Optimist bolghan jaqsy,
realist bolghan odan da jaqsy.

Sh. Múrtaza

Britandyq Pink Floyd rok-gruppasynyng «Another brick in the wall» atty әni bar. Ánning qayyrmasy myna sózdermen bitedi: «All in all you are just another brick in the wall» («Bәrin qoyghanda, sen de bir kirpish dýniyede»).

Sózderdi Abaydyng ólenimen tendestiru qiyn emes. Ári «Sen de bir kirpish dýniyede» – ekeuinde de aldynghy mәtindi týiindeushi, basty róldegi sózder.

Tek Abay adamgha qoghamda óz ornyng tabugha jetelep, túlghalyq sipattyng jogharghy shegin belgilep, oqyrmangha aqylyn aitsa; britan әnshileri kerisinshe – qogham ústanymdary men qarym-qatynasyn (әke-bala, ústaz-shәkirt) әjualap, qoghamdy tómengi shek – qúldyq sanagha (tor) menzeydi.

Bir ortaq tirkesting eki kereghar oidy tughyzuynan/núsqauynan biz eki iri Órkeniyetting (Otyryqshy jәne Qondyger (Kóshpeli), Batys jәne Shyghys) qarama-qayshylyghyn kóremiz. Batys (Otyryqshy) qoghamdy kóbine «stado» («otar») retinde qabyldap, odan alshaqtaugha, bólinuge shaqyrsa, qondygerler (Shyghys) ýshin qogham – adamdyq qatynastyng biyik ólshemi. Mysaly: «Stadnoe myshleniye» VS «Halyq aitsa, qalt aitpaydy». (Stadnoe myshlenie sózi audarmada ózining qasiyetin kóp joghaltatyndyqtan, audarusyz qaldy – A.)

Bir mysalmen, býgingi/ertengi qazaqtyng san ghasyrghy tamyryna singen týsinigi/mәdeniyeti/túrmysynyng – býgingi dominantty Batys órkeniyetinen bólek, tipti qarama-qayshy ekenin kóruge bolady. Bir mysalmen, Kóshpeli (tumysymyzgha say, ózimizdin) jәne Otyryqshy (jasandy, jat) órkeniyette Adam-Adam, Adam-Qogham araqatynasynyn, yaghny jalpy alghanda ómir sýru erejelerining әrtýrli ekenin bayqaugha bolady.

Kóshpelilik qazaqta úzaq uaqyt boyy (HH ghasyrdyng basyna deyin) saqtalghandyghynan, býgingi qazaq eki órkeniyetting qarama-qarsylyghyn, qazaq minezining «myna naryq zamanyna syimaytyndyghyn» basqa qondyger úrpaqtan qaraghanda erekshe sezinedi. Sodan bolu kerek, zamanauy qazaq qoghamynyng sәikesinshe ekige bólingenin bayqaymyz. Ata-әjesining tәrbiyesimen ósken VS Áke-sheshesining tәrbiyesimen ósken. Auyl qazaghy VS Qala qazaghy. Qazaqy VS Orysshyl. Qazaq VS Shala qazaq.

Qazaqtyng óz ishinde arajikke bólinui, jәne ol jikting ózine tәn belgilerining boluy – tek qazaq tilin bilu-bilmeuinen ghana emes, últtyq minezdin, qasiyetting saqtalmauynan, qondyger men otyryqshylyqtyng arajiginen tuyp otyr. «Qara halyqtyng mәdeniyetti boluynan mәdeniyetti kisining qazaq boluy qiyn, balasyna osy bastan últ ruhyn sinirip, qazaq ómirine jaqyndatyp tәrbiyeleu kerek» degende, Jýsipbek kóshpelilik órkeniyetting qalybyn saqtaudy menzegeni boluy kerek.

