Imperiya úlysqa, úlys handyqqa, handyq jýzge, jýz taypagha, taypa bolystyqqa ainalyp qiqymdalyp ketken halqymyz jetpis jyldyq temirdey qatang diktaturanyng sýzgisinen miy sýzilip shyqqan son, derbes oilap, jeke pikirin aitatyn qabiletinen aiyrylyp qaldy. Jaltaqtyq, paydakóstik, ózimshildik, suayttyq, pәleqorlyq negizgi “qasiyetimizge” ainalyp ketti.

Saharov bastaghan demokratiyanyng ózgeshe ýni, M.Gorbachevtyng reformasy, janasha oilauy sanagha silkinis әkeldi, qyzyl imperiya tarady. Partiya monopoliyasy, “iyzim” shektemesi alynyp tastaldy. Ashyq baspasóz, erkin saylau qalypty jaghdaygha ainalyp azamattargha din bostandyghy, qoghamgha, topqa, partiyagha úiysu mýmkindigi berildi. Degenmen ketpenning bir basyn qatty bassan, ekinshi basy shekene tiyetin siyaqty demokratiyanyng da oghash, oqys jaqtary kórine bastady. Ásirese, óz elinde otyryp azshylyqqa ainalghan, tilinen, dininen ajyrap qyryq qúrauly elge ainalghan bizding el ýshin últtyq, dindik, taypalyq, ónirlik separatizmning tóbesi qyltiyp kórine bastady. Sayasy oiynshylar men halyqaralyq arandatqyshtardyng oiynynan kez kelgen sәtte órt shyghyp ketetin edi. Onyng ýstine dindik, ónirlik mentaliytetimizde zaman aghymyna ilesip kete alghan joq.

Dese de qozghalystar qúrylyp, partiyalar dýniyege keldi. Preziydent saylauyna qauipti bәsekelester jiberilmese de, ortanqol kandidattar men tapsyrma oryndaushylar óz rólderin somdap, júrt nazaryn últtyq qúndylyqtargha, ekologiya jәne әleumettik mәselelerge audara bildi.

Parlamenttik saylaular birshama tartysty boldy. Dauysty qayta sanauda biylik úsynghan kandidat Shәmshi Berkimbaevany tәuelsiz kandidat Serik Ábdrahmanovtyng jenip ketken jaghdayy da boldy. Ghaziz Aldamjarov pen Fariza Ongharsynova, Serikbolsyn Ábdildin men Dәulet Túrlyhanov bir ónirde saylaugha týsip, kapitalizm men demokratiya rulyq sananyng irgesin shayqaltty. Biylik strategterde óz mýddesin qorghau ýshin barlyq mýmkindikti paydalana bildi.

Oppozisiyalyq partiya men qozghalystargha parlamentten 10 oryn berilgen kezder de boldy. Ásirese “Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy” qozghalysy qúrylyp, “jas týrikter” biylikke óz talaptaryn qoyghan kezde Qazaqstannyng sayasy atmosferasynyng búrq-sarq qaynap el ishi-syrty elendep baryp basyldy. QDT dan “Aq jol” bólinip shyqty, “Aq jol” keyin “Naghyz Aq jol” jәne “Aq jol” bolyp ekige aiyryldy. Gruziya, Ukraina, Qyrghyzstanda demokratiyalyq tolqular Qazaqstandaghy ózgeshe oilaytyndardy serpiltip jiberdi. Múnyng sony qarjylyq, aqparattyq mýmkindikteri bar býkil oppozisiyanyng basyn qosqan  “Ádiletti Qazaqstandy” dýniyege alyp keldi. Búrynghy bas prokuror, parlament spiykeri, “Núr Otannyn” partiyalyq tiziminde birinshi orynda túrghan Jarmahan Túyaqbaydyn; Elbasy 28 jasynda ministr etip taghayyndaghan, tәuelsizdikten beri býkil iydeologiyagha jauap bergen S.Ábdildiyn, Á.Qajygeldinmen bolghan sayasy kýreste sheber oiynshy retinde kózge týsken A.Sәrsenbaevting qarsy jaqqa shyghyp ketui biylikke edәuir qauip tóndirdi.

