وپتيميست بولعان جاقسى،
رەاليست بولعان ودان دا جاقسى.

ش. مۇرتازا

بريتاندىق Pink Floyd روك-گرۋپپاسىنىڭ «Another brick in the wall» اتتى ءانى بار. ءاننىڭ قايىرماسى مىنا سوزدەرمەن بىتەدى: «All in all you are just another brick in the wall» («ءبارىن قويعاندا، سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەدە»).

سوزدەردى ابايدىڭ ولەڭىمەن تەڭدەستىرۋ قيىن ەمەس. ءارى «سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەدە» – ەكەۋىندە دە الدىڭعى ءماتىندى تۇيىندەۋشى، باستى رولدەگى سوزدەر.

تەك اباي ادامعا قوعامدا ءوز ورنىڭ تابۋعا جەتەلەپ، تۇلعالىق سيپاتتىڭ جوعارعى شەگىن بەلگىلەپ، وقىرمانعا اقىلىن ايتسا; بريتان انشىلەرى كەرىسىنشە – قوعام ۇستانىمدارى مەن قارىم-قاتىناسىن (اكە-بالا، ۇستاز-شاكىرت) ءاجۋالاپ، قوعامدى تومەنگى شەك – قۇلدىق ساناعا (تور) مەڭزەيدى.

ءبىر ورتاق تىركەستىڭ ەكى كەرەعار ويدى تۋعىزۋىنان/نۇسقاۋىنان ءبىز ەكى ءىرى وركەنيەتتىڭ (وتىرىقشى جانە قوندىگەر (كوشپەلى), باتىس جانە شىعىس) قاراما-قايشىلىعىن كورەمىز. باتىس (وتىرىقشى) قوعامدى كوبىنە «ستادو» («وتار») رەتىندە قابىلداپ، ودان الشاقتاۋعا، بولىنۋگە شاقىرسا، قوندىگەرلەر (شىعىس) ءۇشىن قوعام – ادامدىق قاتىناستىڭ بيىك ولشەمى. مىسالى: «ستادنوە مىشلەنيە» VS «حالىق ايتسا، قالت ايتپايدى». (ستادنوە مىشلەنيە ءسوزى اۋدارمادا ءوزىنىڭ قاسيەتىن كوپ جوعالتاتىندىقتان، اۋدارۋسىز قالدى – ا.)

ءبىر مىسالمەن، بۇگىنگى/ەرتەڭگى قازاقتىڭ سان عاسىرعى تامىرىنا سىڭگەن تۇسىنىگى/مادەنيەتى/تۇرمىسىنىڭ – بۇگىنگى دومينانتتى باتىس وركەنيەتىنەن بولەك، ءتىپتى قاراما-قايشى ەكەنىن كورۋگە بولادى. ءبىر مىسالمەن، كوشپەلى (تۋمىسىمىزعا ساي، ءوزىمىزدىڭ) جانە وتىرىقشى (جاساندى، جات) وركەنيەتتە ادام-ادام، ادام-قوعام اراقاتىناسىنىڭ، ياعني جالپى العاندا ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەلەرىنىڭ ءارتۇرلى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.

كوشپەلىلىك قازاقتا ۇزاق ۋاقىت بويى (حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن) ساقتالعاندىعىنان، بۇگىنگى قازاق ەكى وركەنيەتتىڭ قاراما-قارسىلىعىن، قازاق مىنەزىنىڭ «مىنا نارىق زامانىنا سىيمايتىندىعىن» باسقا قوندىگەر ۇرپاقتان قاراعاندا ەرەكشە سەزىنەدى. سودان بولۋ كەرەك، زاماناۋي قازاق قوعامىنىڭ سايكەسىنشە ەكىگە بولىنگەنىن بايقايمىز. اتا-اجەسىنىڭ تاربيەسىمەن وسكەن VS اكە-شەشەسىنىڭ تاربيەسىمەن وسكەن. اۋىل قازاعى VS قالا قازاعى. قازاقى VS ورىسشىل. قازاق VS شالا قازاق.

