O, dýniye-ay, bir keudemde eki jan,

Tartysady eki basty jylanday.

Biri jerdi únatady janynday,

Jer betining bar qyzyghy oghan tәn.

Ekinshisi lapyldaydy jalyndap,

Jogharygha sýireleydi baghynbay.

***

Perishteler

(Fausttyng ólmes ruhyn kóterip biyikte qalyqtatyp úshyp keledi)

Izgi ruhy búzylghannyn,

Bosattyq keship kinәsin,

«Ýnemi algha úmtylghannyn

Jua alamyz kýnәsin».

Mәngi adal mahabbattyn

Meyirine bólendi.

Tiydi biyik sharapatyn,

Enbegimiz tólendi.

Iogann Volifgang Gete

«Faust»

Mening jazumen ainalysatynymdy biletin bir dosym júmys ornyma osy jazbany әkelip berdi. Jazbany oqyp shyghyp úzaq uaqyt oy qamauynda qaldym. Keyipkerimizding ishki tolghamy adamzat balasynyng mýdde maqsatyn oilaudan tughan sekildi. Ras, jan dýniyemizde biz bilmeytin ózimizge mәlim emes qanshama syrlar jatyr. Adaldyq pen aramdyq, jaqsylyq pen jamandyq, meyirim men tas bauyrlyq keyde aitysyp, ózara tartysyp jatady. Taghdyr jazuy dep ómirimizdi ózgelermen baylanystyryp, basqalardyng pikirimen ghúmyr keshetinimizdi joqqa shyghara almaymyz. Taghdyrymyzgha qay adamnyng qanday yqpal jasap jatqanynan mýlde habarsyzbyz. Siz de pikirinizben bólisersiz. Keyipkerimizding jazbasyn ózderinizge úsyndym.

***

– Jaraysyn! Jaraysyndar! – dep kórermender tús-tústan týregelip sahnadaghy akterlerge qoshemet kórsetip jatyr.

- Rejesser! Sen de jaradyn! – deydi endi bireuleri.

Men spektakliden alghan әserimdi kórermenderdey shulap syrtqa shygharyp jibergim kelmedi. Ornymnan qozghalmadym. Gamletting qayghysy, ózgeriske úmtylysy, jantalasy, Shekspirding sheberligi, patsha túqymynyng kýiinishi kóz aldymda túrdy. Saralap oy eleginen ótkize bastadym. Kórermender qoshemetpen peyil-qúrmetin Gamletting roliin somdaghan aktergha bildirip, ile-shala әldebir jaqqa asyqqanday eki qaptaldan ashylghan esikterden shyghyp tarqasa bastady. Ayandap men de shyqtym.

Kóktemning qúbylmaly keshi. Tau jaqtan salqyn lep esedi. Kósheni boylay tizile janghan shamdar syghyrayyp, kólenkeni kóbeytedi. Kólenkeme qarap kele jatyp oilanamyn, janymda dәl osylay birge qimyldaytyn, jasaghan isimdi qatesiz qaytalaytyn adamdar bolsa dep.

Songhy eki aptada kýizeliske týstim. Shiraqtyghymnan airyldym. Mezgilding әseri bolar dep jobalaymyn. Júmystyng berekesi qashyp túr. Áriptesim:

– Saghan demalys kerek, әitpese auruhanadaghy ózing emdep jýrgen nauqastarmen birdey bolasyn, – dep kekete mysqyldaydy. Meni sharshatyp jýrgen jel sózder emes, júmysymdaghy aurular. Dәlirek aitatyn bolsam jyndylar. Ghadil degen jasy qyryqqa tayaghan kisi bir ay búryn bizding auruhanagha týsken edi. Mening qarauymdaghy nauqas. Kýni boyy esimdi shygharady, araq súraydy, temeki súraydy, odan qaldy kók myljyng әngime bastasa toqtatu mýmkin emes. Úiqygha jatqansha ne shyndyq joq, ne jýie joq ertegilerin aitady. Ol azday seruendegim keledi deydi. Auladaghy baqqa aparsam, qalanyng ortasyndaghy sayabaqqa apar deydi. Qysqasy tilegi kóp, qaysy birin oryndayyn. Ol adamnyng sandyraghynan әbden sharshadym. Dәrisin artyq berip óltirip tastar ma edi. Qúday saqtasyn! Biraq Ghadil endi taghy bir ay auruhanada bolatyn bolsa, men ony...

Ertenine júmysqa baryp, kabiynetimdegi aq halatymdy kiyip bastyqqa kirdim. Mening songhy kezdegi týrimning solghyn tartyp, jýdeu kórinip jýrgenimdi ol bayqaghanday edi.

– Otyr, kelgening dúrys boldy. Áriptestering seni júmysqa qúlqy bolmay jýr deydi. Bir aptagha bosatamyn, taugha bar, demalysyndy jaqsy ótkiz, – dedi bastyghym.

– IYә, azdap demalsam jaqsaramyn, – dedim auyrsyna sóilep.

– Aytpaqshy Ghadilding jaghdayy qalay, – dedi. Lezde ashuym kele qaldy.

– Óltiremin ony! – dedim týtigip.

– Jә, sabyr! Eng alghashqy jyldary júmysyndy tynghylyqty jauapkershilikpen atqarushy edin. Senen ýlken ýmit kýtushi edik. Búl betinmen kete bersen, sen de sol aurulardyng qasynda jatasyn, – dedi dausyn kótere.

– Men olarmen birge em qabyldaugha qarsy emespin baseke, – dep kýle sóiledim.

– Týsinemin, olarmen júmys jasau óte qiyn. Jaqsy bara ber, rettelip keletin bol, – dep meni shygharyp saldy. Bastyghym menen ýsh-tórt jasqa ýlken. Qatar qúrdastay әngimelese beremiz. Júmys babyna kelgende ózge qyzmetkerlerge qatal. Býgingi sózderi maghan jaghymsyz bolghanymen, basqa qyzmetkerlerge aitsa erkeletkenmen birdey bolar.

Týske tayau ýige keldim de, as iship auqattanyp aldym. Bir aptalyq demalys degen sóz boyymdy sergitip jibergendey. Kónil kýiim kóterilip jaqsaryp qaldym. Kitaptar men medisinalyq jurnaldardy jiystyryp jýrip, taugha da, qala syrtyna demalugha da barmaytyn bolyp sheshtim.

Ózim de týsinbeymin key uaqytta boyymda ózge kýsh payda bolady da, meni qauipti isterge iytermeleydi. Mine, demalysyma kedergi keltirip túrghan sol belgisiz tylsym kýshting әseri. Búl joly qaramaghymdaghy aurudy óltir dep búiryq bermedi, meni, әbden qanyma singen qúmar oiyndaryna sýiredi. Keudemdi eriksizdik biylep, ýiden shygha kóshe boyyn jaghalay samsaghan qúmarhanalardyng birine kirdim. Qabyrghada ilingen jarq-júrq etken teledidar ekrandarynan oiyn sandary, bәs koeffisiyentteri, aqsha mólsheri kórsetilgen. Qaz qatar tizilgen kompiuterlerde djokerler men jasyrylghan kartalar. Bәsindi kassirge tóle de, jasyrylghan kartalar arasynan djokerdi tapsan, útqanyn. Kelesi monitorda ainalmaly sandyq ýstel. Dujinany dәl tapsang ýsh koeffisiyentke salghan bәsindi kóbeyt te ala ber. Baydyng eng onay joly osy. Shynymdy aitsam, júmysqa ornalasqaly ailyq jalaqymnyng bir ret bolsa da raqatyn kórmeppin. Qolyma týsken kýni qúmar oiyndargha júmsaymyn. Útysqa ilikken kýnderim de boldy әriyne, al qaryzdarymdy eseptesem shash etekten, mazam qashady. Kýndiz bas súqsang da qúmarhananyng ishi kýngirt tartyp, qaranghylyq basyp túrady. Birneshe saghat boyy ainalama qaraghyshtap ýreylenip otyramyn. Ol qylyghymnyng sebebin de týsindirip bere almaymyn. Belgisiz kýsh ýnemi meni opa bermes qúmar kensesine ayaq bastyrady. Sol kýni týsten keyin kirgennen, tanghy saghat bes jiyrmada shyqtym. Kózim búldyrap, monitorlargha qarap otyryp basym qatty auyrdy. Ýmit pen kýdikting kýresi ayaqtalyp, bir tiynsyz qaldym. Qarapayym aqymaq oiyn, әsheyin sandardy ne kartalardy dәl tabu, oilap túrsan  naghyz aqymaqtargha arnalghan oiyn. Qúmar oiyndargha qúshtar aqymaqtar arasynan ekenimdi sezinsem, ózimnen qatty jiyirkenemin. Meni bar aqshadan airylyp qalghandyghym kýizeliske týsirmeydi, meni ashulandyratyny essizderge arnalghan oiyndy oinauymda.

