدىڭ تۇرمىسىن، ءتىلىن، مىنەز-قۇلقىن، ادەت-عۇرپىن بىلەتىندەرگە ەلدى باسقارتتى.
جاھانشانىڭ سول كەزدە سويلەگەن سوزدەرىنەن ءبىز بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىگىمىزدى اڭساعانىن، سوعان جەتۋدىڭ جولدارىن ءبىر عاسىرداي بۇرىن سەزىنىپ، باعىتىن بەلگىلەگەنىن جانە اۋىزبىرلىككە، تۇتاستىققا ەلدى شاكىرعانىن كورەمىز. حالىقتى ۇلتارالىق بىرلىككە ۇندەدى. وسى جاعىنان العاندا، ول ۇلتشىلدىقتى ارقاۋ ەتكەن جوق، كەرىسىنشە، ۇلتىن سۇيگەن ۇلتجاندى ازامات ەكەنىن تانىتتى. ەلىنىڭ باسقارۋ جۇيەسى جونىندە، حالقىنىڭ بولاشاقتاعى تاعدىرى جونىندە، وسكەلەڭ جاس ۇرپاقتىڭ ءتالىم-تاربيەسى مەن ءبىلىم الۋ دەڭگەيى جونىندە كورشىلەس، ەنشىلەس ءومىر ءسۇرىپ جاتقان باسقا ۇلتتار جونىندە ءوز پىكىرىن حالقى الدىندا ايتىپ، حالىقتى بىرلىككە شاقىرۋى بۇگىنگى ەڭ قاجەتتى قۇندىلىق، ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ، ءارى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ساياساتىمەن ۇندەسىپ جاتقانىن كورەمىز. ءبىزدىڭ قازىرگى باستى مىندەتتەرىمىزدىڭ ءبىرى - جاس ۇرپاقتى جالپى ادامزاتتىق كۇندىلىققا نەگىزدەي وتىرىپ تاربيەلەۋ.
فيلوسوفيادا قۇندىلىق قورشاعان دۇنيەدەگى وبەكتىلەردىڭ الەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتەرىن، ولاردىڭ ادام مەن قوعام ءۇشىن، قوعامدىق ءومىر مەن تابيعاتتاعى قۇبىلىستاردىڭ دۇرىس نەمەسە قاتە ءمانىن (يگىلىك، جاقسىلىق پەن جامانشىلىق، اسەم مەن كورىكسىزدىك) ءتۇسىنۋ ءۇشىن قولدانىلادى. جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا فيلوسوفتار، پروگرەسشىل ويشىلدار مەن پەداگوگتار ادامنىڭ قۇقىعى، بوستاندىعى، تابيعات، اتا-بابالارىمىزدان قالعان مادەني مۇرا جانە سوعان سايكەس كەلەتىن تاربيە مەن ءبىلىم ۇعىمدارىن ەنگىزەدى.
جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار - ءتۇرلى حالىقتىڭ، ءتۇرلى ءدىننىڭ، ءتۇرلى ءداۋىردىڭ رۋحاني ماقساتتارىن جاقىنداستىراتىن، تۋىس ەتەتىن قۇبىلىس. ەڭ بيىك قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى - ادامنىڭ ءومىرى. وعان وزبىرلىق جاساۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىعى جوق. كەلەسى قۇندىلىق - ادامعا ءومىر سىيلاعان ادامنىڭ الدىندا باس يۋ. تۋعان جەر، ءۇي، وتباسى قۇندىلىقتارىنان ادامنىڭ ارى، ابىرويى ءنار الىپ، قورەكتەنىپ، ەركىندىككە تالپىنىسى، پاتريوتتىق، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى قالىپتاسادى. جالپى الەمدىك قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى - تاربيەنىڭ قاجەتتىلىگى، باسقا ادامدى جاقسى كورۋ. ادامنىڭ تاعدىرى الەمدىك دۇنيەمەن، ادامدارمەن، جىممەن بايلانىستى. ۇجىم بالانىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە، وقۋشىنىڭ جەكە باسى مەن مىنەز-قۇلقىنا ادامداردىڭ كوپشىلىگى جوعارى باعالايتىن ادالدىق، قايىرىمدىلىك، ىزگىلىك، باتىلدىق سىندى ماڭىزدى قاسيەتتەردى ەندىرەدى. ۇجىمشىلدىق - ءتيىمدى بىرلەسكەن قىزمەت، ىنتىماقتاستىق جانە ۇيىمشىل ورتا، توپتىڭ، ۇجىمنىڭ مۇددەلەرىنە ادالدىق، باسقانى ءتۇسىنۋ، قامقورلىق، وقۋشىنى وزىندىك پىكىرى بار تۇلعا رەتىندە قاراستىرۋ. ءبىز جاستاردىڭ كوزقاراسىمەن كەلىسپەسەك تە، ونى قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەيمىز.
قۇرمەت - ادامنىڭ كەمشىلىكتەرىنەن بۇرىن، وڭدى قاسيەتتەرىن كورە ءبىلۋ. قازىر قوعامدا دىنگە ىنتا-ىقىلاس كۇشەيۋدە. ءدىن - ادام ساناسىنان تىسقارى ەمەس، قوعامدىك ومىردەگى سانانىڭ ءبىر بولىگى. الەۋمەتتىك اقيقات، شىندىق فاكتور. سوندىقتان دا، اعايىن، الاش قۇندىلىقتارى نەگىزىندە ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ باعىتىندا كەيبىر عىمداردىڭ ءمانى مەن ماڭىزىنا قۇلاق تۇرە وتىرىپ، كورىتىندى جاساۋ كەرەك. الاشوردا قوزعالىسىنىڭ جەڭىلىسكە جەتۋى نەدە جاتىر، سول كەزدە كەتكەن كەمشىلىكتەر قازىر قايتالانباۋى ءۇشىن ونىڭ باستى سەبەپتەرىن ايتا كەتۋگە بولادى:

