اشىعىن ايتار بولساق، بۇگىنگى قازاق اراسىنداعى يسلام ءدىنى بىرنەشە تارماققا ءبولىنىپ كەتىپ وتىر. وعان نەگىزگى سەبەپ -ءار ءتۇرلى ۇستانىمداعى يسلام ۋاعىزشىلارى. ماسەلەن قازاقتىڭ ەجەلدەن اتا - باباسىنىڭ ارۋاعىن قاستەرلەپ وعان قۇران باعىشتاۋ، باسىنا بارۋ سەكىلدى ءداستۇرىن تۇركيادان وقىپ كەلگەندەر دۇرىس دەسە، اراب ەلدەرىنەن ءبىلىم الىپ كەلگەن ءدىن ماماندارى قاتە دەپ ۇعىندىرىپ باعۋدا.

اشىعىن ايتار بولساق، بۇگىنگى قازاق اراسىنداعى يسلام ءدىنى بىرنەشە تارماققا ءبولىنىپ كەتىپ وتىر. وعان نەگىزگى سەبەپ -ءار ءتۇرلى ۇستانىمداعى يسلام ۋاعىزشىلارى. ماسەلەن قازاقتىڭ ەجەلدەن اتا - باباسىنىڭ ارۋاعىن قاستەرلەپ وعان قۇران باعىشتاۋ، باسىنا بارۋ سەكىلدى ءداستۇرىن تۇركيادان وقىپ كەلگەندەر دۇرىس دەسە، اراب ەلدەرىنەن ءبىلىم الىپ كەلگەن ءدىن ماماندارى قاتە دەپ ۇعىندىرىپ باعۋدا.

دەسەك تە بىزگە يسلامداعى ايگىلى ءتورت ماسحابتىڭ ىشىندە يمام ماعزۇم ماسحابىنا جاتاتىنىمىز ءبىرىنشى ەسكەرىلۋى ءتيىس. سول سەبەپتەن دە ءبىزدىڭ قازاق ءۇشىن اتا - باباسىن دارىپتەۋ، ەسكە الۋ، ونىڭ مۇسىلماندىعىنا ەشقانداي دا سالقىندىعىن تيگىزبەيدى. ءتىپتى بۇل تۋرالى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) ءبىر حاديسىندە بىلاي دەگەن: «قابىرگە بارىپ تۇرىندار، قابىرلەر سەندەرگە و دۇنيە جايلى ويلار سالادى». ياعني قابىر باسىنا بارىپ اتا - باباعا ارناپ قۇران باعىشتاۋدىڭ پايعامبار تۇسىندا دا بالەندەي سوكەتتىگى بولماعان. بىراق ءبىر ەسكەرەتىن جاعداي، قازاق قانشا ءدىندار بولسا دا ولگەن ادامنىڭ اتىن اتاپ، ودان بالەندەي جاردەم كۇتۋ اقيقي يسلام شاريعاتى بويىنشا قاتە. تۋراسىن ايتساق، جاراتۋشى اللاعا شەرىك قوسۋ بولىپ ەسەپتەلەدى. ال شەرىك يسلامدا كەشىرىلمەيتىن كۇناعا جاتادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، بىزدە بۇگىندە اۆتوبۋسقا ادام تولتىرىپ الىپ كىشى قاجىلىق جاسايمىز دەپ اۋليە ارالاپ جۇرگەندەردى دە كورىپ وتىرمىز. بۇل باۋىرلارىمىز دا جوعارىداعىداي ءار ءتۇرلى ۋاعىزشىلاردىڭ كەسىرىنەن اتا - بابا قابىرىن اداقتاپ ءجۇر. ولاردىڭ دا قاتە تۇسى وسى شەرىك قوسۋ ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلەدى. بۇل توپقا كىرگەندەر تەك بابالار باسىنا قۇران باعىشتاۋمەن شەكتەلمەي، ولاردان جاردەم تىلەپ اداسۋدا.