Ýige kelgen song kirpikterimdi aiqastyryp jatqanymmen, úiqym kelmedi. Kózim isip, jýikem auyra bastady. Ertenine kýndiz tanystarymnan, dostarymnan qaryz aldym. Ýlken somagha da úryndym. Eki kýn taghy dujina men djokerge bar ýmitimdi artyp qoyyp, dymsyz qaldym. Demalysymnyng qalghan ýsh kýnin de solay ótkizdim. Qaryz aldym. Kesh týsip, qaranghylyq jaylasa boyymdy alabóten bir kýsh biylep alady da, qúmarhanagha aparady. Men solay qúrdymgha kete berdim, qaryzgha bata berdim.

Qyrsyq atqan kýnder boldy. Óshimdi kimnen alu kerektigin jaqsy biletin siyaqtymyn. Aptalyq «demalysymnan» keyin júmysqa asyghyp keldim. Ghadilding janyn jahanәmgha attandyryp salyp, ózimdi tynyshtandyratynday sezindim. Kabiynetime kirip halatymdy kiydim de, ishte otyrghan medbiykege:

– Býgin Ghadilge dәrini ózim salamyn, – dedim qatqyl ýnmen.

– Jaqsy, birinshi bastyqqa kirip shygharsyz, sizge aitary bar eken, – dedi әldenege alandaghan adamday.

«Áueli Ghadilge ekpe jasayyn, odan song bastyqqa kirip shyqsam, osy uaqyt aralyghynda ol jyndynyng demi bitpeydi me?» – dep oiladym. Sóitip medbiykening berip jýrgen kýndegi dәrisin normasynan asyra qúidym da Ghadilding bólmesine bardym. «Jettim-au osy kýnge, bir jyndydan qútylatyn uaqyt ta keldi-au» – dep óz ózime kýbirlep qoyamyn. Nauqastyng bólmesine kirsem, terezening perdesi ashyq túr, bólme ishi jap-jaryq. Tósek ornyn tap-túinaqtay etip jinap qoyypty. Ghadil bolsa joq. Dәlizge shygha bere qarsy bólmege kirip bara jatqan ekinshi qabatty tekseretin medbiykeden Ghadildi súrap edim:

– Demalysqa ketken kýnnen bastap sizdi kýni-týni súrap, sharq úryp izdep, jany bayyz tappay bir jerde otyrmady. Qolymyzdan eshtene kelmedi. Tek sizdi súray berdi, súray berdi. Esiminizdi aityp, «ol býgin kelui kerek edi» – dep kýtip jýrdi. Besinshi kýni bezgek ústaghan adamday qalshyldap baryp qúlay ketti. Bas dәriger de qarady, qaytys boldy, – dep maghan kózin tónkere qarady. Medbiykening jýzinen keyis anghardym. Tóbemnen jay týskendey boldy. Qatty qapalandym. Men Ghadilge jamanshylyq qana oiladym, emdep jazayyn degen ynta-jigerim de bolmady. Ony óltirmek bolyp qanshama ret oqtaldym. Al ol nauqas bolsa da meni izdepti, keledi dep kýtipti. Aqyl-esi kem bolsa da meni súrapty, jaqyn sanap bauyr basypty. Dәrigerin qorghanynday kóripti. Nedegen jeksúryn edim. Ózimdi janyna jaqyn tútqan adamdy jek kórip, kózin qúrtugha dayyndalyp keldim. Ózimning qylyghymnan qatty úyalyp, taghy da jiyirkendim. Dәri qúiylghan iyneni edenge laqtyryp jiberip, dәlizdegi oryndyqtardyng birine otyra kettim de, enkildep jyladym. Nege jyladym, kesh týsindim. Ol endi qaytip kelmek emes. Qay adamnyng da, qay jaqynnyng da qadirin joghaltqan song týsinetinimiz qanday qasiret desenizshi. Qansha uaqyt jylaghanym esimde joq, bir mezette basymdy kóterip qarasam, әriptesterim jinalyp qalypty. Qyzmetkerler júbatyp kónil aitty.

– Agha-inidey múnsha jaqyn bolyp ketkenderindi bilmeppiz. Qayghyrma bauyrym, – desti.

– Taghdyr jazuy, múnayma, – dedi bireuler.

– Basqa da nauqastar jetip jatyr, – dedi endi bireuler júbatqan synay tanytyp.

Biraq eshkim mening qateligim men qatigezdigim ýshin jylaghanymdy týsingen joq.

Biraz uaqyttan song orynymnan túryp, bastyqtyng kabiynetine kirdim.

– Kel, otyr. Estigen bolarsyn. Seni shaqyrghymyz keldi. Tauda ne qala syrtynda bolsa әure qylarmyz dep... Ol súray-súray qoyatyn shyghar dedik. Ne de bolsa kesh boldy bәri. Shynymen qayghyryp túrsan, kónil aitamyn, –dedi kózildirigin sheship ýstel ýstine qoyyp. Bastyghymnyng sózin múqiyat tyndap otyryp qanym basyma tepti.

– Qayghyryp túrsan? Qayghyryp túrsang deysiz be? – dedim ashulanyp.

– Toqta, nege ashulanasyn? – dedi ol da shaptygha sóilep.

– Men ony әuelgi kelgen kýnnen bastap jek kórgem. Býgin qatty ókinip otyrmyn. Osy minezime, osy adam sýimes jiyirkenishti isime, jaman oilaryma, zúlymdyghyma... Ózimdi keshire almaymyn. Qanday ókinishti edi. Nege onyng ólimin maqsat túttym. Nege? – dep ýsteldi júdyryghymdy týiip qoyyp qaldym.

– Kinәli sen emes. Taghdyr.

– Eng jaman qasiyetimiz, adamnyng eng jaman syltauy taghdyrgha kinәni arta salu, – dedim kózimdi sharasynan shyghara baqyraytyp.

– Taghdyr ekenin dәleldeuding esh qajeti joq. Sening de myna kýiing taghdyrdyng isi, ózinning zúlym ekenindi bilesin, jaman qasiyetterindi bilesin, biraq ózindi jene almaysyn. Qanyna singen zúlymdyqpen arpalysyp kórding be? – dedi, mening osal túsymdy tapqanday qulana.

Qateligimdi moyyndamasqa sharam joq edi.