قازاقتىڭ ءوز ىشىندە اراجىككە ءبولىنۋى، جانە ول جىكتىڭ وزىنە ءتان بەلگىلەرىنىڭ بولۋى – تەك قازاق ءتىلىن ءبىلۋ-بىلمەۋىنەن عانا ەمەس، ۇلتتىق مىنەزدىڭ، قاسيەتتىڭ ساقتالماۋىنان، قوندىگەر مەن وتىرىقشىلىقتىڭ اراجىگىنەن تۋىپ وتىر. «قارا حالىقتىڭ مادەنيەتتى بولۋىنان مادەنيەتتى كىسىنىڭ قازاق بولۋى قيىن، بالاسىنا وسى باستان ۇلت رۋحىن ءسىڭىرىپ، قازاق ومىرىنە جاقىنداتىپ تاربيەلەۋ كەرەك» دەگەندە، جۇسىپبەك كوشپەلىلىك وركەنيەتتىڭ قالىبىن ساقتاۋدى مەڭزەگەنى بولۋى كەرەك.

«حح عاسىردا وتىرىقشىلدىق پەن كوشپەلىلىكتىڭ تالاي-تالاي عاسىرعا سوزىلعان باسەكەسى ءبىرجولا ءتۇيىنىن تاپتى. وتىرىقشىلدىق تۇپكىلىكتى جەڭدى. ...كوشپەلى جۇرتتىڭ كۇنى ءوتتى، داۋرەنى ءبىتتى. زامانىندا اتقا الدىمەن قونۋ، ۇزەڭگىگە الدىمەن اياق تىرەۋ، بۇگىنگى ۇعىممەن ايتساق، اتوم قارۋىن العاش يەلەنۋ سياقتى عالامات ارتىقشىلىق بولاتىن. ...مىنا الەمنىڭ ۇستىن تىرەگى دەپ ادامدى تانىعان تۇركتەر كىسىلىك قاسيەتتى بارىنەن دە بيىك قويا ءبىلىپ، ادامشىلىقتىڭ اسقاق اڭسارلارىن قالىپتاستىردى. «جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ۇلى ۇعىم تۋدىردى. بىراق، ءبارىن دەرلىك ەكونوميكالىق قۋات شەشەتىن زامان كەلگەندە كوشپەلى دۇنيە وتىرىقشى الەممەن تىرەستە شىداس بەرە العان جوق». (س. ابدراحمانوۆ. «وركەنيەتتى وشىرمەگەن ونەر» ماقالاسى»).

بۇگىندە، سول نارىقتىق ەكونوميكانىڭ قۋاتىنىڭ حالقىمىزعا دەگەن اسەرىن اڭعارماۋ قيىن ەمەس. زامانىندا بايعازى، كورىمدىك، ءسۇيىنشى، جيەنقۇرىق بەرىپ، مال اتاپ ۇيرەنىپ قالعان قاراپايىم قازاقتىڭ قالتاسى بۇگىندە شىداس بەرمەيدى. ء(وز كەزەگىندە، بۇنداي «جومارتتىقتار» جانە ولاردىڭ «سوسلوۆيەلىك» ءبولىنىسى جوقتىعى، ياعني بارشا تاپ وكىلدەرىنە ورتاقتىعى – وتكەن عاسىرلاردا بارشا حالىقتىڭ ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتىنىڭ جوعارى بولعانىن دالەلدەيدى).بۇعان قوسا اسار، ات مىنگىزىپ، شاپان جابۋ، جىلۋ; ۇمىتىلىپ بارا جاتقان بەل كوتەرەر، ەرۋلىك، توقىمقاعار، بەس جاقسى – كوشپەلىلەردە بوق دۇنيەنىڭ سىيلاستىق پەن ادامگەرشىلىكتىڭ الدىندا تۇككە تۇرعىسىز ەكەندىگىن كورسەتەدى.

مەنىڭ قۇربىم، ءسوز ورايى كەلگەندە، اكەسىنىڭ ۇيىنە بالا كەلسە، مال اتايتۇعىن ادەتى بار ەكەنىن، وعان ايەلىنىڭ «ءوزى اينالدىرعان 4-5 ۇساق مال، ونىڭ ءوزىن اتاپ جىبەرەسىڭ، ەرتەڭ بالا-شاعاڭا نەڭ قالاد» دەپ رەنجەيتىندىگىن ايتقان. شىنىمەن، «بەرۋگە» ۇيرەنگەن قازاق الدى-ارتىنا قاراماي شىعىندانسا – شاڭىراعىنا جامان، بەرمەسە – اعايىنعا جامان بولىپ وتىر.

