Ardageldi KÓShIMBAEV. Sektalargha senip qalmayyq
Ashyghyn aitar bolsaq, býgingi qazaq arasyndaghy islam dini birneshe tarmaqqa bólinip ketip otyr. Oghan negizgi sebep -әr týrli ústanymdaghy islam uaghyzshylary. Mәselen qazaqtyng ejelden ata - babasynyng әruaghyn qasterlep oghan qúran baghyshtau, basyna baru sekildi dәstýrin Týrkiyadan oqyp kelgender dúrys dese, arab elderinen bilim alyp kelgen din mamandary qate dep úghyndyryp baghuda.
Ashyghyn aitar bolsaq, býgingi qazaq arasyndaghy islam dini birneshe tarmaqqa bólinip ketip otyr. Oghan negizgi sebep -әr týrli ústanymdaghy islam uaghyzshylary. Mәselen qazaqtyng ejelden ata - babasynyng әruaghyn qasterlep oghan qúran baghyshtau, basyna baru sekildi dәstýrin Týrkiyadan oqyp kelgender dúrys dese, arab elderinen bilim alyp kelgen din mamandary qate dep úghyndyryp baghuda.
Desek te bizge islamdaghy әigili tórt mashabtyng ishinde Imam  Maghzúm  mashabyna jatatynymyz birinshi eskerilui tiyis. Sol sebepten de  bizding  qazaq ýshin ata - babasyn dәripteu, eske alu, onyng músylmandyghyna   eshqanday da salqyndyghyn tiygizbeydi. Tipti búl turaly payghambarymyz   Múhammed (s.gh.s.) bir hadiysinde bylay degen: «Qabirge baryp túryndar,   qabirler senderge o dýnie jayly oilar salady». Yaghny qabir basyna baryp   ata - babagha arnap qúran baghyshtaudyng payghambar túsynda da bәlendey   sókettigi bolmaghan. Biraq bir eskeretin jaghday, qazaq qansha dindar bolsa   da ólgen adamnyng atyn atap, odan bәlendey jәrdem kýtu aqiqy islam   sharighaty boyynsha qate. Turasyn aitsaq, jaratushy Allagha sherik qosu bolyp   esepteledi. Al sherik islamda keshirilmeytin kýnәgha jatady. Taghy bir aita   ketetin mәsele, bizde býginde avtobusqa adam toltyryp alyp kishi  qajylyq  jasaymyz dep әulie aralap jýrgenderdi de kórip otyrmyz. Búl  bauyrlarymyz  da jogharydaghyday әr týrli uaghyzshylardyng kesirinen ata -  baba qabirin  adaqtap jýr. Olardyng da qate túsy osy sherik qosu  mәselesine kelip  tireledi. Búl topqa kirgender tek babalar basyna qúran  baghyshtaumen  shektelmey, olardan jәrdem tilep adasuda. 
 Ózderin «naghyz músylmanbyz»  dep jýrgen taghy biraz bauyrlarymyz jeke top  bolyp Said Nursy ilimin  uaghyzdap jýr. Búl tipti elimizdegi joghary oqu  ornynda oqityn student  jastarymyzdyng arasynda kóbeyip barady. Bir  Almatynyng ózinde osy baghytta  uaghyz taratatyn birneshe oryndar bar. Sóz  joq, Sayd Nursy óz zamanynda  islam dinining keremet bilgiri bolghan.  Biraq ol artyna: «Erteng ólgesin  meni payghambardyng aldyna qoyyp uaghyz  jýrgizinder», - dep ósiyet  qaldyrmaghan. Nemese: «Men arqyly islamdy  jamylyp ózge elderge menmendik  sayasattyng jýzege asuyna yqpal jasandar» -  dep aitpaghany taghy anyq.  Ókinishke qaray, bizge kelip Sayd jazghan qúran  tәspirlerimen uaghyz  jýrgizip otyrghan missionerler jogharydaghy eki  mәselemen de astyrtyn  ainalysyp otyr. Múny olardyng uaghyzyna baryp  qatysqan kez kelgen sanaly  adam bayqauy qiyn emes. 