– Zúlymdyq mende ghana emes sizde de bar, olarda da, barlyq adamda bar. Adamzat tarixyndaghy soghystyng bәri zúlymdyq pen izgilikting (beybitshilikti jaqtaushylardyn) arasynda bolghan. Qazirgi tarixy romandar men kinolardyng barlyghy derlik qiyal әlemin boylay sýngigen. Fantastikalyq filimderde beybitshilikti jaqtaushylar dep jer jýzindegi adamdardy alady da, zúlymdyq atty jiyirkenishti ózge ghalamsharlyqtargha tagha salady. Bizding ortaq belgisiz dúshpanymyz, ortaq jauymyz sol ózge ghalamsharlyqtar degendi adam balasynyng sanasyna engizu arqyly әlem xalyqtaryn beybitshilikke, birlikke shaqyrghysy keledi. Basty iydeyalary osy. Bizding dúshpanymyz gharyshtaghy, galaktikadaghy belgisiz maqúlyqtar emes qoy. Basty qarsylasymyz adam men adamnyn, el men elding arasyndaghy zúlymdyq atauy, soghys atauy. Álem beybitshilikti nege qalaydy? Joq... Álem qalap otyrghan joq. Álsizder qalap otyr. Ozbyrlar bәrine dayyn, qazir-aq jer dýniyeni tónkerip saludan tayynbas. Ár elding tәuelsizdik alu jolynda әr qily kýresi men aluan tarixy bar. Myqtylar últyn múratyna jetkizgen. Biraq tәuelsizbiz degenmen әr xalyq ózining shynjyr balaq shúbar tós biyligine tәueldi. Olay deytin sebebimiz tariyxtan myndaghan dәlel tauyp bersek bolady. Bir ghana mysaly Europany ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin Fashizmnyng biylegeni jaqsy ma, KSRO nyng biylegeni jaqsy ma? Dining azat bolghanmen dilinde túsau, tәning azat bolghanmen janyna kisen, basyng azat bolghanmen tiline kýrmeu, ózine qúryq, bolmysyna shider. Bitti! – dedim de, bastyghymnyng aldynda túrghan temekini alyp  tútattym.

– Sen sekildi týsinip bile túra eshkim kýreske týspeydi, – dedi ol da temekisin alyp.

– Ertegining barlyghy zúlymdyqty jengen xas batyr qaharmannyng erligimen ayaqtalady. Auzynan ot shashqan jeti basty aidahardyng jeti basyn da kesip, әlemdi qútqarady. Býgin she? Býgin, sol jer jahandy jaulaytyn ot ýrleytin aidahardy, yaghny yadrolyq qarudy toqtatatyn jeti milliard adamnyng ishinde nege bir batyr joq. Kórdiniz be, biz zúlymdyqty eshqashan jengen emespiz, tek qiyalymyzben ghana janshyghanbyz. Ony mýmkin aramyzda da, keler ghasyrlarymyzda da jene almaspyz. Mening qolymda barlyq adamzatty qútqaratyn mýmkindik bolsa, onda ózge ghalamsharlyqtarmen de soghyspaymyn, jerge jaqyndaghan meteriot tastaryn da atqylamaymyn, zúlym adamdardyng basyn alyp ózderinen bastaushy edim.

Shyndyghynda jan iyesine әzireyil ólim perishtesi qay kezde keledi? IYә, aqiqatty tanyp bolghan sәtte. Tirshilik pen jaratylystyng qúpiyasyn úqqan sәtinde ajal kelmek. Áygili Getening Faustty ayaqtaghan shaghy, aqyn jaratylys atauyn tolyq týsinedi. Onyng tirshilik aldyndaghy songhy missiyasy sol bolatyn. Keyingiler shygharmany oqyp týisinse, baqytsyz bolady. Óitkeni dýniyening qyr-syry mәlim etilgen. Adamnyng kórseqyzarlyghy, qanaghatsyzdyghy, toyymsyzdyghy, ashkózdigi, pasyqtyghy barynda beybitshilikke jenis әperu degen baryp túrghan aqymaqtyq.

Bir sәt bolsa da ólim jayly oilap kórinizshi. Jay ghana oisha onynshy qabattan qúlap bara jatyrmyn deniz. Qanday qorqynyshty kez solay ma? Múny týsinizde kórseniz shoshyp oyanar ediniz. Ras, bizge ólimdi sonday qorqynyshty sipattap tastaghan. Óluimiz shart. Qorqynyshymyz dәuirler boyy jalghasyp kele jatqan refleks. Nege qorqynyshty, әriyne ólimnen song barlyq aqiqatty bilemiz. Ómirde erterek bilip qoysan, erterek ólim seni ómirden ajyratyp әketedi. Ómirding syryn úghyp qoydym. Men de baqytsyzbyn, – dedim shyn ókinip.

Ol biraz uaqyt ýnsiz otyrdy da:

– Sonda ómirding syry nede? – dedi oilanyp otyrghan kýii.

– Ádiletsizdik! IYә, ómir әdiletsizdikten qúralghan. Syryna ýnilseniz mendey baqytsyz bolasyz.

– Mine, bir aptalyq demalystyng «jaqsy» bolghanyn qarashy. Seni júmysqa ynta-yqylaspen kiriseme desem, qiyalgha batyp kelipsing ghoy, – dep kekete kýldi. Ol mening oiynxanada ótken uaqytym jayly bilmeytin.

– Endigi tapsyrmamdy tynda. Basty taqyrypqa kósheyin. Auruxanagha sen demalysqa ketken kýni týsten keyin jiyrma eki jasar qyz kelip týsti. Ýshinshi qabattaghy otyz ýshinshi bólmede. Saghan tapsyratyn bolyp sheshtim. Bir apta boyy medbiykeler baqylady. Týsiniksizdik tudyryp túr. Tuystary әkelgen kýni «uayymshyl qyz edi, kýizeliske týskennen jýikesi syr bere bastady. Songhy kezderi oghash qylyqtar men ózgeshe minez kórsetip jýr», – dep ketti. Biraq jay ghana múngha bata beretin melanholiya bolyp shyqpady. Óte qorqynyshty jaytqa tap boldyq, – dep bastyghym kóz әinegin kiyip, maghan bajaylay qarady.

– Ayta beriniz, – dedim. Oiymnan Ghadilding qazasy da, ózime degen jiyirkenish sezim de úmytylghan. Bastyghym tamaghyn kenep aldy da:

– Jýike auruyna úshyrady degen nauqas eki kýnnen song ózgeshe qylyqtar kórsetti. Kishkene balanyng isin jasady. Terezedegi gýlderding topyraghyn shashyp oinap, bólmening astan-kestenin shyghardy. Medbiykelerding qaltalaryn aqtaryp kәmpit súrady. Bólmedegi jihazdardy ornynan qozghap ýishik jasap, úiqygha jatqansha kýn úzaghy oiyn qudy, – dedi de, ornynan túryp búryshtaghy grafinnen su qúiyp alyp, mening aldyma qoydy.

– IYә, baseke, mening de kishkene bala sekildi oinap ketetin kezderim bolady. Mysaly jasyrylghan kartalardyng arasynan djokerdi izdep oinaymyn, – dep ózimdi kekete myrs ettim.

– Joq mәsele sen oilaghanday onay bolmay túr. Ol qyz eki kýn boyy baysaldy qazirgi jiyrma ekidegi qalpynda otyrady da, ýshinshi kýni tórt-bes jasar qyzdyng qylyghyn jasaydy. Bir qyzyghy tek istegen isteri ghana ózgermeydi, dauysy da kishkene qyzdyng ýnindey shyghady. Tili de, aitqan sózi de byldyrlaydy. Al dene qalpy, bet-beynesi jiyrma ekidegi qyzdiki.

– Tanqalarlyq jaghday. Kýizeliske týse berip, múnshalyq ózgerip ketu әste aqylgha qonymsyz baseke, – dedim, aldymdaghy sudan jútyp otyryp.

– Tang qalarlyghy osy. Ózing qolyna al. Oqy, úqsas nauqastardyng tarixyn izdestirip kór. Jurnaldar men әngimelerdi sholyp shyq, sheshimin tap, – dedi. Moynyma jauapkershilikting artylghanyn sezindim.

– Jaraydy, kirise bereyin baqylaugha, – dep kabiynetten shyqtym.