A.Sәrsenbaev, O.Jandosov, B.Ábilov ýshtigi jastyqtaryna qaramastan qarjylyq, aqparattyq mýmkindikterine sýiene otyryp biraz eldi artyna ertti. Oppozisiyanyng basyn biriktirdi. Órkeniyetti, demokratiyalyq jolmen biylikke keluge dәmeli boldy. Ásirese 2005 jylghy saylauda “Bay elde kedey boludyng syry” dep saylau aldy aksiyasyn Semeyden bastauy biylikting jandy jerine tiydi. Biraq biylik te onay shaghylatyn janghaq emes eken. “Jas týrikterdi” ishinen iritti. Búrynghy komsomoldar men kәri gvardiyany iske qosyp qazba baylyqtyng qyzyghyn kórip qomdanghan oligarhtardy júmyldyra otyryp ornyn saqtap qaldy. Keyingi jaghdaylar J.Túyaqbay men B.Ábilovting naqty missiyasy “ne boldy eken?” degen súraqty tarih qoynauyna qaldyryp ketti.

Elbasy jasaghan ekonomikalyq reformalardyng nәtiyjesi qazba baylyqtyng әlemdik naryqta sharyqtap ósuine qabattasyp keldi. A.Sәrsenbaevting júmbaq ólimi, Gh.Jaqiyanovtyng sayasy arenadan shetteui oppozisiyanyng kýshin әlsiretip tastady. Qyrghyzdaghy ýzdiksiz qaytalanghan búlghaq, Gruziya men Ukrainadaghy týrli týsti tónkeristing sony atalmysh elderding territoriyalyq tútastyghyna qauip tóndirui biraz adamdy oilandyrsa kerek. Talay adamgha tis tyrnaghyn batyrghan Rahat Aliyevting qughyngha týsip, júmbaq jaghdayda ózine qol saluy, biraz mýddeli toptar arasynda qayshylyqty bәsendetti.

“Ádiletti Qazaqstan” tarady. “Jas týrikterdin” aryny qaytty. Álemdi qúrsaulaghan qarjylyq daghdarys bastaldy. Qyrym oqighasy batys pen Reseyding arasyn suytty. Osy kezende merziminen búryn ótken saylaular Elbasy komandasyna kóp salmaq týsirgen joq. Ssenariy boyynsha ret retimen oryndaldy. Ál auqaty jaqsarghan halyq damu men túraqtylyqtyng qadirin mise tútty.

Elbasynyng sayasy jýristerine eshkim jip tagha almay keldi. Logikalyq jәne әlemdik sayasy damu túrghysynan qarasaq “jas týrikter” arqa tútqan J.Túyaqbaydyng “Ádiletti Qazaqstany” biylikke edәuir qater tóndirdi. Biraq osy saylaudaghy J.Túyaqbaydyng róli men maqsaty mýlde júmbaq bolyp qaldy. Eger oppozisiya úsynghan ortaq kandidat basqa adam bolghanda ne bolar edi. N.Nazarbaev әr saylauda qarsylastaryn qapy qaldyryp ketip jýr. Osy otyz jylda birde bir saylau kýtken uaqytta emes, merziminen búryn ótip keldi.

