Qazaqstannyn qor naryghy joghary shoghyrlandyrylghanymen, tengerimi az bolyp keledi. Mәmilelerding basym kópshiligi valutalyq jәne aqshalay operasiyalargha tiyesili. 2018 jyly AHQO – AIX birjasynyn ashyluy baghaly qaghazdar naryghyn damytugha jana serpin berdi. Tek bir ghana jyldyng ishinde «Qazatomónerkәsip» AQ–nyn IPO,QR Ýkimetining Euroobligasiyalary men Polymetal sheteldik emiytentting aksiyalary qosa alghanda, birja 24 úiymnyng baghaly qaghazdar listingisin ótkizdi.

Naryqtyq ekonomika jaghdayynda úiymdardyng qyzmet kórsetu ýrdisi qarjy resurstarynyng qozghalysymen qamtamasyz etiledi. Atalmysh resurstardyng qúrylu jәne paydalanu ýrdisteri baghaly qaghazdar naryghynda belsendi jәne passivti operasiyalardy ótkizuge tikeley baylanysty. Qazaqstanda baghaly qaghazdar naryghynyng negizgi indikatory 1993 jyldan bastap «Qazaqstan qor birjasy» AQ (KASE) boldy.

KASE negizinen valuta jәne aqsha naryghyna mamandandyrylghan. Al qor naryghyn damytu degenimiz baghaly qaghazdargha investisiya tartugha qolayly jaghday jasau, halyqaralyq kapital naryghy bar qazaqstandyq birja jýiesine halyqaralyq emiytentterdi tartu bolyp tabylady.

Osyghan oray, 2018 jyldyng 5 shildesinde Qazaqstannyng Túnghysh Preziydenti N. Nazarbaev «Astana» Halyqaralyq qarjy ortalyghynyng qor birjasy — «Astana International Exchange» (AIX) resmy týrde iske qosty. Birja әlemning iri birjalarynyng ozyq tehnologiyalarymen jabdyqtalghan jәne bekitilgen halyqaralyq standarttaryna say keledi. Onyng seriktesteri qatarynda GoldmanSachs, Shanhay qor birjasy, Jibek Joly Qory jәne NASDAQ siyaqty qarjy jәne qor naryghynyng әlemge tanymal kompaniyalary bar.

Bir jyl ishinde AIX-te 24 memlekettik, kvaziymemlekettik jәne jeke sektor mekemeleri tirkelip, listingiden ótti. 2018 jyly Qazaqstannyng qor naryghy ýshin aituly oqigha oryn aldy – «Qazatomónerkәsip» ÚAK» AQ әlemdegi eng iri uran óndiru kompaniyasysynyng IPO-sy ótti.

Jekeshelendiruding keshendi jospary ayasynda «Samúryq-Qazyna» ÚÁQ» AQ enshiles kompaniyalar 2020 jyldyng sonyna deyin IPO/SPO-gha «Eyr Astana», «Qazaqtelekom», «QazMúnayGaz», «QTJ», «Qazposhta» siyaqty kompaniyalar shyghady dep josparlauda.

2019 jyldyng 17 sәuirinde AIX-te alghashqy sheteldik emiytent – Polymetal International Plc. kompaniyanyng listingisi ótti, ol Resey men Qazaqstanda aktivteri bar, baghaly metaldardy óndiru boyynsha әlemdegi kóshbasshylardyng biri bolyp tabylady

Polymetal International Plc. aksiyalary London jәne Mәskeu qor birjalarynda saudagha shygharylady. 2019 jyldyng 24 sәuirinde AIX-te alghashqy sauda ótti. Polymetal-dyng jay aksiyalaryna súranys kýtkendegiden de asyp týsti –17,19 mln AQSh doll. somasyna 1,69 mln birlik investorlar satyp alghan. Búl rette, alghashqy sauda kýni jalpy sauda kólemi 17,31 mlrd AQSh doll. qúrady. Osylaysha bir aida jiyntyq kólemi 22,6 mln AQSh doll. qúraytyn sauda jasaldy.

Iri últtyq kompaniyalardyng birqataryn jekeshelendiru, sonday-aq halyqaralyq, ónirlik jәne otandyq jeke kompaniyalar listingisi – AIX-ke halyqaralyq jәne otandyq investorlar esebinen qajetti ótimdilikti  tartugha mýmkindik beredi. AIX-tegi listing emiytentter ýshin qoldanystaghy investorlar bazasyn әrtaraptandyrugha, sonday-aq, kapital tartu ýshin jana naryqtardy iygeruge mýmkindik beredi.