Oylandyrarlyq mәsele. Aqyl-sanasy tolysqan qyz, әreketi bir kýnde ózgeriske týsip, tórt jasar qyzgha auysady da ketedi. «Ózim baryp kórmesem bolmas», – dedim de ýshinshi qabatqa kóterildim. Dәliz boyymen jýrip bólmelerding nómirine qaraymyn, otyz ýshinshige de jettim. Esigi ashyq, medbiyke jýr eken. Dәri qabyldaytyn uaqytyna tap kelsem kerek. Medbiyke menimen bas iyzesip sәlemdesti de bólmeden shyghyp ketti.

– Sәlemetsiz be?! – dedim terezeden dalagha qarap oryndyqta otyrghan qyzgha. Ol búrylyp maghan oily janarymen ýsti-basymdy tinte qarady.

– Sәlemetpin, sirә dәriger boldynyz ghoy. Sizdi keledi dep medbiyke aitqan bolatyn.

– IYә, iyә, menmin. Sizge zattar qajet bolsa aitarsyz men osyndamyn, – dep, qyzdy әngimege aralastyrghym kelgendey keyip tanytyp. Aq qúba óndi, qara qasy qiylghan, manday aldy ashyq, tolqyn shashy tógilgen ajarly qyz eken. Taldyrmash, uyzday jas. Nauqas dep aitugha qimas ediniz.

– Raqmet sizge, maghan biraz kómeginiz kerek edi, – dedi quanyp. Túp-túnyq janary meni terenge batyra berdi.

– Qolymnan kelgenshe...

– Medbiykelerding birine ótinip edim, ótinishimdi oryndamady. Maghan myna tizimdegi kitaptar kerek, – dep ortasynan bir býktelgen qaghazdy qolyma ústatty.

– Sebebi auruxanada qansha jatarym belgisiz. Zerige bastadym, dalagha da shyghyp boy jazghym kelmeydi.

– Aytpaqshy, búl ózi qanday auruxana? Qarsy bólmeden ýreyli dauystar shyghady. Týnde kórshi bólmeden uildegen shuyldar estiledi,- dedi de, súraghyna jauap kýtkendey ýnile qarap. Bizding tilimizben aitqanda jyndyxana ekenin bilmeytin sekildi degen oy sanamnan zu etip óte shyqty.

– Kәdimgi auruxana, – dedim jaybaraqat, týrimnen eshtene bayqatpay. Onyng úsynghan kitaptar tizimin ashyp jatyp:

– Qanday kitaptar eken búl súlugha qajet bolghany, – dep dausymdy súnqyldata aittym da, qaghazdy oqydym. Ol «búl súlugha qajet bolghany» degen sózge synghyrlay kýlip jiberdi. Kýlgeni sýikimdi kórinedi eken. Adamdy baurap alady. Kýlli dýniyeni úmyttyrarday. Onyng bir sәt jymighan sәtinde men tandaghy adam óltirmek bolghan oiymdy da, baqytsyzdyghymdy da úmytyp kettim. Qyzdyng jymighanyn taghy da kórudi armandadym.

Servantes, Mark Tven, Agata Kristi, Oskar Uaylid, Somerset Moem, Edgar Ponyng kitaptaryn birinen song birin tizipti. Óziniz oigha salynyzshy, jyndyxanada jatqan qyz úly avtorlardyng shygharmalaryn oqidy degenge sener me ediniz?  Mening tanyrqap túrghanymdy bayqap qalghanday:

– Men tizimdegi avtorlarmen jәne olardyng shygharmalarymen jaqsy tanyspyn. Uaqyt barda qaytalap oqyp shyghudy úighardym. Kitapxanalardyng birinen әkelip beresiz be? – dep ótindi.

– Áriyne, qazir-aq alyp kelemin, – dedim de, bólmeden shyghyp, ýshinshi qabatty tekseretin medbiykege qaghazdy ústatyp, jaqyn mandaghy kitapxanadan tizimdegi kitaptardy әkeludi tapsyrdym.

Kýni boyy kóz aldymnan әlgi qyzdyng beynesi ketpedi. Sóileskende aqyl-esi týzu adamday. Nauqas ekenine ózgeler bylay túrsyn dәriger basymmen men senbeymin. Onyng janary, jebedey qayqy kirpikteri bir kórgennen mening sezimimdi qytyqtady. Jýzinde quanysh shuaqtaghanymen, syrly da júmbaq. Syryna ýnile bergim keletindey. Jan dýniyesi de sheshilmes júmbaq bәlkim... Kýizelis pen qayghygha týsken, jýikesi júqarghan adam, әlemning úly jazushylarynyng kitaptaryn súray ma? Ol meninshe naghyz aqylgói, dana. «Ony týsinetin orta, týsinetin qogham bolmaghan song osy kýige týsken shyghar», – dep topshyladym. Týsten keyin medbiyke alyp kelgen kitaptardy kómekshimnen otyz ýshinshi bólmege berip jiberdim. Ózimning de aparuyma bolatyn edi. Taghy da úzaq әngime bastalyp ketip ony sharshatyp alarmyn dedim.

Sol týni kereghar pikirlerim men kereghar әreketterim bir-birimen tartysqa týsti. Mening kartagha degen qúmarpazdyghym men júmysqa degen yntam, kisi óltiruge degen dayyn minezim men nauqasqa degen janashyrlyq meyirimim ózara aitysty. Eki údayly oi-pikir boyymda bite qaynasyp jatqanyn týsinip, ózimning qasiyetterime tóreshi, yaghny ýshinshi jaq boldym. Ómir sýru erejemde óz paydamdy, óz mýddemdi mise tútyp ketedi ekenmin. Qúdayym-au, barlyq adam osynday ma? Býgin qabyldap alghan nauqas qyz jayly oiym ózgere bastady. Qyzdy birneshe apta meyli birneshe aigha sozylsa da baqylaugha almaqpyn. Zertteulerimdi kýndeligime jaza berip, nәtejiyesinde ghylymy maqalalar jazyp, ataq-danqymdy ózge dәrigerlerden asyrmaqpyn. Onyng qanday aurugha dushar bolghany jayynda miyma kirmedi de. Tipti emdep jazu turaly da eskermedim. Tek ghana qyzdy baqylaugha alyp adamzatta siyrek kezdesetin qúbylmalyqtyng bir týrin jariya etip kórsetudi pendeuiyligim maqsat etti. Dәl osy mezette adaldyghym bas kóterdi. «Eki úshty әreketting sergeldenine týsken qyzdyng taghdyry mening qolymda ekenin jauapkershilikpen sezindim. Endeshe, nauqasty emdep tuystaryna, dostaryna, óz ortasyna qaytaruym, ýlken jaqsylyq emes pe? Ghylymy zertteu jazyp qyzdyng atyn dabyra qylghansha, qolymnan kelgen kómegimdi ayamasam azamattyqqa jatpaydy ma?» – dep sanama san súraq saldy. Bir-birine kereghar ishimdegi alay-dýley arpalysqa kuә bolyp jatyp, úiyqtap ketippin.

Ertenine týndegi oy arpalysynan basymdy әreng arashalap alghan adamday men-zeng kýide auruxanagha bardym. Qyzdyng oyanatyn uaqyty bolghanyn bilemin, esigin qaghyp bólmege kirdim. Terezeden syrtqa qarap otyrghan qyz meni kórdi de,

qarsy jýgirdi.

– Aghatay-au, ne әkeldiniz maghan? Balmúzdaq pa? Siz sonday meyirimdi kórinesiz. Balmúzdaq qayda? Myna qaltanyzda ma, әlde myna qaltanyzda ma? – dep aq xalatymnyng qos qaltasyn kezek-kezek tintedi. Abdyrap qaldym, boyymdy ýrey biyledi. Onyng dausy da, istegen isi de tórt-bes jasar qyzdyng qylyghy. Qaltamnan eshtene tappaghan son, ókpelep qalghan adamday teris qarap tereze jaqqa ketti. Ne derimdi bilmey biraz túrdym da:

– Keshegi súratqan kitaptarynyzdy medbiykeden berip jibergenmin, aldynyz ba, – dedim, ýstelding ýstindegi kitaptardy kórsem de.