2019 jyly Nauryz aiynyng 19 kýni, saghat 19:00-degi mәlimdemeni eshkim kýtpedi. Ile shala jalghasyn tapqan preziydenttik saylau barlyq sayasy kýshti esengiretip ketkendey boldy. Baltash Túrsynbaev bastaghan qart gvardiyanyng “Qazaq qúryltayy” asyghystyghy men talghamsyzdyghy, berekesizdigi qabattasyp tarihta bolmaghan komediyalyq qoyylymgha ainaldy. Kóp jyl eriksizden shetelde jýrip, tamyrynan aiyryp qalghan Á.Qajygeldin Parij qalasynda eki ret bas qosqanymen oppozisiyanyng basyn biriktire almady, qayta aralaryna jik týsti. Á.Qajygeldin premier ministr qyzmetinen ketken kezde, sol kisining baspasóz hatshysy retinde birge ketip “Qazaqstan halyqtyq” partiyasyn birge qúrysqan sodan beri oppozisiyanyng otymen kirip, suymen shyghyp barlyq sayasy dodalarda tóbe kórsetip kele jatqan Ámirjan Qosanov syrt kóz ýshin biylikpen ilik-shatysy bar sanalatyn “Jana Qazaqstan” qozghalysyn әleumettik jelide tanymal etse de, tirkeuden ótkize almady. Sonymen oilamaghan jerden әrbir sayasy nauqanda belsendiligi artatyn Dos Kóshim myrzanyng “últ taghdyry” qozghalysy atynan týsip júrtty tandandyrdy. Byltyr ghana uaghynda esepteme bermedi dep salyq komiyteti jaghynan shu bolghan qozghalys tirkeuden sýrinbey ótip, tandanys pen kýdikting boyauyn qonglatyp jiberdi. Aytar joq Á.Qosanov baryn saldy. Ásirese әleumettik jelining mol mýmkindigin barynsha paydalandy. Qysqa merzimde qol jinap ýlgerdi. Tanqalarlyghy 1997 jyldan beri talay tar jol, tayghaq keshude qol ústasyp kele jatqan saptastary Qajygeldin men Bapiyding әriptesin qoldamay, saylaugha boykot jaylauy boldy. Qosanov myrza saylau aldy súhbatynda ózi ashyna moyyndaghanynday oppozisiyanyng basyn biriktire almady. Ákejan myrzanyng ózine  20 neshe jyl ergen joldasyn bar joghy 2 ay qoldaugha jaramaghany qiyn boldy. Qarjylyq toptarda qoldap ketpedi. Altynbekting joqtyghy, Jaqiyanovtyng sayasattan shettetilui anyq bayqaldy. Esesine, saylau aldynda "Shyndyqtan qasha almaysyn" úrany men "Oyan, Qazaqstan" qozghalysy bilimdi jastardyng sayasatqa tyng kózqaraspen kele bastaghanyn anghartty.

Emen esikting ar jaghyndaghy qúpiya kezdesulerding nәtiyjesi me, әlde 3 qalada saylaugha qarsy narazy toptyng kóshege shyghuy ma? Áu basta 3 oryngha qanaghat tútady degen Á.Qosanov 16% dauys jinap, oppozisiya tarihynda rekord jasady. Biraq jaqtastaryn bastap kóshege shyqpay, jengen kandidatty tym erte jenisimen qúttyqtap qoyyp, saylaushylardyng ashu-yzasyn tudyrdy. Bir sәtte qarghys pen boqtyqtyng astynda qaldy. Saylaushynyng dengeyi belgili boldy. Bilimdi jastar әleumetti jeli arqyly zandy talaptaryn qoyyp, ózderi kuә bolghan zang búzushylyqtardy әshkerelese, endi bir top jastar qarsylyghyn aityp kóshege shyqty. Alangha shyqqandardyng arasyna kirip әleumettik tәrtipti býldiruge úmtylghandardy boldy. Uaqyttyng tyghyzdyghy, Aq orda iydeologtarynyng sheberligi qashqyn bankirding “qyrghyz armanyn” iske asyrmay tastady. Aqsha men armannyng ara jigin ajyrata almay qalghan jastar qosaq arasynda ketti.

“Aq joldyn” sonshama tóraghasy túrghanda oilamaghan jerden, jol ortadan kelip alamangha týsken әiel kandidattyng 3-shi oryndy qanaghat tútuy bolashaq aua-raydy boljap kórgisi kelgen taghy bir mýddeli toptyng josparyn búzyp jibergen siyaqty. Sonymen saylau ótti. Danghaza órship baryp basyldy. Áleumettik jeli erikti auyzgha bórikti bas siyatynnyng kebin kiyip qoqyr qoqsyqqa tolyp ketti. Esh prinsipsiz jala jauu, masqaralau, qarghap sileu halqymyzdyng saylau mәdeniyetin qansha mengergenin, arsyz sayasatkerlermen, eki betkey, barlyq qúndylyqty aqshagha alyp kelip tireytin qalam ústaghandar men blogerlerding qanshalyqty kóp ekenin kórsetti.