 Bizding pikirimizshe, búlardyng qay - qaysysy  da qazaqtyng ishki birligi men  yntymaghynyng әlsireuine әser etedi. Sonymen  qatar, últtyq  mentaliytetimizding joghaluyna da әser etpey qoymasy anyq.  Mentaliytet  demekshi, qazir bizding ortamyzda islam dinining otany sanalatyn  Saud  Arabiyasy memleketinen oqyp kelgen qazaq uaghyzshylary jýr. Olar ýshin  ózge  elding últtyq bolmysy, mentaliyteti degen nәrseler bes tiyndyq qúny   joqtay. Mәselen, eger sen músylman bolsang solar sekildi úzyndyghy tizeden   tómen týsetin aq týsti kiyim kiiin kerek eken. Múnyng sebebin súrasanyz,   búl - sýnnet. Al sýnnet degen sóz Múhammed (s.gh.s.) payghambarymyzdyng   islam jolynda istegen әrbir isteri. Biraq búl jerde tek islamnyng   kórkeyip, órken jayy ýshin payghambar jasaghan ister ghana sýnnet ekenin   olar bilmeydi emes, biledi. Birinshiden, búl arab elderining últtyq kiyimi.   Olardyng búlay aq týste kiyinuin aq jolda jýru niyetinen dep týsinuge   bolmaydy. Aq týsti kiyimdi últtyq kiyimderi retinde tandauynyng negizgi   sebebi, ol memleketterding geografiyalyq ornalasuy ekvator boyynda jatyr.   Sol sebepten de ol jaqta kýn ystyq. Aptap ystyqta kimning bolsyn, aq  kiyim  kiymeske lajy joq. Sonday -aq osy uaghyzshylardyng birining sózine  sýiensek,  islam sharighaty boyynsha dýniyeden ótken adamdy sol kýni tez  jerleu kerek  eken. Al bizding qazaqta qansha jerden asyghys bolsa da ólgen  adamnyng  alystaghy tughan - tuysyn, bala - shaghasyn bir - eki kýn kýtu  múrsaty  beriledi. Búl jerde de mәselening sheshimin tabu asa qiyndyqqa  aparmaydy.  Jogharyda aitqanymyzday, ol jaqtaghy kýnning 40-50 gradus  ystyghynan mәiitti  kóp saqtay almaytyndyqtan amalsyz osynday sharagha  barady. Biraq ony  «islamnyng sharty» dep týsindirui qúlaqqa ene qoymaydy.  Toqeter  týsingenimiz, sonau jerden kelip qanshama aqshasyn  «jomarttyqpen» shashyp  jýrgenderding kókeyinde dinnen de jogharyraq túrghan  basqa nәrsening bar  ekeni. Eshqanday memlekette, ol zayyrly memleket  bolsa da adamdardyng diny  senim -nanymy ol elding ishki syrtqy sayasatynan  bólek túrghan emes. Osy  jaghyn bizding aghayyndar eskerui tiyis. 
 Búl maqalamyzda elimizdegi  býgingi islam dinining birneshe tarmaqtaryna  ghana toqtala aldyq. Búdan  basqa da Yassauiyding qazaq topyraghynda ómir  sýrgenin algha tartyp ózderi  jasap alghan «Yassauiyshildik ilimin damytyp  jýrmiz» degen jeleumen júmys  istep jatqan zikirshiler jayly aitylyp  jazylyp ta jatyr. Múnyng da qazaq  ýshin paydasynan góri ziyandy jaqtary  barshalyq. 
 Áriyne kim qanday diny  senim - nanymda ómir sýrgisi keledi, ózining  qúqyghy. Tek bizding  aitpaghymyz, osy jogharydaghyday «dindar aqylgóilerdin»  kóbeyip ketuining  negizgi sebebi -elimizde boy kórsetip otyrghan  dogmatizm mәselesi.  Dogmatizmning qazaqsha tikeley audarmasy «diny shala  sauattylyq» degen úghym  beredi. Búdan da góri jaqynyraq audarsaq -  dýmshelik. Biz búl jerde bar  qazaqty jappay diny shala sauatty dýmshe  deuden aulaqpyz. Desek te bizding  ortamyzda dogmatizm salqyny bar ekeni  ras. 
