(Jurnalistik zertteu. Jalghasy)
Tartoghay auyldyq kenesining qúrylghanyna – 100 jyl

Árbir qazaq auylynyng ózindik tarihy, ruhany hәm tabighy qúndylyqtary, eshbir mekenge úqsamaytyn erekshelikteri bar ekendigi belgili. Bizding jurnalistik zertteuimiz boyynsha bir ghana Tartoghaydan KSRO kezinde jeti ret Qazaqstan ministri shyqqandyghy qanshalyqty maqtanysh bolsa, qasiyetti jerining de elining ataghyn әlemge tanytqandyghy da sonshalyqty qymbat.

Túran jolbarysy

(Qazaq jerindegi eng songhy Túran jolbarysy 1945-50 jyldary Tartoghay jerinde óltirilgen. Surette Túran jolbarysy beynelengen)

Syrdariya  Túran oipatynda ornalasqandyqtan búl ónirdegi jolbarys Túran jolbarysy dep atalghan. Osynau kýshti ang tek Syr boyyn ghana emes, Kaspiy, Kavkaz, Iran, tipti Aughanstandy da mekendepti. Amudariya, Syrdariyamen qosa Balhash kóli manynan da jolbarystyng osy týri kózge týsken.

Túran jolbarysy kýshtiligi óz aldyna, eshqanday sirkke kónbegen. Kezinde Rimde gladiatorlargha  óner kórsetu ýshin Túran jolbarysyn jibergende, olardy jep qoya jazdapty. Dereu bәri jabylyp óltirip ýlgergen eken.

«Jolbarystar, - dep jazady Túran jolbarysyn zertteushi David Prynn, - Aziyada bir jarym million jyl búryn mekendey bastaghan. Genetikalyq zertteuding qorytyndysy boyynsha olardyng túqymy qúryp bituge tiyis-tin. Alayda Qytay ólkesinde jolbarystar qayta payda bola bastady. Olar negizinen ózenderding jaghasynda maraldar men qabandardy jep kýn kóredi».

Kórip otyrsyzdar, Tartoghayda tek jolbarystar bolmaghandyghyn. Erkegining salmaghy 240 kilogha deyin jetken. Úzyndyghy 290 santiymetr. Amur jolbarysynan kýshti bolghan. Terisi de asa qúndy sanalghan.

Ontýstik-batys Aziyada jolbarys mәdeniyetting simvoly bop sanalghan. Onyng atymen atalatyn ózen de bar. Nege? Óitkeni, ekiqabat hanzadany aduyndy ózennen jolbarys arqalap ótken kórinedi. Sondyqtan Aziyanyng key ónirlerinde kilemder men matalarda, Samarqandtyng meshitteri men ghimarattarynda jolbarystyng beynesi oylanyp salynghan. Anyz-ertegilerde de osy bir ang jayly aitylghan hikayat kóp.

Jolbarysty ertede kórgen sayahatshylar men jolaushylar kóptep kezdesedi. Shyghys Qazaqstanda, Kavkazda, Gruziyada osy bir erekshe andy anshylar atyp óltirgen.

1871 jyly Reseyde jaryq kóretin «Voennyy sborniyk» atty jurnalda  qyzyq maqala jariyalanypty. Syrdariya jaghasynda túratyn Shahan esimdi kisi anda jýrgende týn ishinde jolbarys kelip, balasyn óltirip, әielin alyp ketipti. Tanerteng auyl adamdary ketpen, aiyr, syryq, pyshaqtaryn ústap qannyng izimen toghaygha enedi. Áyelding qanqasy ghana qalypty. Shahan kegimdi alamyn dep tistenedi. «Auyl qazaghy kóp úzamay jolbarystyng bireuin emes, birnesheuin óltirdi» dep jazady jurnal. Biraq, qanday tәsil qoldanghanyn aitpapty.

General-gubernator Aleksandr Perovskiy ózining jazbasynda Syr qazatarynyng jolbarystardy qalay óltiretindigin mysalgha keltiripti. «Sol kezdegi jolbarystar 250 kilo tartsa, bir soqqymen jylqynyng qabyrghasyn syndyrsa, nar týieni óltirip, jarty shaqyrymgha sýirep aparsa, qarapayym qazaq, mysalgha, Tartoghay adamy ne istey almaq?» degen zandy saual tumay ma?