• بۇقارالىق سانانىڭ كەمدىگى:
• ىشكى الەۋمەتتىك نەگىزدەردىڭ جوقتىعى;

• زيالىلاردىڭ-حالىقتى باستاۋشىلاردىن اراسىندا بىرلەستىكتىڭ بولماۋى: الاۋىزدىق، ءبىر-بىرىمەن ايتىسىپ، ءوزارا ءتىل تابا الماعاندىعى;
• توتاليتارلىق ۇستەمدىك ورناتۋعا باعىت ۇستاعان كۇشتەردىڭ حالىقتى تاپقا، جىككە ءبولىپ-قىرعىنعا ۇشىراتۋ ءادىسىن قولدانۋى;
• كەيبىر ەلدى ارتىنا ەرتكەن ادامداردىڭ مانساپقورلىق دەرتىنە ۇشىراۋى سايىپ كەلگەندە، ولاردىڭ قىزىل يمپەريا ءامىرىن ورىنداۋشى-قولشوقپارىنا اينالۋى.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قاتەلەرىن قايتالاماي، پارتيا قاتارىندا بولۋ كوعامدا ماقتانىش پەن قۇرمەتتىڭ نەگىزىنە اينالۋى كەرەك. قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قازاقستان قوعامى بىرلىگىنىڭ، توپتاسقاندىعىنىڭ فاكتورى بولۋى كەرەك. قازاقستاندا ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرى تۇرادى، بىراق ەلىمىز - بىرەۋ. ءبىز قوعامدى "قازاقستاندىق" تۇسىنىك توڭىرەگىندە توپتاستىرۋعا ءتيىستىمىز. ء"بىز - قازاقستاندىقپىز. قازاقستان - مەنىڭ وتانىم، مەنىڭ ەلىم!". ءبىزدىڭ ۇرانىمىز وسىنداي. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رامىزدەرىن قۇرمەتتەۋ ارقىلى ۇلتتىق سانا ويانىپ، ۇلتتىق يدەيانى العا تارتۋ پاتريوتتار تاربيەلەۋ، بارىمىزدى باعالاۋ. وسىعان سايكەس، بىزگە پارتيا مۇشەلەرىنىن، جاس ساياساتكەرلەردىن، ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن جوعارىلاتۋ قاجەت. ەگەر، سەن پارتيا قاتارىنا وتسەڭ، وندا پارتيانىڭ ماقساتتارىن بولىسەتىنىڭدى، ولاردى جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەندى قاتىسىپ جۇرگەنىڭدى، "نۇر وتاننىڭ" بەدەلىن كوتەرۋگە ۇمتىلىسىڭدى سوزىڭمەن ەمەس، ىسىڭمەن دالەلدە، مەملەكەتىمىزدىڭ نىعايۋى مەن حالىقتىڭ يگىلىگىنىڭ وسۋىنە الاش قوزعالىسى باسشىلارىنىڭ، ۇمىتىلماس تاريحي تۇلعالاردىڭ تاعىلىمىنا تاعزىم ەتە وتىرىپ، ءوز ۇلەسىمىزدى قوسايىق. بۇگىنگى ءبىزدىڭ قىزمەتىمىزگە ءبىر عاسىردان كەيىن كەلەسى ۇرپاق ءوز باعاسىن بەرەتىنىن ۇمىتپايىق. ەشكىم دە، ەشتەڭە دە ۇمىتىلمايدى.

شالقىما قۇرمانالينا,

پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

ورال قالالىق ماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى،

ج. دوسمحامەدوۆ اتىنداعى

پەداگوگيكالىق كوللەدجدىڭ ديرەكتورى

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ن. نازارباەۆ. تاريح تولقىنىندا

«اقيقات» جۋرنالى