Osy saylauda kóp adam Elbasynyng biylikte úzaq otyrghanyn kóldeneng tartyp, mәselening bәrin jýiege әkelip tiredi. Mәsele jýiede túr ma? Sovettik shekpennen shyqqan Ukraina men Qyrghyzstanda qanshama preziydent auysty. Halyqtyng jaghdayy jaqsaryp ketti me? Gruziyada birneshe preziydent auysty, demokratiya ornatty, jemqorlyqty joydy degen Saashkaviliyning ózin isti qylyp, elden alastady. Mongholiyada birneshe preziydent auysty, sonshama qazba baylyghyn iygere almay, jemqorlyqty tyya almady. Ár preziydent taqtan týsken song bala-shagha, baylyghymen shetelge jol tartqan. Kezinde kórkeyip, gýldenip túrghan Ontýstik Afrikany 27 jyl týrmede otyrghan Mandela saylau arqyly biylikke kelgen son, eldi qylmys pen korrupsiyanyng batpaghyna batyryp, toz-tozyn shyghardy.

Mәselening mәni terende jatqan siyaqty. Basqany zor tútyp, ózimizdi qor sanaghanymyz emes, әlide halyqtyng zandyq tanymyn, mәdeniyet óresin, aq pen qarany paryqtaytyn sanasyn jogharlatu kerek siyaqty. Arzan aighaygha emes, mәselening mәnine ýniletin sana sezim qalyptaspaghan halyqty kez kelgen til men jaqqa sýiengen, jalghan uәdege jomart sayasy alayaq pen sanasy halifat dәuirinde qalyp qoyghan dindәr teris jolgha bastap ketui mýmkin.

Sonymen Qazaq elining sayasy ómirining jana dәuiri bastaldy. Atatýrik, Ly Kuang Yu, Deng Syao Ping, Suharto, Mahattir syndy tegeurindi sayasat serkelerining qataryn tolyqtyrghan últ kóshbasshysy óz erkimen birinshi shepten shegindi. Óz zamanynyng bekzattyq tәrbiyesin kórgen ishki-syrtqy sayasatta ysylghan, klandyq topqa shatylmaghan, aqyryn jýrip anyq basqan ghúlama sayasatker el tizginin qolyna aldy. Aldaghy bes jyl elimiz ýshin ýlken jol airyq bolghaly túr. Álem tynysh emes, әlemge yqpalyn jýrgizip otyrghan ýsh elge de jeke ambisiyasy ýstem, populizmdi bәrinen joghary qoyatyn ýsh basshy kelip qyrghiy-qabaq soghystyng jana kezenin kórigin qyzdyryp túr. Orta shyghystaghy óshpegen órtting týtinining iyisi Aughanstandy basyp ótip, orta Aziyagha kelip túr. Aidyng ara túra ashuy, aidahardyng mysyq tabandap jyljuy, batystyng óz mýddesimen kómkerilgen qúndylyqtary eshkimdi keng kósiltip, beygham jatqyzbas. El ishi sayasy elitasynyng tepe-tendigin saqtau da onay emes. Kezinde Altynbek marqúm shegelep aitqa: “ýsh taghan (otbasy, ainalasy, oligarhtar)”әli túghyrynan týsken joq.

Bes jyl sayasy reforma terendep, naryqtyng kókjiyegi ashylyp, «ýsh taghan» tizgindeletin jyl bola ma, әlde klandyq mýdde qaqtyghystar últtyq mýddeni qayyryp tastap, óz pozisiyasyn saqtap qalu ýshin syrttan jau shaqyra ma? Qauipsizdik kenes pen Aqorda toptyq mýdde men últtyq mýddeni aiyra bilip, tentekterin tejep órkeniyetti qoghamnyng jana kókjiyegin ashsa, Allanyng bizge ong kózben qaraghany.

Ótpeli kezeng bes jyl da kózdi ashyp júmghansha óte shyghar. Odan keyin sayasy sahnada basty oiynshylar kimder? Tumysynan syrbaz, joqshylyq kórmegen, ataqpen auyrmaghan Qasym-Jomart Toqaev ótpeli kezende missiyasyn ayaqtaghan son, odan әri biylik qúlaghyna jabyspauy mýmkin. Qalghan auyr salmaqtaghy sayasatkerlerdi saralap kóreyik.