– Alaqay! – dep qaytadan jýgirip keldi. – IYә, osynday qalyng kitaptar kerek bolatyn, ýishik jasap oinaymyn, – dep, ýstelding ýstindegi kitaptardy jerge týsirip oinay bastady. «Múndayyndy bilgende ýidegi tom-tom kitaptardyng barlyghyn saghan әkelip tastar edim. Keshe tizimmen súratqan kitaptaryn ýishik jasap oinaugha aldyrtqany ma?» – dep kýbirledim. Mening sózderimning birin de estimedi. Kitaptardy birining ýstine birin tekshelep qoyyp otyrdy da:

– Aghatay sizding esiminiz kim? – dedi kónildi sóilep. Keshegi baysaldylyq pen úyandyq jýzinen mýlde joghalghan. Izi de qalmaghan. Jiyrma eki jastaghy qyzdyng janaryna balalyq pen beykýnәlik kelip ornalasqanday edi.

– Sizding esiminiz she? – dedim ózinen súray.

– Bilmeymin aghatay. Maghan esim qoyylmaghan, – dedi jabyrqau ýnmen. Janaghy alaqaylaghan quanyshy әp sәtte su sepkendey basyldy.

– Jasynyz qanshada, – dedim ony sózge tartpaq bolyp.

–  Aytsam balmúzdaq әperesiz be?

– Áriyne alyp beremin.

– Biraq, jasymdy da bilmeymin.

– Men sizge aitpasanyz da alyp beremin.

– Aghatay-au onda dalagha shyghayyqshy. Býgin kýn jyly siyaqty, әne terezeden kýn týsip túr.

– IYә, kóktemgi kýnning sәulesi sizding bólmenizdi de, adamnyng jabyrqauly janyn da jaryq etip túr, – dedim ol týsinbese de.

– Aghatay jýriniz endeshe, – dep esikke qaray úmtyldy.

– Sizdi tek auruxananyng aulasyna ghana shyghara alamyn.

Aulagha shyqqanymyzda ol mening qolymnan qysyp ústap aldy. Býrshik ata júpary anqyp túrghan aghashtardy kezek-kezek meyirlene iyiskedi. Jýzinde quanysh pen shattyq saltanat qúryp, qyz júmaqta jýrgendey kýy keshti. Maghan alghysyn bildirip, balalyq niyetin jasyrmady. Auruxanadan әr týrli jyndynyng kýlkili de ayanyshty qimyl әreketterin kýnde kórip jýrgenimmen, qyzdyng myna qylyqtaryna qayran qaldym. Qanday jarasymdy edi.

Kómekshimning birine aityp kelesi kóshedegi dýkennen balmúzdaq aldyrdym. Qyzgha balmúzdaqty bergenimizde quanghany sonsha meni qúshaqtap aldy.

– Gýldegen aghashtardyng júparyn iyiskep bolsanyz bólmege barayyq, – dedim biraz uaqyt ótkendikten.

– Jaraydy aghatay. Balmúzdaq óte dәmdi eken, – dedi, ýstindegi auruxana kiyimining jenine auzyn sýrtip túryp.

Ol bólmege barghan song oinap jýrdi de, dәri qabyldaytyn uaqytta úiyqtap qaldy. Keshke deyin kabiynetimde boldym. Medbiykeler qyzdy oyanghannan keyin seanstargha alyp ketti.

Men zattarymdy jinap ýige qayttym. Keshki as iship otyrghanda kereghar pikirlerim taghy da tartysty. Birinshi oiym jenip shyqty. «Nauqas turaly baqylau, zertteu qajet. Ghylymy maqalalar jazyp, konferensiyalarda bir túlghada ýlken qyz ben kishkene qyzdyng ómir sýrui jayynda bayandama jasasam, jәne onyng emdeu joldaryn tapsam, ataghym aigha jetpey me? Men qay adamnan tómen edim? Men iylep jýrgen terining púshpaghy ghylym salasy. Menimen salystyrghanda bir ghana tarixy maqalamen, bir ghana janalyqpen aqshagha qarq bolyp jatqan ghalymdar qanshama. Ghalymdardy qoyshy, ne sezim joq, ne tarixy joq әnder jazyp sazger symaqtar jýr. Áuenge maghynasyz sóz jazyp talantsyz aqyndar jýr. Dauysy joq әnshiler qansha, talantsyz bәri. Al daqpyrttary el kezip, ataghy aspandaydy. Meniki ghylym salasy. Kimnen kemmin? Tósi men sanyn jarqyratyp beynebayan týsirgen qyzdardy telearnadaghy barlyq shoulargha shygharady. Júldyz bolady. Ómirin enbekpen ótkizgen, ghylym men izdeniske arnaghan ghalym she? Nege oi-tolghamdaryn kópshilikpen bólisip keleshekke yqpalyn tiygizbeydi. Olardyng esimderin nege júrt bilmeydi? Jalanash әnshiler men talantsyz aqyndar ne ýshin elge qúrmetti, qadirli bolugha tiyis? Olardan bizding úrpaghymyz qanday ýlgi-ónege almaq? Telearnadaghy «júldyzdargha» eliktep qanshama qyzymyz, qanshama úlymyz tura jolynan aiyryldy. Ánshilerdey ajyrasyp, basqa әielmen kónil qosyp, otbasynyng shanyraghyn ortasyna týsirip jigitter jýr. Jigit dep aitugha auyz barmas. Opasyz әielder taghy bar. Tyndarmandary men fanattaryn osynday kýige týsiretin adamdardy qalaysha shyrqauda shýpirlegen júldyzgha teneuge bolady? Ádilet qayda? Ghúmyryn adamzattyng mýddesine arnaghan adamdardy nege elemeymiz? Meniki ghylym salasy... Ghylym... Ataq...Men she?  MEN...» – dep bir oiym aryzyn aita búrq etti.

Joq, joq! Ataqtyng qajeti joq! Toqtaldym. Ol qyzdy emdep jazamyn. Zertteudi bolashaq dәrigerler ýshin ghana jazamyn. Ghylym salasyna ýles qosu ýshin ghana. Ishki týisigim qyzdy emdep jazatynyma esh kýmәn keltirmedi. Qolymnan keledi. Osy oigha bekindim.

Nauqasty qabyldap alghanyma ýshinshi kýn. Otyz ýshinshi bólmege balmúzdaq alyp, әndete kónildi kirdim. Ol әdettegidey terezeden qarap dalany qyzyqtap otyrghangha úqsaydy. Aghataylap jýgirer dep oilap, bar yqylas-peyilimdi oghan audaryp qaradym. Olay etpedi. Múndy janarymen qarap túryp:

– Sәlemetsiz be?! – dedi.

– Sәlem! Qaranyzshy sizge balmúzdaq alyp keldim, – dedim de, qolymdaghyny kórsetip, ol ne aitar eken dep kýtip. Qyz kýlip jiberdi de, auzyn basa qoydy.

– Sizden keshegi kýni balmúzdaq emes kitap súraghan edim, әzildep túrsyz ba? – dedi kinәlay.

–  Kitaptardy keshe alyp keldim. Siz ony ýishik jasaugha paydalandynyz. Áne, ýstel ýstinde shashylyp jatyr.

– Ýishik? – dedi tanyrqay. – Qyzyq ekensiz, әzilderiniz aqylgha qonymsyz. Ýishik, balmúzdaq, – dep meni mazaqtaghanday úzaq bir raqattana kýldi-ay. Men de qosylyp kýldim. Bir bilgenim: onyng esinde ózi jasaghan balalyq әreketteri, aitqan sózderi, tilekteri mýlde joq eken. Ýsteldegi kitaptardy jiystyrdym da, oghan úsyndym.