بوق دۇنيەنىڭ بۇرىنعىداي بوس دۇنيە ەمەس، قۇنى ارتىلىپ، قۇندىلىعى وزگەرگەن سوڭ (وركەنيەت اۋىسقان سوڭ), كوپتىڭ شاماسى كەلمەسە – ەسكىلىكتەن ايىرىلعان دۇرىس بولار ما، الدە تەرەڭنەن تامىرلاعان داستۇرىمىزدەن ايىرىلماي، نەسيەدەن نەسيەگە كۇن كورگەن ءجون بە؟ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك.

بەس كۇن جالعاننىڭ دۇنيەسىن ويلاماعان قازاق، بۇگىن سول دۇنيەنى قالاي جەتكىزەرىن بىلمەي وتىر ەمەس پە، وسىنى ەسكەرىڭىز.

ەكى وركەنيەتتىڭ اراجىگى ماتەريالدىق VS رۋحاني پايىمداۋدا عانا ەمەس، كۇندەلىكتى تۇرمىستا جاقسى بايقالادى. مىسالى، «قوناق»: كوشپەلىنىڭ تۇياعى «باس سۇقپاي كەتتىڭ» دەپ رەنجىسە، «نارىقتىڭ» بالاسى ايتپاي كەلگەن قوناقتى جاقتىرماعانىن ايتپاعانىمەن، ءىس-قيمىلىنان بىلدىرەدى.

(بۇل جەردە: «ءبىزدىڭ قازاق ونداي ەمەس، بۇل نە دەگەنى» دەپ بايبالامعا سالماي، قازىرگى قوعامنىڭ شىنايى كەلبەتىنە تۋرا قاراۋ كەرەك. ەر جەتىپ، بوي جەتكەن ۇل-قىزدارعا، قىرىعىڭدا قامال العان ەرلەرگە، «سۋ سۇراسا، ءسۇت بەرگەن» جەڭگەلەرگە قاراڭىزدار. مىسالى، مەن ءۇشىن، كىشىگىرىم وتىرىستارعا قوناقتى ۇيگە شاقىرۋ مەن دامحاناعا شاقىرۋ – ەكى ءتۇرلى وركەنيەتتىڭ بەلگىسى. سەبەبى قازاقى تۇسىنىكتە «شاڭىراق»، «داستارقان» ۇعىمدارى اقشاسى تولەنىپ، داياشىلارى جۇگىرگەن دامحاناعا سىيمايدى – ۇيىڭە (كيىز ۇيدە) قوناق شاقىرۋ – مىنا الەمنىڭ كەڭدىگىڭدەي كەڭپەيىلدىك تانىتۋدىڭ بەلگىسى. كيىز ءۇيدىڭ مودەلى  – ۇشى-قيىرى جوق مىنا الەم، عارىش. سوندىقتان ول كەز كەلگەن قوناق ءۇشىن ءاردايىم اشىق. سول ءۇشىن قازاق كەلگەن قوناعىنىڭ الدىنا بارلىعىن قويىپ، قوناققا دەپ ارنايى ەتىن بولەك قويىپ وتىرعان. «كيىز ءۇيى – جەر سياقتى جۇپ-جۇمىر، شاڭىراعى – كۇن سياقتى دوڭگەلەك» (ك. احمەتوۆا). كيىز ءۇي، ونىڭ شاڭىراعى، بوساعاسى، قازان-وشاعى، تۇرعىزىلۋى – بۇنىڭ بارلىعىندا قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ كورىنىسى، ونىڭ ۇلكەن پالساپالىق تانىمى جاتىر).

جەڭىلگەن وركەنيەتتىڭ باسقا وركەنيەتكە اۋىسۋى – تابيعي قۇبىلىس. ونىڭ باعاسىن بەرىپ، دۇرىس ءيا بۇرىس ەكەنىن ايتۋ – تىپتەن قيىن، ءارى دالباسا نارسە.

سوندىقتان ەكى وركەنيەتتىڭ تۇسىنىگىن ءبىلىپ، ول قاراما-قايشىلىقتى قابىلداي بىلگەن ءجون. كوشپەلىلىكتىڭ ەسكىرگەنىنەن جيرەنىپ، تۇزدىعىن جاڭالاۋ كەرەك.