2019 jyldyng mamyr aiynyng qorytyndysy boyynsha AIX-tegi barlyq baghaly qaghazdardyng jiyntyq sauda kólemi 3,9 mln AQSh doll. (1,5 mlrd tg.) qúrady, al sauda bastalghangha deyin kumulyativtik kólem 43,2 mln AQSh doll. qúrady. Atap aitqanda, 473 mәmilege qol jetkizgen «Qazatomónerkәsip» ÚAK» AQ ainalymy jay aksiyalar boyynsha (tiyker: KAP) 1,4 mlrd tg. boldy. Dәl osy kezende jahandyq depozitarlyq qolhattarymen «Qazatomónerkәsip» ÚAK» AQ (tiyker: KAP.Y) 289,5 myng AQSh doll. qúraytyn 20 mәmilege qol jetkizildi.

Qazaqstannyng qor naryghy kýni býginge deyin joghary shoghyrlanghan bolyp otyr jәne ol az tengerimdelgen. 2018 jyldyng qorytyndylary boyynsha «Qazaqstan qor birjasy» (KASE) AQ sauda kólemi dәstýrli týrde aqshalay jәne valutalyq naryqtarda ótedi: 85,7% (109,5 trln tg.) jәne sәikesinshe 10,5% – gha (13,4 trln tg.). Al REPO operasiyalary mәmileleri boyynsha saudanyng jalpy kólemining jartysynan astamyn shoghyrlandyrady (59,3%). Óz kezeginde baghaly qaghazdar naryghyn birjanyng sauda kólemi eng az bolyp keletin sektory qúrylymy qalyptastyrady – 3,8%  (4,9 trln tg.). 2018 jyldyng sonynda otandyq kompaniyalardyng naryqtyq kapitaldandyruy JIÓ-ge qatysty 21,4% qúraghan jәne 2015 jylmen salystyrghanda jaghymdy ósim kórsetti – 18,9%.

2025 jylgha deyin AIX birjasynda ekonomikanyng naqty jәne memlekettik sektorlary kompaniyalarynyng ýlestik, sonday-aq, boryshtyq baghaly qaghazdaryn shygharu men ornalastyru esebinen naryq kapitalyn jandandyru әleueti 350 mlrd AQSh doll.-nan astam dep baghalanyp otyr.

Búl rette naryqtyng kәsiby qatysushylary ekonomikanyng naqty sektoryna tartylghan kapital әleuetin kapital naryghy esebinen 500 mlrd AQSh doll. dengeyinde dep baghalap otyr. Qazaqstan ekonomikasynyng auqymyn eskere otyryp jәne aghymdaghy damu qarqynyn saqtau men investisiya tartugha arnalghan resurstardyng qajettilikterin esepke ala otyryp, ósim mindetterin jýzege asyruda naryq kapitaly rolin baghalau qiyn.

Qazaqstan ekonomikasyna jergilikti naryq kapitaly qyzmetinen kumulyativti tikeley әseri 2025 jylgha deyin shamamen 12 mlrd AQSh doll. somasyn qúrauy mýmkin*.

Qor naryghynyng jәne kapital naryghynyng tolyq kólemde damytu sharalarynyng biri – aktivterdi basqaru jónindegi jergilikti kóshbasshylargha jәne halyqaralyq kompaniyalargha Últtyq qor jәne BJZQ-da siyaqty memlekettik qorlarda saqtalatyn qarjyny basqaru mýmkindigin úsynu bolyp tabylady. Búl qadam naryqta ótimdilikti barynsha kóbeytuge jәne halyqaralyq basqarushy kompaniyalardy tartugha jol ashty.

Saqtandyru kompaniyalary, saqtandyru sektoryn damytu, әsirese, mindetti saqtandyru jәne ómirdi saqtandyru baghyttarynda belsendi sayasaty bolghan jaghdayda, Qazaqstannyng kapital naryghynyng belsendi qatysushysy bola alatyn edi.

Qazaqstannyng aimaqtyq el-seriktesterinde kólemi 300 mlrd AQSh doll. qúraytyn – bos ótimdi qarajattary bar. Olardyng birqatary  qyzyqty investisiyalyq mýmkindikter bolghan jaghdayda, qazaqstandyq naryq kapitalynda ornalasa alatyn edi.