«Qazaq  angha dayyndalghanda eki qolyn arqanmen shyrmap oraydy, - depti A.Perovskiy, - kókiregi men ishin terimen qymtaydy. Úshy ýshkir, ótkir qaru  әzirleydi. Angha tek jýregining týgi bar, kýshi myghym jigitter tandalady. Toghay ishine ólgen maral, ne qabandy tastap, tyghylyp otyrady».

«Ózining sýiikti asynyng janynda tyghylghan adamdardy kórgen bette jolbarys olargha túra úmtylady. Anshy dereu basy men moynyna jarmasady. Jolbarys qoldaghy arqandy tistelep jatqanda ekinshi anshy onyng qarnyn  jaryp tastaydy. Bәri jabylyp óltiredi», - dep jazdy zoolog Sergey Stroganov. Ol qazaqtardyng jolbarys terisin Perovskiyge syy retinde úsynghanyn eskertedi.

Aqmeshitti basyp alghan Aleksandr Perovskiy general-gubernator bop túryp, әrbir óltirilgen jolbarystyng terisine 25 rubli syiaqy taghayyndaydy. Búl auyl qazaqtary ýshin ýlken olja. Yaghny búl aqshagha otyz shaqty qoy, nemese birneshe siyr satyp alugha bolady. Mine, osy kezennen bastap jolbarysty óltirushiler kóbeyedi. Jyrtqyshtardyng sany azayady. Degenmen 1915 jyly orys ghalymy Nikolay Zarubnyy Syrdariyanyng tómengi saghasynan jolbarystardy kezdestirgenin jazypty. Olardyn  mekeni – nu toghay. Sýiikti asy – qaban men toghaydyng kiyeli maraly.

Bir derekte Qazaqstanda  Túran jolbarysynyng izi songhy ret Shiyeli audany aimaghynda  bayqalghan dese, ekinshi derekte «Tartoghay» auylynda atyp alynghan» dep anyqtaydy.

«Ózen jaghasynda, auyl ainalasynda, jayylymdarda ala shúbar jolbarys jortady. Al qamysynda qabandar, dalasynda – qyzyl qasqyr, týlki, qoyandar, shyghysqa qaray – elik, qúlandar, Perovsk manynda – maraldar kezdesedi», – dep jazdy geograf Lev Berg (1857 jyl, Sankt-Peterburg,  «Teniz jinaghy» jurnaly)  «Syr jaghasyndaghy jolbarystar turaly» atty maqalasynda.

Kapitan-leytenant Ivanshinsev  «Syrdariya, Aral manyndaghy dala jayynda» degen kitabynda: «Aqmeshit aimaghynan jolbarystardy jii kóresiz. Biz olardyng jaghalaugha jaqyn jerde jәne qamys arasynan izin kórdik. Birde tanerteng bizding tenizshiler sol izge erip, qamys arasynan jolbarys jep ketken elikting sýiegin tapqan. Ólip jatqan elikting janynda jolbarystyng izi sayrap jatty», – dep derek keltirgen.

«Aral men Syr boyyndaghy nar qamystardy jolbarys ataulynyng eng kórikti túqymy (patsha-jolbarys) men qaraghúrym qyrghauyl mekendeydi» dep jazghan HIH ghasyrdaghy polyak sayahatshysy Bronislav Zalesskiy.

Aytpaqshy, Tartoghay men Maylytoghaydyng qaq ortasynda Jonyshqaly kólinen әrirekte Abyz qayyghy degen ótkel bolghan. Júrt Syrdariya ózeninen qayyqpen ótip, Abyz qúmyna qaray jayau jortatyn. Mine, osy tústaghy nu qalyng toghay «Jolbarystar mekeni» dep atalypty. Búl jerge arteli ornalasqan deydi. Estulerinshe, alystan, Reseyden, tipti shetelderden  anshylar kelip, jolbarys, búghy men qaban aulaydy eken. Ózenning osy bir túsy doghal, eni ken, suy mol, aghyny qatty bolypty. Múnda tek jolbarys qana emes, tereng suda iri jayyndar mekendepti. Kónekózderdin  aituynsha, birde: «Arghy bettegi bir jolbarys kishkentay kýshigin ertip su jaghasyna keledi. Bala jolbarys su ishu ýshin enkeye bergende úzyndyghy ýsh-tórt metrliktey alyp jayyn ony qúiryghymen sugha qaghyp týsiredi. Sol sәt jany shygha yshqynghan jolbarys atylyp baryp, jayyndy jaghagha laqtyryp kep jiberedi. Ókinishtisi sol, qatty soqqy alghan jolbarystyng kýshigi su týbine ketken».