Áueli, Darigha Nazarbaeva. Ýkimette de, parlamentte de tәjiriybeden ótti. Kezinde media imperiyasy bolghan, partiya da qúrghan, senattan Aqordagha attay salugha konstitusiyada mýmkindik berip túr. Minus jaghy orta tehnikumnan joghary bilimi bar Qazaqstan halqy qanday qisyngha salsa da, mirasqorlyqty qabylday qoyar ma eken?

Ekinshi Ádilbek Jaqsybekov songhy otyz jylda preziydent apparatynyn basshysy, preziydentten keyingi bey resmy ekinshi túlgha retinde este qaldy. APny birneshe kezek basqarghan Á.Jaqsybekov ýndemey jýrip, óz yqpal kólemin qalyptastyrdy, qazirgi mәjilis tóraghasy, premier ministr osy kisining izimen erip shyqqan. Qarjylyq mýmkindigi eshkimnen kem emes, ózi bolmasa da saylaugha bir saqasyn saylap jýrgen shyghar.

Ýshinshi T.Qúlybaev. Kýieu bala, milliarder retinde esh daugha ilikken joq, keude kerip aldygha shyqpaydy. Qarjysy asyp tógiledi. Mediasy bar. Qazaqstan burjuaziyasyn bir shanyraq astyna úiystyrghan “Atameken” kәsipkerler odaghyn kez kelgen uaqytta partiyagha ainaldyru mýmkindigine iye.

Tórtinshi Ghalymjan Jaqiyanov. “Jas týrikterdin” ishinen әuelde Elbasynyng kózine týsip, eng jas әkim atandy, eki oblysty basqardy, sheneunikterding ishinen alghashqy bolyp tabys deklarasiyasyn jariyalady. QDTny qúryp, Qazaqstanda ózgeshe oilaytyndardyng basyn qosyp, erkin saylau, demokratiyalyq qúndylyqtardyng qalyptasuyna yqpal etti. Sol ýshin sottalyp, qughyngha týsti. Qarjysy bar, mediasy bolmasa da iskerligi, batyldyghy, targhalang taghdyry saylaushynyng esinde. Kómbege qaray bet týzese sәtin kýtken qoldaushysy men tilektesteri dýr ete týser.

Besinshi Imanghaly Tasmaghanbetov. Elbasynyng ónimi. Biylikting barlyq ótkelinen ótti. Ambisiyasy joghary, qazaq tildi elita men ortanyng liyderi, 2005-jylghy saylauda Elbasynyng kónilinen shyghyp, qarjy ortalyghy Almatyny ýsh jyl basqarghanda, qarjylyq jaghdayyn týzep aldy. “Nauryz” bank, “Valuta tranziyt” banki daghdarysynda iske aspaghan armanyn osy kezde iske asyrdy. Kýieu balasy әueli “Temir” bankine qojalyq etse, sonynan “Túran Álem” men “Kazkom” bankin basqarugha aldy.

Osy retki saylaudy mәresine jetkizgen M.Áshimbaev, D.Qaletaev, E.Karin men Elbasygha jaqyn jýrip alyp qalalardy, biyleushi partiyany, ministrlikti basqarghan B.Baybek pen Á.IYsekeshovtar da doda bastalghanda qay qyrdan kórinip, qiqu salady, ony uaqyt kórseter, әiteuir tynysh jatpas. “Jas týrikterdin” ókili, “Núr otannyn” mýshesi, oppozisiyanyng liyderi retinde sayasat sahnasyn shulatqan Bolat Ábilov búl joly beytarap qaldy. Tirkeuden ótken “Azat” partiyasyn eshkim eske almady. Kýzdegi parlament saylauyna, әlde odan arghy dodalargha dayyndap otyr ma ol jaghy júmbaq bolyp qaldy. Sayasat iyirimining terendigin oilasaq bәrin de kýtuge bolady.

Qanymyzda kóshpelilerding biylik institutynyng geni bar, әdildik pen tendikke jýginetin dәstýr bar, qoy asyghy demesten qolgha jaqsa saqa tútatyn salty bar halyq retinde óskeleng saylau mәdeniyetin boyymyzgha sinirip, demokratiya baspaldaqtaryna birtindep kóterilemiz dep senemiz.

Omarәli Ádilbekúly

Týpnúsqa: Jebeu.kz

Abai.kz