«ۇيات» ءسوزىن بۇرىس بۇرمالاپ جۇرگەندەر ونىڭ ءتۇپ-توركىنىنە بارسا، قازاقىلار «تازا-شالا» دەپ بولىنبەسە يگى ەمەس پە؟! مەكتەپ، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلاتىن فيلوسوفيالىق كىتاپتار تۇتاسىمەن وتىرىقشىلىق وكىلدەرىنىڭ دوگما-تراكتاتتارىنان تۇرىپ، قازاق فيلوسوفياسىنان تەك ءال-فارابي مەن ابايمەن شەكتەلىپ ەمەس، قازاق (تۇرك) ۇلتىنىڭ وي-تانىمىنىڭ بولەك تاراۋىنان تۇرسا يگى ەمەس پە؟ قازىرگى ءبىلىمنىڭ تاربيەسىز بەرىلىپ جاتقانى ءبىر بولەك تە، الەم ادەبيەتى مەن دۇنيەجۇزى جاۋھارلارىنىڭ كولەمى، مازمۇندىلىعى ءوزىمىزدىڭ ادەبيەت، تاريح، ونەر، ءپالساپامىزدان كوپ بولۋى – ەكىنشى توبە.

قازاقتىڭ (تۇركتىڭ) دۇنيەتانىمى – جازبا ادەبيەتتىڭ ساقتالماۋى جانە بولماۋىنان قيىندىق تۋعىزعانىمەن، ول شەشىلمەيتىن نارسە ەمەس. ول زەرتتەۋشى، فيلولوگ، ەتنولوگ، ۇلتشىل ازاماتتاردان كۇنى بۇگىنگە ساقتالعان سالت-ءداستۇر، ىرىم-جورالعى، جىراۋلار پوەزياسى، اۋىز ادەبيەتى جىرلارى، شەشەندىك سوزدەردىڭ ۇلگىسىندە – ءبىر سوزدەن ءبىرتۇتاس ويدى شىعاراتىنداي – ۇلكەن ەڭبەكتى تالاپ ەتەدى. وسىنداي ءىرى ەڭبەكتىڭ مىسالى رەتىندە سەرىكبول قوندىبايدىڭ «جاۋىنگەرلىك رۋح كىتابىن» ايتۋعا بولادى. عالىم اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازاقتىڭ (تۇركتىڭ) اسكەري قارۋ-جاراقتارىنىڭ، اسكەري شەندەردىڭ، سوعىس ونەرى، جاۋىنگەرلىك كودەكستى جاڭعىرتتى. مايور مەن پولكوۆنيككە ۇيرەنىپ قالعان قازاقتىڭ اسكەري تەرمينولوگياسىنا ءتول سوزدەرىمىزدى (قاينار كوزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ) ەنگىزۋدى ۇسىندى.

بۇل جەردە ەڭبەكتى قۇر باسپاعا شىعارىپ قانا قويماي، ولاردى دۇكەندەرگە شىعارۋ، شەت تىلدەرگە اۋدارۋ جانە جارنامالاۋ قاجەت ەكەنىن ايتۋ كەرەك.

ءتول بولمىسىمىز بەن بۇگىنگى جاعدايدىڭ تالابىن قابىلداپ، ونى سۇزگىدەن وتكىزىپ، وتكەنىمىزگە لايىقتى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ونى مەكتەپ باعدارلاماسىنا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا كىرگىزۋ ارقىلى ءبىز وتىرىقشىلاردىڭ كوشپەلىلەرگە دەگەن «ۆارۆارلىق» كوزقاراسىن جوققا شىعارىپ، ءوز ۇلىلىعىمىزدى شىن مانىندە تۇسىنەر ەدىك.

ەگەر ءبىزدىڭ ۇرپاق ەكى وركەنيەتتىڭ كەرەعارلىعىمەن كۇرەسىپ، ەكى تاڭداۋدىڭ الدىندا تۇرسا; ۋربانيزاتسيا مەن جاھاندانۋدىڭ كەلەسى ۇرپاعىندا بۇل تاڭداۋ مۇلدەم بولمايدى. ولاردىڭ ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىنا، بولمىسىنا ماحابباتىن وشىرمەۋ – ءبىزدىڭ ەنشىمىزدە. بۇدان ءارى كەشىكسەك، ءوز جەرىندە وزدەرىن جات سەزىنىپ، ودان الشاق كەتۋگە قۇشتارلانعان قازاقتىڭ سانى ودان سايىن كوبەيە بەرمەك.

قۇرالاي امىرسەيت

Abai.kz