Al alyp kesirtkeler (qazaqtar «kesel», orystar «varan» dep ataydy) dariyanyng arghy betinde, Qyzylqúm jaghynda mekendegen. Ony kórgen kisiler de az emes. «Mening әkem, - dedi bizge astanalyq biznesmen Kórkembay Ermekbaev, - Syrdariyanyng arghy betinen alyp kesirtkeler kórgendigin bizge talay ret aityp bergen bolatyn».

Toghaydyng kiyeli maraly

(Qazaqstandaghy eng songhy toghay maraly (buharskiy oleni) Tartoghayda 1956 jyly óltirilgen)

Syr jaghasynda, onyng ishinde Tartoghaydy mekendegen toghaydyng kiyeli maraly (búghy) Búhar  maraly dep te atalady. Tauda ósetin maraldyng salmaghy 300 kilodan assa, bizding auyldyng búghylary 250 kilo tartqan. Biyiktigi 120 metr. Mýiizi bes tarmaqty, ortasha. Annyng búl týri joghalyp ketuding aldynda túr. Halyqaralyq Qyzyl kitapqa engen.

Terisi ashyq týsti. Jazda tanerteng jәne keshke qorektenedi. Qysta kýndiz de jayylady. Ystyqta kýni boyy sudan shyqpaydy. Negizinen týrli shópterdi azyq etedi. Qúlaghyn jel jaqqa týrip, saq jýredi. Jel túrghanda ne qar úshqyndaghanda toghaydyn  qalyng túsyna tyghylady. Qamysty jaqsy kóredi, óitkeni ony  qorek etedi. Shaghylysu kezeni tamyz ben qazan ailary, tóldeu uaqyty sәuir men mamyr.

Qazaqstanda toghaydyng kiyeli maraly Syrdariya ózenining ortasha jәne tómen aghysynda, Qyzylqúmda kezdesken. HH ghasyrdyng orta kezeninde toghaylar otala bastaghanda osy maral týrleri azaya týsti. 1956 jyly Qazaqstandaghy eng songhy toghay maraly Syrdariya jaghasyndaghy Tartoghay auyly manynda atyp alyndy.

1981 jyly (Qarajynghyl» memlekettik anshylyq sharuashylyghyna (Qapshaghaydyng janynda) Tәjikstannan  22  toghay maraly әkelindi. Qazirde olardyng sany 500-ge tayap qaldy. Fransiyanyng ghylymiy-zertteu últtyq parki 1995 jyldan bastap Qazaqstan men Orta Aziya elderinde toghaydyng kiyeli maralyn kóbeytuge qarjy bóludi bastady. 2000 jyly Týrkistan audanyna jaqyn mandaghy Syrdariya jaghasyna  36 maral jiberildi.  Jogharyda toghay maraly Túran jolbarysynyng sýiikti asy bolghanyn eskerttik. Býginde jolbarys joq. Tek olardy qasqyr men qanghyghan itterden qorghasa bolghany. Endeshe, maral sany artady degen sóz. Kim biledi, toghay maraldary ata-júrty Tartoghaygha da oralar.

Tartoghaydyng qúpiya erligi

Tartoghaydyng әskery qúpiya bólimshesi turaly bala kýnimizden neshe týrli qanqu sózder estip, qúlaghdar  bop óstik. «Oybay, ne deysin, әskeriylerding kazarmasyna jaqyndasang bolghany, jer astynan shygha kelip, alyp ketedi eken. Sonsong sening kim ekenindi anyqtap bolghansha, qamauda ústaydy. Qaytadan kózindi baylap, jer betine shygharyp tastaydy» degen ýreyli әngime az estilgen joq. Shynynda әsker túrghan jer alys emes, auyldan nebәri bes shaqyrym bolatyn. Kóbine auyl adamdary sol jaqtaghy iri sekseuilderdi otyngha alamyz dep bastaryn bәlege úryndyratyn. Bәle degenimiz, әskeriylerding alyp ketetindigi. Endi bir alyp-qashpa sózde «Anau túrghan biyik, aq ýy týnde ashylyp, ishinen raketa aspangha kóteriledi eken» degen boljam aityldy. Ne desek te әskery bólimshening qúpiya bolghandyghy anyq edi. Bala bolsaq ta týn ishinde Tartoghay stansasy basynda ýsteri jabuly vagondardan biz bilmeytin tehnikalardyng týsirilip jatqanyn talay mәrte kórdik. Ýlkender qorqytyp qoydy ma, bilmedim, әiteuir, eshkimge tys jarmaytynbyz.