«HH ghasyrda otyryqshyldyq pen kóshpelilikting talay-talay ghasyrgha sozylghan bәsekesi birjola týiinin tapty. Otyryqshyldyq týpkilikti jendi. ...Kóshpeli júrttyng kýni ótti, dәureni bitti. Zamanynda atqa aldymen qonu, ýzengige aldymen ayaq tireu, býgingi úghymmen aitsaq, atom qaruyn alghash iyelenu siyaqty ghalamat artyqshylyq bolatyn. ...Myna әlemning ústyn tiregi dep Adamdy tanyghan týrkter kisilik qasiyetti bәrinen de biyik qoya bilip, adamshylyqtyng asqaq ansarlaryn qalyptastyrdy. «Janym – arymnyng sadaghasy» degen úly úghym tudyrdy. Biraq, bәrin derlik ekonomikalyq quat sheshetin zaman kelgende kóshpeli dýnie otyryqshy әlemmen tireste shydas bere alghan joq». (S. Abdrahmanov. «Órkeniyetti óshirmegen óner» maqalasy»).

Býginde, sol naryqtyq ekonomikanyng quatynyng halqymyzgha degen әserin angharmau qiyn emes. Zamanynda bayghazy, kórimdik, sýiinshi, jiyenqúryq berip, mal atap ýirenip qalghan qarapayym qazaqtyng qaltasy býginde shydas bermeydi. (Óz kezeginde, búnday «jomarttyqtar» jәne olardyng «sosloviyelik» bólinisi joqtyghy, yaghny barsha tap ókilderine ortaqtyghy – ótken ghasyrlarda barsha halyqtyng ekonomikalyq әl-auqatynyng joghary bolghanyn dәleldeydi).Búghan qosa asar, at mingizip, shapan jabu, jylu; úmytylyp bara jatqan bel kóterer, erulik, toqymqaghar, bes jaqsy – Kóshpelilerde boq dýniyening syilastyq pen adamgershilikting aldynda týkke túrghysyz ekendigin kórsetedi.

Mening qúrbym, sóz orayy kelgende, әkesining ýiine bala kelse, mal ataytúghyn әdeti bar ekenin, oghan әielining «Ózi ainaldyrghan 4-5 úsaq mal, onyng ózin atap jiberesin, erteng bala-shaghana neng qalad» dep renjeytindigin aitqan. Shynymen, «beruge» ýirengen qazaq aldy-artyna qaramay shyghyndansa – shanyraghyna jaman, bermese – aghayyngha jaman bolyp otyr.

Boq dýniyening búrynghyday bos dýnie emes, qúny artylyp, qúndylyghy ózgergen song (órkeniyet auysqan son), kópting shamasy kelmese – eskilikten aiyrylghan dúrys bolar ma, әlde terennen tamyrlaghan dәstýrimizden aiyrylmay, nesiyeden nesiyege kýn kórgen jón be? Osy súraqqa jauap beruimiz kerek.

Bes kýn jalghannyng dýniyesin oilamaghan qazaq, býgin sol dýniyeni qalay jetkizerin bilmey otyr emes pe, osyny eskeriniz.

Eki órkeniyetting arajigi materialdyq VS ruhany payymdauda ghana emes, kýndelikti túrmysta jaqsy bayqalady. Mysaly, «qonaq»: kóshpelining túyaghy «bas súqpay kettin» dep renjise, «naryqtyn» balasy aitpay kelgen qonaqty jaqtyrmaghanyn aitpaghanymen, is-qimylynan bildiredi.

(Búl jerde: «bizding qazaq onday emes, búl ne degeni» dep baybalamgha salmay, qazirgi qoghamnyng shynayy kelbetine tura qarau kerek. Er jetip, boy jetken úl-qyzdargha, qyryghynda qamal alghan erlerge, «su súrasa, sýt bergen» jengelerge qaranyzdar. Mysaly, men ýshin, kishigirim otyrystargha qonaqty ýige shaqyru men dәmhanagha shaqyru – eki týrli órkeniyetting belgisi. Sebebi qazaqy týsinikte «shanyraq», «dastarqan» úghymdary aqshasy tólenip, dayashylary jýgirgen dәmhanagha syimaydy – ýiine (kiyiz ýide) qonaq shaqyru – myna әlemning kendigindey kenpeyildik tanytudyng belgisi. Kiyiz ýiding modeli  – úshy-qiyry joq myna әlem, gharysh. Sondyqtan ol kez kelgen qonaq ýshin әrdayym ashyq. Sol ýshin qazaq kelgen qonaghynyng aldyna barlyghyn qoyyp, qonaqqa dep arnayy etin bólek qoyyp otyrghan. «Kiyiz ýii – Jer siyaqty júp-júmyr, Shanyraghy – Kýn siyaqty dóngelek» (K. Ahmetova). Kiyiz ýi, onyng shanyraghy, bosaghasy, qazan-oshaghy, túrghyzyluy – búnyng barlyghynda qazaq dýniyetanymynyng kórinisi, onyng ýlken pәlsapalyq tanymy jatyr).