 Osy jerde aita ketetin  bir nәrse, islam dinining qazaqqa paydaly  jaqtaryn jýieli týrde oqytu  mәselesin qolgha alu kerek. Búl ýshin  Músylmandar Diny Basqarmasy arnayy  baghdarlama jasap, ony qazaq qoghamyna  tolyqqandy endiru qajet. Onda:  «Mine sen qazaqsyng sening ata - babang  islam dinining myna mashaby boyynsha  ómir sýrgen. Onyng ishinde bizding әdet  - ghúrypqa qayshy keletin eshqanday  tústary joq», - dep anyq әri senimdi  kórsetilu tiyis. Búl baghdarlama  jalpy adamzat balasyna ortaq islamnyng  qaghidalarymen qúran sýrelerinen  alystap ketpeu kerek. Sonda ghana biz  qazirgidey jan - jaqtan  tartushylyqtan qútylamyz. Diny basqarma demekshi,  osy basqarma ghimaratyna  jaqyn túrghan ortalyq meshitke baryp namaz oqyp  kórseniz birnәrseni  bayqamay qaluynyz mýmkin emes. Eger jamaghat bolyp  namaz oqyp túrghanda  qarasanyz namazhandar barlyghy bir imamgha úiyp túryp  namazdy әr týrli  oqidy. Mәselen bireuleri qoldaryn kindigining túsyna  qoysa, endi  bireuleri keude túsyna qoyyp eki ayaghynyng arasyn barynsha  taltaytyp túryp  oqyp jatady. Bizding biluimizshe Imam Maghzúm mashaby  boyynsha namaz kezinde  eki qol kindik túsynda, eki ayaqtyng arasy tórt  eliden sәl artyq qana  ashyq boluy tiyis. Diny basqarmada otyrghan kisiler  sol jerge baryp, osy  mәselening basyn ashyp beruge bolady ghoy jәne sol  Diny basqarmada arnayy  pәtua bólimi sonda júmys isteydi. Aqiqatyna  kelsek, osy mәsele dәl sol  bólimning ainalysatyn isi. 
 Bir kezderi sonau jetinshi ghasyrdyng ayaghy  men segizinshi ghasyrdyng basynda  qazaq dalasyna islam dinin әkelushi Áby  qúl ibn Qaz esimdi missionerding  óz eline baryp qazaqtar turaly jazghan  «Jәnnattyqtar qauymy» atty  kitabynda mynaday sózder kezdesedi: «Búl  halyq (qazaqtardy aityp otyr)  kelgen qonaghynan aqy almaydy jәne qansha  kýn jatsa da ony ýiinen  qumaydy. Búl elde úrlyq degen óte az bolady.  Barlyq adamdary bir auyldy  ýlken adamnyng aitqanymen jýredi. Egerde  әlemdegi barlyq halyq osylar  sekildi bolsa, tozaq әldeqashan bos qalar  edi». Búl jerde qazaqtyng islam  dini kelmey túryp - aq islamnyng barlyq  sharttaryna sәikes keletin óz  әdet ghúrpy bolghanyn bayqaugha bolady.
 Memleketting  ishki qauipsizdigine ziyan tiygizuge arnalghan; damyghan nemese  damu  ýstindegi tynysh eldi toqyraugha jiberuding bir tәsili retinde diny  aghymdar  (sektalar arqyly) qoghamgha iritki tudyru, әlsiretu ekonomikamen   sayasatqa, bilimge, ghylymgha, bolashaqqa kir keltiru arqyly ósken jastargha   qauip týsiru; otandy sýi imanynan taydyratyn; dinaralyq qaqtyghys   tudyrumen kiykiljing halge jetkizuge baghyt beru; dinsizdikke úshyratugha   arnalghan faktorlar - olar sektalar ekenin biluimiz kerek. 
 
 Ardageldi KÓShIMBAEV, 
 professor, jurnalist
http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=8887&Itemid=34
 
                                                                                                 