Kazarmada túratyn ofiyserler auyldaghy orys qyzdargha kóp keletin. Qashan kórseng de ertip alyp ketip bara jatady. Baghyty ekeu: ne qúm jaq, ne toghay, Syr ózenining jaghasy.

Ofiyserlerding әielderi auyl balabaqshasynda tәrbiyeshi, ne aspazshy bop júmys isteytin. Jalpy ofiyser-orystardan tartoghaylyqtar ziyan kórgen joq. Orys tilin ýirendi, mәdeniyettilikti, әdemi kiyinudi, ziyalylyqty, t.b. qúndy qasiyetterdi boylaryna sinirdi. Qansha degenmen kenes kezindegi ofiyserler tәrbiyeli, bilimdi, ýlgili bolatyn.

Rasynda әskeriylerding sany kóp edi. On qabatty ma, әlde, odan da kóp pe, әiteuir, biyik ghimarattar alystan menmúndalaytyn. Qyzygha, qyzghana qarap qoyatynbyz. Bir qyzyghy, qúm ishinde qozy-laq  jayyp jýrip, ýlken sharlardy jii tauyp alatynbyz. Bizge eshkim tiyispe demeydi. Doptyng kólemindey etip ýrlep shargha ainaldyratynbyz. Janynda jatqan qanyltyrlaryn avtomat etip oinaytynbyz.

Kóp úzamay qúpiyany shetel bilip qoydy ma, әlde, әskeriyler óz missiyasyn oryndaghan song qaytaryldy ma, kim bilsin, әiteuir, qalashyq bir týnde qanyrap qaldy. Auyldyng tapqan paydasy sol: bólimshening kazarmalary, ghimarattary, stadiony men sporttyq zaldary búzylyp, qúrylys materialdary jergilikti júrtqa búiyrdy. Aldymen ashylghaly beri jarymay kele jatqan №153 orta mektep qajetti dýniyelerge qarq boldy da qaldy. Sportzal men stadion janartyldy. Klastardyng eski edenderine týzu taqtaylar tóselindi. Ony aitasyz, auyldaghy pysyqaylar qoltyqtaryna shólmekterin qystyryp baryp, kóptegen ýy qúrylysy materialdaryn ýzdiksiz tasyp jatty. Olar janadan ýiler túrghyzdy, qora-qopsysyn janartty.

(Bayqonyrdan gharyshqa úshudy úiymdastyru ýshin Tartoghayda Úshudy radiomen basqaru (RUP-A) stansiyasyn oilap tapqandar – KSRO-nyng bas konstruktory S.P.Korolev pen KSRO GhA Qoldanbaly matematika institutynyng diyrektory, akademik M.V.Kelidysh)

Strategiyalyq maqsattaghy raketalardy basqarudyng bas tiregi, nemese bas basqarmasy dep atalghan Tartoghaydaghy qúpiya bólimshening syrlary tek 2000 jyldyng ayaghynda ghana jariyalana bastady. Jantalasa soghysqa dayyndalu barysynda KSRO 10 000 shaqyrymgha deyingi ballestikalyq raketalardy synaqtan ótkizuge kirisedi. Ol  ýshin Bayqonyrdan gharyshqa úshudy úiymdastyru  ýshin Tartoghayda ornalastyrylatyn Úshudy radiomen basqaru RUP-A) stansiyasyn KSRO-nyng bas konstruktory  S.P.Korolev pen KSRO  GhA Qoldanbaly matematika institutynyng diyrektory, akademik M.V.Kelidysh oilap tabady. Olardyng josparyn KSRO Ortalyq Komiytetining Sayasy Burosy maqúldaydy.