Jenilgen órkeniyetting basqa órkeniyetke auysuy – tabighy qúbylys. Onyng baghasyn berip, dúrys iә búrys ekenin aitu – tipten qiyn, әri dalbasa nәrse.

Sondyqtan eki órkeniyetting týsinigin bilip, ol qarama-qayshylyqty qabylday bilgen jón. Kóshpelilikting eskirgeninen jiyrenip, túzdyghyn janalau kerek.

«Úyat» sózin búrys búrmalap jýrgender onyng týp-tórkinine barsa, qazaqylar «taza-shala» dep bólinbese iygi emes pe?! Mektep, jogharghy oqu oryndarynda oqytylatyn filosofiyalyq kitaptar tútasymen Otyryqshylyq ókilderining dogma-traktattarynan túryp, qazaq filosofiyasynan tek Ál-Faraby men Abaymen shektelip emes, qazaq (týrk) últynyng oi-tanymynyng bólek tarauynan túrsa iygi emes pe? Qazirgi bilimning tәrbiyesiz berilip jatqany bir bólek te, әlem әdebiyeti men dýniyejýzi jauharlarynyng kólemi, mazmúndylyghy ózimizding әdebiyet, tariyh, óner, pәlsapamyzdan kóp boluy – ekinshi tóbe.

Qazaqtyng (týrktin) dýniyetanymy – jazba әdebiyetting saqtalmauy jәne bolmauynan qiyndyq tughyzghanymen, ol sheshilmeytin nәrse emes. Ol zertteushi, filolog, etnolog, últshyl azamattardan kýni býginge saqtalghan salt-dәstýr, yrym-joralghy, jyraular poeziyasy, auyz әdebiyeti jyrlary, sheshendik sózderding ýlgisinde – bir sózden birtútas oidy shygharatynday – ýlken enbekti talap etedi. Osynday iri enbekting mysaly retinde Serikbol Qondybaydyng «Jauyngerlik ruh kitabyn» aitugha bolady. Ghalym auyz әdebiyeti ýlgilerine sýiene otyryp, qazaqtyng (týrktin) әskery qaru-jaraqtarynyn, әskery shenderdin, soghys óneri, jauyngerlik kodeksti janghyrtty. Mayor men polkovnikke ýirenip qalghan qazaqtyng әskery terminologiyasyna tól sózderimizdi (qaynar kózderge sýiene otyryp) engizudi úsyndy.

Búl jerde enbekti qúr baspagha shygharyp qana qoymay, olardy dýkenderge shygharu, shet tilderge audaru jәne jarnamalau qajet ekenin aitu kerek.

Tól bolmysymyz ben býgingi jaghdaydyng talabyn qabyldap, ony sýzgiden ótkizip, ótkenimizge layyqty zertteu jýrgizip, ony mektep baghdarlamasyna, búqaralyq aqparat qúraldaryna kirgizu arqyly biz otyryqshylardyng kóshpelilerge degen «varvarlyq» kózqarasyn joqqa shygharyp, óz Úlylyghymyzdy shyn mәninde týsiner edik.

Eger bizding úrpaq eki órkeniyetting keregharlyghymen kýresip, eki tandaudyng aldynda túrsa; urbanizasiya men jahandanudyng kelesi úrpaghynda búl tandau mýldem bolmaydy. Olardyng óz últynyng tarihyna, bolmysyna mahabbatyn óshirmeu – bizding enshimizde. Búdan әri keshiksek, óz jerinde ózderin jat sezinip, odan alshaq ketuge qúshtarlanghan qazaqtyng sany odan sayyn kóbeye bermek.

Qúralay Ámirseiyt

Abai.kz