Mysaly, 2018 jyly Mәskeu qor birjasynda (MOEX) sauda kólemi 13,5 trln AQSh doll. qúrady, Belarusi valutalyq-qor birjasynda – 14,5 mlrd AQSh doll., Qyrghyz qor birjasynda jәne Armeniya baghaly qaghazdar birjasynda 1,8 mlrd jәne sәikesinshe 198,1 mln AQSh doll. qúrady.

*Atalghan soma HVQ әdistemesi boyynsha anyqtaldy jәne ol qarjylyq deldaldyq tútynu (investisiyalyq bankirlerding qalamaqysy, treyderler, broker–diylerler), naryq qatysushylaryna arnalghan kәsiby qyzmetter (auditorlar, zangerler, IT mamandary jәne basqalar) jәne AHQO basqaru (ortalyqty basqaru jәne sot isin jýrgizu) syndy aralyq tútynu qyzmetin alyp tastaghanda, eseptelgen kórsetilgen qyzmet esebinen anyqtaldy. 

Ýkimetting jәne Qazaqstan Respublikasy Últtyq Bankting birlesken is-qimyl josparyna sәikes kapital naryghynyng damuy AHQO qalyptastyrudyng tórt negizgi kezenning ayasynda jýzege asyru úsynylady.

Qazaqstan Respublikasynyng Últtyq banki men Ýkimetting birlesken júmysyna sәikes, naryq kapitalyn damytu AHQO-ny qalyptastyrudyng tórt negizgi kezeni ayasynda jýzege asyru úsynylady.

«Jergilikti saraptama ortalyghy» birinshi kezeni ayasynda tómendegiler kózdeledi:

1. tәuekelsiz tabystylyqty qalyptastyrugha mýmkindik beretin, bir jyl ishinde (jospar boyynsha) memlekettik qazynalyq obligasiyalardy shygharu jәne ornalastyru;
2. investorlardyng auqymdy ortalaryna (otandyq jәne halyqaralyq) 25%-dan kem emes IPO ótkizu ýshin «Samúryq-Qazyna» ÚÁQ» AQ kompaniyalardyng investisiyalyq josparynda barynsha tartymdy tizimdi aiqyndau;
3. memlekettik jәne jekemenshik kompaniyalarmen korporativtik obligasiyalar shygharu;
4. Qazaqstan qor birjasynyng IT-infraqúrylymyn damytu.

«Qarjylyq deldaldyqtyng jergilikti ortalyghy» ekinshi kezeni ayasynda kelesi mýmkindikterdi qarastyru qajet:

1. «kógildir fishkalar» ornalastyrylghan aksiyalargha 25% tómen emes dengeyde erkin ainalystaghy kapitaldyng ýlesin úlghayta otyryp SPO ótkizu;
2. kvaziymemlekettik sektor kompaniyalarynyng Qazaqstan qor birjasynda Qazaqstan qor birjasynda ornalastyrylghan aksiyalargha  keminde jalpy sanynyng 25% ornalastyra otyryp, IPO ótkizu (IPO uaqytynda ornalastyrylghan aksiyalardy qosa alghanda);
3. jeke kompaniyalardyng IPO-syn ótkizu;
4. Qazaqstandyq qor birjasy arqyly qarjylandyrudy tartu ýshin, qazaqstandyq emiytentterdi qoldau jәne olardy qaytarudy yntalandyru boyynsha is-sharalar ótkizu;
5. ETF qúralyn naryqqa shygharu.

«Jergilikti qarjy ortalyghy» ýshinshi kezenining ayasynda:

1. boryshtyq jәne jeke kompaniyalardyng aksionerlik kapitalyn shygharu, sonday-aq shaghyn jәne orta kompaniyalardy kapitaldandyru ýshin, alandy jandandyru;
2. basqa qor alandarymen kross-treyding mehanizmining iske qosyluy kózdeledi.

Tórtinshi kezeng ayasynda, 2025 jyldan bastap, qazaqstandyq kapital naryghy halyqaralyq dengeyde qyzmet kórsetudi bastaydy (Ortalyq Aziyanyng basqa elderinde, Kavkaz elderinde, EAEO, Tayau Shyghys jәne Europa elderinde).

(Derekkóz FinReview saytynan alyndy)

Abai.kz