Álqissa, S.Korolev pen M.Kelidysh Tartoghaygha birneshe ret kelgen. Jer jaghdayyn, tabighatty, kózden tasalau manayda, әri temirjolgha tym jaqyn bolu qajettigin eskergen. Bas konstruktor Bayqonyrdan úshyrylatyn R-7 dep atalatyn raketalardy Tartoghaydaghy RUP arqyly úshyryp, basqaryp otyrudy óndiriske engizgen. Sonda úshatyn jeri men basqarylatyn jeri eki bólek. Ara qashyqtyghy  200 shaqyrymnan sәl artyq. Sol kezdegi ofiyser-mamandardyng estelikterine qúlaq týrip otyrsaq, Yuriy Gagarinning de Tartoghaygha kelgendigin angharu qiyn emes. 1960 jyly R-7 raketasy úshyrylghangha deyin de әrtýrli synaqtar ótkizilipti. Onyng ishinde sәtsizderi de bar. Ásirese, R-7 raketasyna kóp ýmit artylghan. Óitkeni, qarudyng búl týri zamanauy soghysqa qoldanugha auaday kerek-ti. KSRO-nyng týkpir-týkpirinen jinalghan «saydyng tasynday» mamandar Tartoghayda qyzu enbekke kirisedi. Olargha Mәskeuding pәrmenimen barlyq jaghday jasalady. Solardyng birnesheuin tyndap kórelik:

Akulichev     Viktor: - Kamyshevting raketa uchiliyshesin bitirdim. Aldymen bizdi Bayqonyrgha jinady. Sosyn strategiyalyq maqsattaghy raketalar basqarmasynyng bas tiregine tәjiriybe alugha jiberdi. Ol Mәskeu-Tashkent temirjoly boyynan qashyq emes. Tartoghay stansasy dep atalatyn. Bas tirek deytinimiz – qatardaghy ekinshi tirek Toghyzy degen stansada (Aqtóbe oblysy) ornalasqan edi.

Aghashtan túrghyzylghan barakta 16-18 kisi túrdyq. Aynalamyz tolghan saz ben qúm. Soldattargha arnalghan kazarma, ofiyserler men olardyng otbasyna arnalghan findik tiptegi ýiler, monsha, ashana jәne qazandyq bar-túghyn. Egerde A.S.Pushkinning «Kapitan qyzy» degen povesin oqyghan bolsanyz, sondaghy surettelgen  qalashyqqa úqsaydy. Tek ol kezde qazandyq bolmapty.

Esinde saqtalghannyng biri – bizge etti mol etip beretindigi. Kóp úzamay múnyng da syryn úghyndyq. Kiyikting eti bolyp shyqty. Kýn sayyn tamaqtyng bir týrin jey beru bizding mazamyzdy qashyrdy. Asqazan búzyldy. Osy sәtte búrynnan túryp kele jatqan bir ofiyser bizderdi balyq aulaugha shaqyrmasy bar ma? Úmytpasam, Qarakól dep ataldy ghoy deymin. Balyghy kóp eken. Tipti jem salmasang da týse beredi. Salmaghy әrbirining 16-18 kilo. Múnday oljany kim kórgen. Balyqtan shygha bastaghan song tasbaqa ústap jegen kýnderimiz de boldy Tartoghayda. Ol jerde uly jylandar az emes eken. Bizge «olargha tiyispender, sonda olar shaghyp almaydy» dep eskertken-di. Alayda qyzyq kórgimiz keldi. Týrtkenimiz sol edi, balaqqa shap berdi. Abyroy bolghanda tisi etikten ótpedi. Tabaqanyng sýieginen neshe týrli suvenir jasadyq.

Budyk Ivan Mihailovich: - 1959 jyly «Bayqonyr» gharysh ailaghyna әskery mindetimdi óteuge jiberildim. Sol kezde raketalar radiomen basqarylyp, úshyrylatyn. Bas tiregi Tartoghay degen stansada ornalasqan. Barlyq apparatura «Kunch» dep atalatyn mashinanyng tirkemesinde edi. Raketany úshyrudy qamtamasyz etuge senimdilik zor bolu ýshin qajetti qúral-jabdyqtardyng әrqaysysy tórtten bekitiletin. Radiomen basqaru jýiesindegi ofiyserlerding sany shamamen 60-tay. Onyng 98 prosenti leytenant.

Gharyshqa Yuriy Gagarindi úshyrghangha deyin radiomen basqaru arqyly neshe týrli synaq jýrgizildi. Sonyng barlyghy da Tartoghayda jýzege asyryldy. Venera men Marsqa qaray raketalar úshyru, itterdi gharyshqa jiberu, t.b. synaqtar jasalyndy ghoy.