– Raqmet! Siz mening әuelden tanysymdaysyz. Jaysan, meyirimdi kórinesiz, – dedi nәzik sausaqtarymen betimdi sipap túryp. Ystyq sausaqtary betime tiygen kezde jýregimning eng nәzik qyly shertilgendey keudemde alabóten sezim shalqydy. Qyzdyng múndy janaryna jas irkilip, әldebireuden jylylyq pen jaqsy sóz kýtetindey.

– Siz kýtkendey emes. Men qatigezdeu adammyn. Nauqastar jýikeme tiyse, óltiruge de dayynmyn.

– Jýikenizge tiysem, meni de óltire salasyz ba? – dedi erkeley kýlip.

– Joq, sizdi óltirmeymin, eshqashan, uәde beremin.

– Maghan dәl osylay uәde bergen edi, – dedi múndana. Jýzinen kýlki taby joghaldy.

– Bes jyl búryn. Ol da sizge úqsaytyn. Óte meyirimdi jan. Shyndyghyna kelgende naghyz qatigez adam bolyp shyqty. Uaqyt óte ony anyq tany bastadym. Meni bir kýni izdese, kelesi kýni izdemeytin, bir kýni erkeletse, kelesi kýni jekire aiqaylaytyn. Symbatty ekenin joqqa shyghara almaymyn. Biraq onyng oiynan, minezinen qatty qorqatynmyn. Birde ústamdy sabyrly kórinedi, birde qyzu qandy ashushan, – dep kónili týsip, oryndyghyna baryp otyrdy.

– Ol sizding kýieuiniz be? – dedim auzyma basqa sóz týspey. Bir jaghynan qyzdyng barlyq syryna qanyq bolghym keldi.

– Joq, jaqyn tanysym. Qatty únattym. Keshiriniz, kýizelgende syrymdy aitar adam izdeymin, meni tyndaysyz ba? – dedi janarynan syrghanaghan móldir jasty sýrte.

– Áriyne, tyndaymyn jәne syr saqtaymyn.

– Ekeumizding armandarymyz ortaq edi. Men oqu bitirgennen keyin ýilenemiz dep sheshtik. Ol júmys jasaytyn. Shalt synba minezine kónip, men ony, ol meni tandady. On jeti jasta edim. Alghashynda kezdesuimiz tek syrlasumen ótetin. Bir-birimizge bar uaqytymyzdy arnap, baqyttymyz dep quanyp, qanshama kýnder ótkizdik. Qysqasy oghan qatty sendim. Keyingi kezdesulerde әngime de ózgerdi, sezim de ózge nәrsege ainaldy. Kesh týsse ýiine aparugha asyghatyn. Sóitip jýrgende qúrsaghyma nәreste bitti. Ol jigitke bәrin týsindirdim. Áueli quanghanday boldy da, sodan keyin sening oquyng bar degendi syltau qyla bastady, – dep jasyn tiya almay dauysy dirildey shyqty.

– Jylamanyz, kóp qyzdyng basynda bolatyn synaqtardyng biri ghoy, – dep shyn ayanyshpen júbatpaq boldym.

– Balany óltiruge qimadym. Anamnan erte aiyrylghandyqtan ómirime osy sәby júbanysh bolar dep oilap, bosanugha bekindim. Qúrbylarym, ainalam qarsy bolsa da, bas tartpadym. Ol jigit qúrsaghymdaghy sәbiymen qosa tastap ketken son, seng soghyp, uayymgha salynyp jýrgenimde ishimdegi ýsh ailyq nәresteni óltirip aldym. Shetinep ketti. Qanshama týn jylaumen ótip, qanshama tang zarmen atty. Ghúmyr-qaranghylyghymdaghy jalghyz qylt etken sәulemnen, shyraghymnan airyldym. Jaryq dýniyeni de kórmedi. Álgi jigitke baqyt tilep, ózim baqytsyz boldym. Aytynyzshy әdiletsizdik pe?

– Ádiletsizdik! – dedim oghan qosyla.

– Ýsh-tórt jyl ótkennen keyin qúrbylarym maghan basqasha qaraytyndy shyghardy. Ýreylenip, qorqady da jýredi. Bir kýni ýige kelsem tuystaryma xabarlap shaqyryp qoyypty. Mening jaghdayym jaqsy, ara-túra arada ne bolghanyn úmytyp qalatynym bolmasa dep aqtaldym. Jigitti de, sәbiydi de úmytqaly qashan. Bes jylgha tayady. Aqyry tuystarym qoyar da qoymay osy auruxanada demalyp em al dep әkelip tastady, – dep jasyn sýrtip óz-ózine kele bastady.

– Sizdi jaqsy týsinip otyrmyn, qapa bolmanyz, ózinizdi jazghyra beruding qajeti joq. Dәrigerler qoyyp otyrghan diagnoz qorqynyshty emes. Azdap demalsanyz erten-aq jazylyp ketesiz. Jatyp úiyqtanyz. Taghy da kelemin. Dәrilerinizdi uaqytyly iship túrynyz, – dep shyghyp kettim.

Men tyndaghan oqighany oy eleginen ótkizip, saralap kabiynetimde biraz otyrdym. Kez kelgen qyz osy qyzdyng ornyna ózderin qoyyp kórse, qanday qiyndyqty, auyr azapty seziner edi. Jigitter jaghy oigha salyp kórse, qyzdyng jayyn týsinse, eshqashan onday ittikke barmas pa edi?  Nege azapty qabyrghaday mayysqaq әlsiz qyz balasy kóterui kerek?  Jigit ózin ne ýshin kýnәhar sezinbeydi. Bәrining aldynda, ardyng aldynda nege tek qyz úyatty boluy kerek? Ol sendi ghoy, ómirin arnady. Anqaulyghy ózine sor bolghany ma? Ádiletsizdik! Taghy da ómir zany ma? Joq, әldilerding qoldan jasap alghan «myqty» zany. Jiyirkenishti zany.

Árli-berli jýrip kóp tolghandym. Mening týsinbeytinim nauqastyng boyynda kishkene qyzdargha tәn qylyqtar qaydan payda boldy? Osy súraqqa jauap tappay sendeldim. Kenet ol júmbaqtyng sheshimin tapqanday boldym. Bastyghymnyng kabiynetine jýgirdim.

– Men de izdendim, tapqanday boldym... – dep bastyghym sózin bastap jatqanda әngimesin short ýzdim.

– Eskilik úghymgha barmanyz! – dedim nyqtap.

– Medisinagha, ghylymgha eskilik úghymyn dәleldey almaysyz, – dedim.

– Nesi bar? Aqiqat.

– Túlgha ózin ólimge iytermelep túrghan joq. Ózin óltiru turaly oy onyng jýkti kezinde de bolmaghan. Men múnyng jauabyn taptym.

– Sening talantty ekenindi bilemin. Al, basta. Dәlelde.

– Ras, keyde rux degen әlemdi qiyalmen úshtastyryp, ertegige teneymiz. Ol әlemge sapar sheguge jýreksinemiz. Aytayyn degenim, ghylymy tújyrymdargha da, eskilik úghymdaryna da sýienbey júmbaq jauabyn sheshuge bolady. Sәby ishte ýsh ailyghynda shetinegen. Al qyzgha ainalasy ýsh-tórt jyldan keyin ýrke qaraghan. Kishkene qyz qaydan payda boldy dep oilaysyz, baseke? Ol әriyne ýsh ailyghynda ishte shetinegen qyzdyng jany, ruxy.

– Ghylymy bolmasa da, ertegi emes siyaqty, – dedi.