وزدەرىن «ناعىز مۇسىلمانبىز» دەپ جۇرگەن تاعى ءبىراز باۋىرلارىمىز جەكە توپ بولىپ سايد نۋرسي ءىلىمىن ۋاعىزداپ ءجۇر. بۇل ءتىپتى ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورنىندا وقيتىن ستۋدەنت جاستارىمىزدىڭ اراسىندا كوبەيىپ بارادى. ءبىر الماتىنىڭ وزىندە وسى باعىتتا ۋاعىز تاراتاتىن بىرنەشە ورىندار بار. ءسوز جوق، سايد نۋرسي ءوز زامانىندا يسلام ءدىنىنىڭ كەرەمەت بىلگىرى بولعان. بىراق ول ارتىنا: «ەرتەڭ ولگەسىن مەنى پايعامباردىڭ الدىنا قويىپ ۋاعىز جۇرگىزىندەر»، - دەپ وسيەت قالدىرماعان. نەمەسە: «مەن ارقىلى يسلامدى جامىلىپ وزگە ەلدەرگە مەنمەندىك ساياساتتىڭ جۇزەگە اسۋىنا ىقپال جاساڭدار» - دەپ ايتپاعانى تاعى انىق. وكىنىشكە قاراي، بىزگە كەلىپ سايد جازعان قۇران تاسپىرلەرىمەن ۋاعىز جۇرگىزىپ وتىرعان ميسسيونەرلەر جوعارىداعى ەكى ماسەلەمەن دە استىرتىن اينالىسىپ وتىر. مۇنى ولاردىڭ ۋاعىزىنا بارىپ قاتىسقان كەز كەلگەن سانالى ادام بايقاۋى قيىن ەمەس.
ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، بۇلاردىڭ قاي - قايسىسى دا قازاقتىڭ ىشكى بىرلىگى مەن ىنتىماعىنىڭ السىرەۋىنە اسەر ەتەدى. سونىمەن قاتار، ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدىڭ جوعالۋىنا دا اسەر ەتپەي قويماسى انىق. مەنتاليتەت دەمەكشى، قازىر ءبىزدىڭ ورتامىزدا يسلام ءدىنىنىڭ وتانى سانالاتىن ساۋد ارابياسى مەملەكەتىنەن وقىپ كەلگەن قازاق ۋاعىزشىلارى ءجۇر. ولار ءۇشىن وزگە ەلدىڭ ۇلتتىق بولمىسى، مەنتاليتەتى دەگەن نارسەلەر بەس تيىندىق قۇنى جوقتاي. ماسەلەن، ەگەر سەن مۇسىلمان بولساڭ سولار سەكىلدى ۇزىندىعى تىزەدەن تومەن تۇسەتىن اق ءتۇستى كيىم كيۋىن كەرەك ەكەن. مۇنىڭ سەبەبىن سۇراساڭىز، بۇل - سۇننەت. ال سۇننەت دەگەن ءسوز مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىزدىڭ يسلام جولىندا ىستەگەن ءاربىر ىستەرى. بىراق بۇل جەردە تەك يسلامنىڭ كوركەيىپ، وركەن جايۋى ءۇشىن پايعامبار جاساعان ىستەر عانا سۇننەت ەكەنىن ولار بىلمەيدى ەمەس، بىلەدى. بىرىنشىدەن، بۇل اراب ەلدەرىنىڭ ۇلتتىق كيىمى. ولاردىڭ بۇلاي اق تۇستە كيىنۋىن اق جولدا ءجۇرۋ نيەتىنەن دەپ تۇسىنۋگە بولمايدى. اق ءتۇستى كيىمدى ۇلتتىق كيىمدەرى رەتىندە تاڭداۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى، ول مەملەكەتتەردىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋى ەكۆاتور بويىندا جاتىر. سول سەبەپتەن دە ول جاقتا كۇن ىستىق. اپتاپ ىستىقتا كىمنىڭ بولسىن، اق كيىم كيمەسكە لاجى جوق. سونداي -اق وسى ۋاعىزشىلاردىڭ ءبىرىنىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، يسلام شاريعاتى بويىنشا دۇنيەدەن وتكەن ادامدى سول كۇنى تەز جەرلەۋ كەرەك ەكەن. ال ءبىزدىڭ قازاقتا قانشا جەردەن اسىعىس بولسا دا ولگەن ادامنىڭ الىستاعى تۋعان - تۋىسىن، بالا - شاعاسىن ءبىر - ەكى كۇن كۇتۋ مۇرساتى بەرىلەدى. بۇل جەردە دە ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋ اسا قيىندىققا اپارمايدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ول جاقتاعى كۇننىڭ 40-50 گرادۋس ىستىعىنان ءمايىتتى كوپ ساقتاي المايتىندىقتان امالسىز وسىنداي شاراعا بارادى. بىراق ونى «يسلامنىڭ شارتى» دەپ ءتۇسىندىرۋى قۇلاققا ەنە قويمايدى. توقەتەر تۇسىنگەنىمىز، سوناۋ جەردەن كەلىپ قانشاما اقشاسىن «جومارتتىقپەن» شاشىپ جۇرگەندەردىڭ كوكەيىندە دىننەن دە جوعارىراق تۇرعان باسقا نارسەنىڭ بار ەكەنى. ەشقانداي مەملەكەتتە، ول زايىرلى مەملەكەت بولسا دا ادامداردىڭ ءدىني سەنىم -نانىمى ول ەلدىڭ ىشكى سىرتقى ساياساتىنان بولەك تۇرعان ەمەس. وسى جاعىن ءبىزدىڭ اعايىندار ەسكەرۋى ءتيىس.
بۇل ماقالامىزدا ەلىمىزدەگى بۇگىنگى يسلام ءدىنىنىڭ بىرنەشە تارماقتارىنا عانا توقتالا الدىق. بۇدان باسقا دا ءياسساۋيدىڭ قازاق توپىراعىندا ءومىر سۇرگەنىن العا تارتىپ وزدەرى جاساپ العان «ياسساۋيشىلدىك ءىلىمىن دامىتىپ ءجۇرمىز» دەگەن جەلەۋمەن جۇمىس ىستەپ جاتقان زىكىرشىلەر جايلى ايتىلىپ جازىلىپ تا جاتىر. مۇنىڭ دا قازاق ءۇشىن پايداسىنان گورى زياندى جاقتارى بارشالىق.
ارينە كىم قانداي ءدىني سەنىم - نانىمدا ءومىر سۇرگىسى كەلەدى، ءوزىنىڭ قۇقىعى. تەك ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، وسى جوعارىداعىداي «ءدىندار اقىلگويلەردىڭ» كوبەيىپ كەتۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى -ەلىمىزدە بوي كورسەتىپ وتىرعان دوگماتيزم ماسەلەسى. دوگماتيزمنىڭ قازاقشا تىكەلەي اۋدارماسى «ءدىني شالا ساۋاتتىلىق» دەگەن ۇعىم بەرەدى. بۇدان دا گورى جاقىنىراق اۋدارساق - دۇمشەلىك. ءبىز بۇل جەردە بار قازاقتى جاپپاي ءدىني شالا ساۋاتتى دۇمشە دەۋدەن اۋلاقپىز. دەسەك تە ءبىزدىڭ ورتامىزدا دوگماتيزم سالقىنى بار ەكەنى راس.
وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، يسلام ءدىنىنىڭ قازاققا پايدالى جاقتارىن جۇيەلى تۇردە وقىتۋ ماسەلەسىن قولعا الۋ كەرەك. بۇل ءۇشىن مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى ارنايى باعدارلاما جاساپ، ونى قازاق قوعامىنا تولىققاندى ەندىرۋ قاجەت. وندا: «مىنە سەن قازاقسىڭ سەنىڭ اتا - باباڭ يسلام ءدىنىنىڭ مىنا ماسحابى بويىنشا ءومىر سۇرگەن. ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ادەت - عۇرىپقا قايشى كەلەتىن ەشقانداي تۇستارى جوق»، - دەپ انىق ءارى سەنىمدى كورسەتىلۋ ءتيىس. بۇل باعدارلاما جالپى ادامزات بالاسىنا ورتاق يسلامنىڭ قاعيدالارىمەن قۇران سۇرەلەرىنەن الىستاپ كەتپەۋ كەرەك. سوندا عانا ءبىز قازىرگىدەي جان - جاقتان تارتۋشىلىقتان قۇتىلامىز. ءدىني باسقارما دەمەكشى، وسى باسقارما عيماراتىنا جاقىن تۇرعان ورتالىق مەشىتكە بارىپ ناماز وقىپ كورسەڭىز بىرنارسەنى بايقاماي قالۋىڭىز مۇمكىن ەمەس. ەگەر جاماعات بولىپ ناماز وقىپ تۇرعاندا قاراساڭىز نامازحاندار بارلىعى ءبىر يمامعا ۇيىپ تۇرىپ نامازدى ءار ءتۇرلى وقيدى. ماسەلەن بىرەۋلەرى قولدارىن كىندىگىنىڭ تۇسىنا قويسا، ەندى بىرەۋلەرى كەۋدە تۇسىنا قويىپ ەكى اياعىنىڭ اراسىن بارىنشا تالتايتىپ تۇرىپ وقىپ جاتادى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە يمام ماعزۇم ماسحابى بويىنشا ناماز كەزىندە ەكى قول كىندىك تۇسىندا، ەكى اياقتىڭ اراسى ءتورت ەلىدەن ءسال ارتىق قانا اشىق بولۋى ءتيىس. ءدىني باسقارمادا وتىرعان كىسىلەر سول جەرگە بارىپ، وسى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ بەرۋگە بولادى عوي جانە سول ءدىني باسقارمادا ارنايى ءپاتۋا ءبولىمى سوندا جۇمىس ىستەيدى. اقيقاتىنا كەلسەك، وسى ماسەلە ءدال سول ءبولىمنىڭ اينالىساتىن ءىسى.
ءبىر كەزدەرى سوناۋ جەتىنشى عاسىردىڭ اياعى مەن سەگىزىنشى عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىنا يسلام ءدىنىن اكەلۋشى ءابي قۇل يبن قاز ەسىمدى ميسسيونەردىڭ ءوز ەلىنە بارىپ قازاقتار تۋرالى جازعان «جانناتتىقتار قاۋىمى» اتتى كىتابىندا مىناداي سوزدەر كەزدەسەدى: «بۇل حالىق (قازاقتاردى ايتىپ وتىر) كەلگەن قوناعىنان اقى المايدى جانە قانشا كۇن جاتسا دا ونى ۇيىنەن قۋمايدى. بۇل ەلدە ۇرلىق دەگەن وتە از بولادى. بارلىق ادامدارى ءبىر اۋىلدى ۇلكەن ادامنىڭ ايتقانىمەن جۇرەدى. ەگەردە الەمدەگى بارلىق حالىق وسىلار سەكىلدى بولسا، توزاق الدەقاشان بوس قالار ەدى». بۇل جەردە قازاقتىڭ يسلام ءدىنى كەلمەي تۇرىپ - اق يسلامنىڭ بارلىق شارتتارىنا سايكەس كەلەتىن ءوز ادەت عۇرپى بولعانىن بايقاۋعا بولادى.
مەملەكەتتىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىگىنە زيان تيگىزۋگە ارنالعان; دامىعان نەمەسە دامۋ ۇستىندەگى تىنىش ەلدى توقىراۋعا جىبەرۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى رەتىندە ءدىني اعىمدار (سەكتالار ارقىلى) قوعامعا ىرىتكى تۋدىرۋ، السىرەتۋ ەكونوميكامەن ساياساتقا، بىلىمگە، عىلىمعا، بولاشاققا كىر كەلتىرۋ ارقىلى وسكەن جاستارعا قاۋىپ ءتۇسىرۋ; وتاندى ءسۇيۋ يمانىنان تايدىراتىن; دىنارالىق قاقتىعىس تۋدىرۋمەن كيكىلجىڭ حالگە جەتكىزۋگە باعىت بەرۋ; دىنسىزدىككە ۇشىراتۋعا ارنالعان فاكتورلار - ولار سەكتالار ەكەنىن ءبىلۋىمىز كەرەك.

ارداگەلدى كوشىمباەۆ،
پروفەسسور، جۋرناليست

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=8887&Itemid=34