Ostashev Arkadiy Iliich: - Túnghysh ret 8000 shyqyrym qashyqtyqqa úshyrylatyn ballestikalyq raketalardy synaqtan ótkizu ýshin radiomen basqaru jýiesin ornatatyn jer izdestirildi. Aldymen Kubani, ne Qyrymda ornalastyru mәselesi úsynyldy. RUP-tyng ózi ekeu bolatyn. Bireui – bastysy, ekinshisi – qosymshasy. Ol kezde Tóretamda gharysh ailaghyn salu turaly әngime de kóterilmegen. KSRO Qorghanys Ministri  G.K.Jukovke eki joba da únamady. Basqa jer izdeu kerek dedi. Mamandar aqyrynda  Tartoghaydy qalady. Gharyshqa úshudy radiomen basqarudyn  bas tiregi sonda ornalasady dedi. Ol RUP-A dep ataldy. Radiomen basqarudyng borttyq apparaturasynda 8 borttyq qúralghy bar edi. 13 avtomashina jәne eki pelengatorlyq antennalar  eki jerge qoyyldy. Al Toghyzyda ornalasqan RUP-B-da nebәri 4 avtomashina túrdy. Sondyqtan bar kýsh Tartoghaygha týsti.

Pruglo Ivan Andrianovich:  - KSRO boyynsha jalghyz shtattyq komplekt tek Qyzylorda oblysyna qarasty Tartoghay stansasynda júmys istedi. Podpolkovnik V.N.Shabarov basqarghan Radiomen basqarudyng ekinshi bas tiregining qúramasy oqyp-ýirenuden ótti. R-5 raketasyn úshyrudy basqarudyng stansiyasy edi.

Tartoghay shaghyn poselok eken. Stansiyasy әdemi kirpishten túrghyzylghan. Zaly kishileu. Otyratyn oryndyq qoyylmaghan. Ashana joq. Sudy qúbyrdan alyp ishesiz. Stansiya bastyghy men kezekshisine arnayy ýlgidegi kiyim berilmegen. Stansagha aptasyna bir ret vagon-dýken keledi. Qashan keletini de belgisiz. Júrt sarylyp kýtedi de jýredi.

Áskery qalashyq bes shaqyrym jerde. Alghashqy eshelonmen әkelingen tehnikalardy jetkizu edәuir qiyndyq tudyrdy. Jol joq. Iri sekseuilder kedergi keltirdi. Qol kýshimen otaugha tura keldi. Dayyn otyn degeniniz tauday bop ýiildi. Oiymyzda eshtene joq, súraghandargha berip jiberdik. Alayda suyq týskende ne jagharymyzdy bilmedik. Ay, qinalghanymyz-ay...

Kóp úzamay bas konstruktor S.P.Korolev pen KSRO artelleriyasynyng bas marshaly M.IY.Nedelin kelip, Tartoghaydaghy úshudy radiomen basqarudyn  bas tiregin qabyldady.

Bobrova Eliga Livovna: - Mening mamandyghym injener-izdestirushi bolatyn. R-7 ballestikalyq raketasyn jasau tobyn basqardym. Aygha sputnikter úshyrdyq. Aydyng arghy jaghyn zertteu ýshin. Jer betinde jappay qarulanudyng sayasaty bastalghanda 10 000 shaqyrym qashyqtyqqa raketa úshyru  ýshin ter tóktik. Búl júmysty 1957 jyldan bastadyq. Alghashqy kezderi synaghymyz sәtsiz bola berdi. Aqyrynda Tartoghayda ornalasqan RUP-A  ballestikalyq R-7 raketasyn úshyrudy sәtti ayaqtady.

Kórip otyrsyzdar, Tartoghaydyng aty KSRO tarihynda mәngilikke jazylghan. Búl erekshelikti jastarymyz tolyqqandy bilip, maqtanysh sezimmen algha úmtylyp, tughan jerinin, elining danqy arta beruine atsalysugha mindetti. Óitkeni, әr adamgha onyn  tughan topyraghynyng qasiyettiligi sarqylmas kýsh-quat, shynayy lәzzat, ómirlik nәr, shalqyghan shabyt beredi.

Qúrmetti oqyrman! Tughan elinnin, jerinning gýldey qúlpyryp, ósip-órkendeuine ýles qosu – azamattyq paryzyn. Osyny úmytpaghaysyn!

(Jalghasy bar...)

Aytbay Sәulebek,

Qazaqstan Respublikasy túnghysh Preziydenti syilyghynyng laureaty.

Abai.kz