– Alghashqyda qyzdyng ruxy qimyl jasamaghan, damu prosesinde bolghan. Ýsh jyldan song sheshesining miy men denesin mengergen. Birneshe saghat boyy sheshesin basqaryp, ainalamen tanysqan. Sәbiyding ruxy keyinnen sóileudi, dәm sezudi, oinaudy bile bastaghan.

– Shynynda solay eken-au. Ghylymgha búl tújyrymdamandy qaytip dәleldemeksin? – dep bastyghym temeki tútatty.

– Taghy birneshe kýn baqylap kóreyin.

– Jaqsy, osy aptadaghy júmysyng kónil quantarlyq, – dep bastyghym arqamnan qaghyp shygharyp saldy.

Keshki astan keyin medisinalyq jurnaldardy aqtaryp otyrdym da, úiqygha jatugha ynghaylandym. Jaryqty óshirip, terezening perdesin týrip syrtqa kóz salsam, kóshe shamdary týndi týrip tastapty. Tósek ornyma kelip jayghasa bastaghanymda bólmening búryshyna jaryq sәule týsip, bir adamnyng súlbasy kórindi. Jýregimning soghysy ózime estildi. Mandayymnan súp-suyq ter búrq etti. Qozghala almay otyrghan kýiimde qattym da qaldym. Sóileyin desem tilim kýrmetilip, dauysym ózime estiler emes. Esimdi jinaqtap bólmening búryshyna anyqtap qarasam, appaq kiyim kiyip, maghan qarsy qarap túrghan adam Ghadil eken. Medbiykeler ony ólgen dep edi. Ghadil de men de bir-birimizge ýreylene qarap qalyppyz.

– Qoryqpa, men senimen sóilesuge keldim,- dedi, tiri kýnindegidey til qata.

Mende ýn joq. Ayqaylayyn desem dausymnan qorqatyn siyaqtymyn.

– IYә, men әriyne sen oilaghanday dәl qazir aruaq keypinde kelip túrmyn.    Sening maghan aitar ókpeng bolghan eken. Senu qiyn, әitse de demalystan kelgen kýni meni óltirmek bolypsyn.

Ashuyma tiyetin jyndy Ghadilden múnday sózder kýtpeppin. Aruaqpyn deydi. Qúday saqtasyn! Ol sózin jalghay týsti.

– Týsinesing be, mening endigi әri janym da, tәnim de azat. Myna qarghys atqyr auruxanadan, kýiki tirlikten, tozaq ómirden azatpyn! Sen dәriger myrza, óz jolynnan adasqan adamsyn. Bos uaqytyng qúmarxana, ashuyng kelse júrttyng taghdyrymen de oinaysyn, armanyng ataq, danq, mansap. Maghan salsa seni eki әlemde de keshirmes edim. Biraq amal qansha, saghan kóktegi әlemnen jaqsy janalyq jetkizu ýshin keldim. Ol jaqtaghy perishteler men ruxtar eli sening ishki pikirlerinmen kelisip otyr. Sebebi qatigezdiginnen meyirimin, zúlymdyghynnan izgiligin, ózimshildiginnen maxabbatyng basym. Ayaushylyq seziminning arqasynda qiyndyqqa úrynghan barsha adamzatty sýie alatyn qasiyeting de bar. Kýizelispen arpalysqa týsken ishki tolghamdaryndy perishteler men ruxtar qauymy qúptay kele, Tәnirden seni keshiruin ótinip dúgha qylmaq, – dep, maghan úzaq tesile qarap túrdy. Kóz janary sústy, әri ótkir. Mening qalay tilge kelgenim esim de joq, әiteuir tereng demalyp boyymdy jinaqtap aldym.

– Men?  Men ghana olardyng nazaryndamyn ba? Men ózimshilmin ghoy, – dedim yshqyna, óz dausymnan ózim qorqyp.

– Sen ghana emes, barlyq adam balasy nazarda. Ózindi ýnemi kýnahar sezinip qayghygha batqandyqtan kók әlemi seni keshti. Qanday baqyttysyn.

– Sening ne ýshin kelgenindi úqtym. Men ómirding júmbaq syryn bilip qoydym. Ózimdi kýnәhar emes, baqytsyz sezinemin, – dedim. Áruaqqa boyym ýirene bastady.

– Aqiqat jayly tolghanyp qaytpeksin? Adam qalpynnan auytqyma, – dedi aruaq.

– Adam qalpy? Adam qalpy qanday bolmaq? Kókiregi soqyr bolu, bireuge qiyanat jasau sonda adamdyq qalyp pa? Satqyndyq pen aram pighyldan qúralghan qoghamda adamdyq qaldy ma? Býgin osynyng kuәsi boldym. Otyz ýshinshi bólmedegi qyzdy sengen jigiti jýkti qylyp tastap ketken. Kýnige jer jýzinde múnday oqigha san myndap bolyp jatyr, tolyp jatyr. Bizder, jigitter qauymy satqyndyqqa beyimbiz. Al, әielder opasyzdyqqa ýiir. Eger, sen kelip túrghan ruxtar әleminde bizderdi әr jasaghan isimiz ýshin, aram oilarymyz ýshin jauapqa tartar bolsa, shybyn janymyz shyrqyrar edi. Jaqsylyqqa túrmaytyn týzu oiymyzdy búldap, Tәnirden raqym, perishteden shapaghat súraytyn naghyz kýnәhar pendelermiz.

Sen de, – dep әruaqty kinәlәdim.

– Ras, seni óltirgim keletin, ol isim keshirilmes kýnә ekenin de biletinmin. Biraq sening de bireuge ziyanyng tiymedi dep aita almas edik. Kisi óltirushini aiyptaysyndar, әriyne búl dúrys. Ólgen adam oghan deyin kisi óltirushige qanshama qorlyq pen zardap tiygizgenin eshkim aitpaydy, esepke almaymyz. Ólgen adamdy aqtap, Tәnirden jarylqau tilep, kisi óltirushini qan isher dep qyryq qazannyng astynan kýie alyp jaghamyz. Óltirushining de ólgen adamnyng da sol qylmysqa qatysy bar. Ortaq qylmys. Ekeui de qylmysker.

– Qatelesesin, – dedi әruaq meni toqtatpaq bolyp.

– Maghan keshirimning qajeti joq, aruaq bolsang kelgen jaghyna jónine ket! – dedim ashulana.

– Ómir boyy qúmar oinap ótesing be? – dedi osal túsymdy tapqysy kelgendey.

– Qúmar oinaytyn sebebim, aruaq myrza, men aldau men arbaudyng búl dýniyede ólmeytinine jәne kez kelgen nәrsede baryna tolyq kóz jetkizgim keldi. Qogham – aldaudan qúralghan múnara. Múnaranyng ishin qarasaq jiyirkenishten shydamay óler edik. Biylik xalyqty aldaydy, xalyq óz-ózin aldaydy, din basylary xalyqty da, biylikti de aldaydy. Aynalyp soqqanda bәrimiz bir-birimizdi aldaymyz. Eki jýzdilermiz. Biylik baylyqqa batady, xalyq kedeylikting azabymen kýn kóredi, din basylar búl ómirde kórgen qiyndyqtaryng kók әleminde baylyqqa ainalyp keledi deydi. Túrmysyn týzey almaghan xalyq ózining biyliginen nesie alady, qaryzgha batady. Mine, aldau men arbaudyng basy ghana. Endi jalanayaq qaldyrsa xalyq qaytip tarixy men mәdeniyetin oilap, ruxaniyatyn qalpyna keltirmek? Qaryzdan shyghudyng xalyq ýshin bir joly ghana qalady. Biylikting ózi rúqsat etip otyrghan qúmarxanalargha baryp eng songhy aqshalaryna bәs tigedi. Halyq taqyr kedeyge ainalyp shygha keledi. Auyr kýide jýrgen xalyq qalay biyligine qarsy shyqpaq? Nesie alghan ózi, qúmarxanagha barghan ózi, kinәli ózi bolyp shygha keledi. Biylikting damu prosessi toqtamaq emes. Osylardyng bite qaynasqan ortasynda jýrip qalaysha meyirimdilikti, qalaysha izgilikti, adaldyqty, qalaysha janashyrlyqty jaqtaytyn, joqtaytyn adam bolugha bolady? – dep dausymdy kótere aiqayladym. Qorqynyshymnyng bәri sap tiylghan. Áruaqqa qarap túryp sózimdi jalghadym:

– Aytshy qane, jauabyn bershi, kók әlemining xabarshysy. Ruxtar әlemi ne deydi? Bir memleket ishinde qos ýkimet soghysady, xalyqty ekige bólip alyp qaru berip, bir-birine eki jaqty aitaqtaydy. Zardabyn biylik emes xalyq kóredi. Ádiletsizdik pe?!  Ashkóz bireudi biylikke әkelu ýshin óz tuysyndy, óz bauyryndy, últyndy qyruyng kerek. Oq jaudyruyng kerek. Ádiletsizdik pe?! Ádiletsizdik! Osynday qanaghatsyzdar men ashkózderdi Tәnir qaytip keshirmek?

Gandy «Álem kez kelgen adamnyng qajettiligin óteytindey keng baytaq. Alayda ozbyrlyq jasaushy toyymsyzdar ýshin jetkiliksiz» – dep bizding ishki dýniyemizding neni kókseytinin aityp ketken edi.

– Jo, joq, kýlli adamzatty emes, seni keshirmek degen edim, – dep aruaq aqtala bastady.

– Men ózimdi senen de, sen kelgen ruxtar әleminen de jaqsy tanimyn. Mendey, qiyrshyq tastay ghana ólshemdi izgiligi bar adamdy keshirse, әlemdegi barlyq zúlymdy keshirmek pe? Taghy da әdiletsizdik! – dep yshqyna ornymnan týregep aruaqqa tóne bergenimde, kózimning aldy qarauytyp talyp qalyppyn.

Qansha uaqyt jatqanym esimde joq. Kózimdi ashsam auruxananyng palatalarynyng birinde jatyr ekenmin. Jap-jaryq. Týsting uaqyty bolghan sekildi. Jelke túsym auyrsynyp, qozghalayyn desem uday ashidy. Qolymmen ústap kórmek bolyp edim, qos qolym da tósekke baylauly eken. Týndegi oqighalar esime kele bastady. Qaytys bolghan Ghadilding aruaq keypinde kelip ruxtar men perishtelerden xabar әkelgendigi, aradaghy әngime bәri qaz qalpynda kóz aldymnan ótip jatty. Múnda qalay tap bolghanymdy bilmeymin. Ýiimde aruaqtan da basqa bireuding bolghany anyq. Bireuding jelke túsymnan qatty zatpen úrghanyn úmytpappyn. Dәrmensiz melshiyip jatqanymda palatagha bastyghym kirdi. Halatynyng qaltasynan iyneni alyp tamyryma saldy.

– Men múnda qalay týstim? Qolym nege baylauly? Sheshiniz, ýige qaytamyn, – dedim.

– Sabyr et, ózindi sәl ústa, saghan tynyghu kerek.

– Qoldarym auyrady.

– Sheshe almaymyn.

– Týsindiriniz ne bolyp jatyr, – dedim. Ýnim әlsiz shyghady.

– Seni baylap qoydan basqa sharamyz qalghan joq. Býgin esing kirip qalghanyna óte quanyshtymyn. Qanshagha sozylaryn bilmeymin. Jaqyn arada taghy da aqyl-esinnen airylasyn.

Ýnsiz tyndap jattym.

– Bәri sening qamyng ýshin, bәri sening eming ýshin. Sening ýiing joq, tórtinshi qabattaghy bólmendi ózinshe ýy qylyp jekelep alghansyn. Songhy kezderi maghan Ghadil men eki túlghagha ainalghan qyz jayly әngime aitudy shyghardyn. Olar mýlde búl auruxanada bolmaghan adamdar. Ekeui de sening sheksiz qiyalynnan tughan nauqastar. Tórtinshi qabattaghy bólmendi aurulardyng palatasy da, ózinning ýiing de, bastyqtyng kabiyneti de qyldyn. Men sening bastyghyng emes, dәrigerinmin. Birneshe aidan beri seni emdeumen ainalysyp kelemin. Keshe týnde bólmenning astan-kestenin shygharyp qiratyp jatqanynda jelkennen úrghan men edim. Keshir. Áldebir zattardy kompiuter dep, qaghazdardy úsaqtap jyrtyp aqsha qylyp, qabyrghagha ózinmen ózing bәs tigip oinaushy edin. Bir kýni kelsem, emdep jýrgen nauqasym Ghadildi óltirip aldym dep jyladyn. Odan keyin kelgenimde janadan kelgen qyzdy emdep jatyrmyn dedin. Týni boyy úiqysyz ruxtar әlemine sapargha kettim dep bólmende sharq úryp jýretinsin. Ómirden aqiqat izdep, bizding kózimizge kórinbeytin әldebireulermen úrsysyp otyratynsyn. Aqiqatyna kelgende dәriger de emessin, osy auruxanagha týsken nauqastardyng biri ghanasyn, – dep bastyghym taghy da ekpe jasady.

Kózimnen jas sorghalap, bastyghymnyng bir sózine de senbedim. Men kimmin? Qaydan keldim? Jaqyndarym qayda? Ghadil men kýizeliske týsken súlu qayda? Keshegi aruaq she? Bastyghym qayda?

Arada birneshe kýn ótken song baylaudan bosatty. Auruxanada eshkimmen sóilespey kóp uaqyt ýnsiz jattym da, basymdaghy oqighany qaghazgha týsirmekke niyettendim. Maqsatym: búl oqighany oqyghan adam bolsa, siz de bir sәt bolsa da óziniz jayly oilanyp kóriniz. Mýmkin ainaladaghy adamdardyng barlyghy sizding qiyalynyzdan jasalghan shyghar. Sýigeniniz de, dostarynyz da, qiyalynyzdyng jemisi shyghar. Men әli kýnge búl shyndyqqa senbeymin. Olar qayda? Men shynymen auru bolghan bolsam, meni әkelip tastaghan jaqyndarym nege bir izdep soqpaydy. Taghdyrgha moyynsúnbasqa amal qalmaghanday. Boyymda miday aralasyp jatyrghan jaqsy da jaman qasiyetterimning biri de joq sekildi. Búl uaqytqa deyin qayda boldym, ne istedim? Ótken ómirimnen tek ghana Ádil aqynnyng óleni esimde qalypty.

Qayghyny qúshyp jabyqqam-dy qúr,

  Jabyqpas jaqqa ketermin.

  Úiyqtasam, qara tabyttardy kil,

  Aynalyp jýrem. Ne etermin?

 

  Qashanghy endi ghashyq balasha,

  Soza da berdim tózimdi.

  Tabyttyng birin ashyp qarasam,

  Ishinen kórdim...ózimdi.

 

  Ýreyim úshyp, ýdeyip kýmәn,

  Basqa bir keldim tabytqa.

  Ashyp qaradym...

  Ne deyin búghan,

  Jolyqtym ózim-gharypqa.

 

  Úmytylyp alys, jaqyn dem laulap,

  Óshirip ýnin nalanyn,

  Qarqylday kýlip, tәnimnen aulaq,

  Armandy quyp baramyn...

 

  Sanama endi búl da azyq pa eken,

  Taghy ashtym tabyt. Bekemmin.

  Ishinde ózim - gýl nәzik ólen,

  Byldyrlap jatyr ekenmin...

 Byldyrlap jatyr ekenmin...

Derekkózi: «Qazaq әdebiyeti», №27, 2019 jyl

Abai.kz