Ókinishke oray, "shalaqazaqtar" problemasy Reseyding bizge ashqan aqparattyq soghysynda basty faktorgha ainala bastady.

Qazaqstan kópúltty respublika sanaghalghanymen, búryn negizinen úighyr, orys, tәjik jәne ózbek syndy jeke mektebi men últtyq teatrlary bar 4 disaporagha bólinip kelse, endi olardyng qataryn orystanghan qazaqtar shoghary toltyruda deydi orys mediaaqparattary. Olardyng sany atalghan disaporalardan kóp bolmasa da, qazaq biyligi osyny jabyq taqyrypqa ainaldyryp otyr. Ári Qazaqstandaghy orys tilining bolashaghy – etnikalyq orystardyng emes, ózgelerdi (ózge últtardy) jappay qazaqtanu prosesinen aiyryp, óz sonyna erte biludegi mysy basymdau tap osy orystanghan qazaqtardyng qolynda qalyp otyrghany jasyryn emes degendi kórshi elding sarapshylary jarysa sóz etedi.

«V to vremya, kak shala-kazahy – toliko russkiym. Chto, soglasiytesi, neskoliko ne logichno. Konechno, nikto ne iymeet pravo diktovati cheloveku, na kakom yazyke on doljen govoriti. No grajdanin lubogo gosudarstva, na moy vzglyad, doljen vladeti gosudarstvennym yazykom – v dannom sluchae kazahskiym. Pry etom s tochky zreniya demokratii, govoriti na russkom emu nikto ne iymeet prava zapretiti»,-degen aram oidyng arjaghynda ne jatqanyn oilay beriniz?

Endigi jana preziydent biylik vertikalyn qazaq tildi elitagha beretin bolsa, naspattar tarapynan qazaq tildi partiyalar men oppozisiya qúrylatyn bolsa, onda búl eldegi sayasat 380 gradusqa ózgeredi. Ári antiyreseylik kónil-kýy óristeydi. Búghan biylik pen biznes tútqasyn ústap otyrghan orys tildi qazaqtar jol bermeytin bolady dep te sәuegeysiydi.

Orystan basqa disaporalardyng ýsh tilde sóileytindigin eskersek, eger orystanghan qazaqtar arasynda orys-qazaq qostildiligi ornay qalsa, qazaqtar әlbette orys tilinen birte-birte bas tarta bastaydy. Búl әriyne orys әlemi ýshin asa qauipti faktor degendi algha tartudy orys bóspasózi daghdygha ainaldyra bastady.

Olardyng kórgen kýni qúrysyn deydi taghy bir orys BAQ keninen kósilip:

«Za vremya sushestvovaniya Kazahstana v sostave Soiza Sovetskih Sosialisticheskih Respublik iyz-za russkogo vliyaniya vo vseh oblastyah jizny zdesi slojilsya osobyy plast naroda — obrusevshie kazahiy. Ih eshyo unichijiytelino nazyvaiyt «shala-kazahiy», chto mojno perevesty kak «polovinchatye kazahiy». Etim slovom oboznachait ludey, kotorye etnichesky yavlyaytsya kazahami, no pry etom ne vladeyt kazahskim yazykom, a takje ne jivut v tradisiyah y kuliture svoego naroda. Govoryat shala-kazahy iskluchiytelino na russkom yazyke, y perehoditi na kazahskiy bolishinstvo ne sobiraetsya, -dep quana jazady.

Taghy bir orys sayty bizde ornyqqan «shala qazaq» sózine: «Kstati, slovamy «shala-kazahi» y «chala-kazahi» (zavisit ot dialekta) na territoriy Kazahstana v 18-19 vekah nazyvaly ludey, rojdyonnyh ot smeshannyh brakov kazahov s uygurami, tatarami, sartami, kirgizami, uzbekamiy y t.d. Bolee togo, ih bylo nastoliko mnogo, chto uchyonye byly vynujdeny vydeliti ih v otdelinui etnograficheskui gruppu kazahov. Odnako postepenno ony vlilisi v kazahskiy etnos, pochty polnostiu perenyav v ih kulituru y tradisiiy.Toliko vot slovo «shala-kazah» ne zabylosi – ego upotreblyaiyt k obrusevshim kazaham do sih por. A takje k potomkam smeshannyh brakov kazahov y russkiyh, kazahov y russkoyazychnyh nemsev y t.d.» - degen anyqtamany beredi.

Orys jurnalisterin tanqaldyratyn bir jayt ana tilin biletin qazaqtar eki tildi qatar mengerse, orys tildi qazaqtar ony ógeysiytini. Osyghan baylanysty taghy bir orys gazeti: «Kazahskie nasional-patrioty schitait shala-kazahov etnicheskim nedorazumeniyem. Ony utverjdayt, chto te doljny opredelitisya s nasionalinostiu v kazahskuu storonu. V pervuu ocheredi, vyuchiti kazahskiy yazyk hotya by» - degendi algha tartady.

Týiin. TMD-daghy orys tildi ózge últ ókilderi qoldanatyn ukrain «surjiygin», belarus «trasyankasyn» endi elimizde shala qazaq tili («shala-kazahskiy yazyk») ómirge әkelip otyr. Otarlaushy til óz otaryndaghy jergilikti últqa qaldyrghan lingvistikalyq múrasy sanalatyn búnday oghash til «pidjiyn» dep atalady. Ókinishke oray, orys tildi qazaqtar biylikte, bizneste, sayasatta, ónerde, әdebiyette, auyzeki tilde qazaq pidjiynining qalyptasyuyna ýles qosuda. Búghan tosqauyl qong kerek. El Preziydenti Q.Toqaev myrza osy mәseleni qazaq tilining tazalyghy paydasyna sheshedi degen oidamyz.

Ábil-Serik Áliәkbar

Abai.kz