(جۋرناليستىك زەرتتەۋ. جالعاسى)
تارتوعاي اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ قۇرىلعانىنا – 100 جىل

ءاربىر قازاق اۋىلىنىڭ وزىندىك تاريحى، رۋحاني ءھام تابيعي قۇندىلىقتارى، ەشبىر مەكەنگە ۇقسامايتىن ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەندىگى بەلگىلى. ءبىزدىڭ جۋرناليستىك زەرتتەۋىمىز بويىنشا ءبىر عانا تارتوعايدان كسرو كەزىندە جەتى رەت قازاقستان ءمينيسترى شىققاندىعى قانشالىقتى ماقتانىش بولسا، قاسيەتتى جەرىنىڭ دە ەلىنىڭ اتاعىن الەمگە تانىتقاندىعى دا سونشالىقتى قىمبات.

تۇران جولبارىسى

(قازاق جەرىندەگى ەڭ سوڭعى تۇران جولبارىسى 1945-50 جىلدارى تارتوعاي جەرىندە ولتىرىلگەن. سۋرەتتە تۇران جولبارىسى بەينەلەنگەن)

سىرداريا  تۇران ويپاتىندا ورنالاسقاندىقتان بۇل وڭىردەگى جولبارىس تۇران جولبارىسى دەپ اتالعان. وسىناۋ كۇشتى اڭ تەك سىر بويىن عانا ەمەس، كاسپي، كاۆكاز، يران، ءتىپتى اۋعانستاندى دا مەكەندەپتى. امۋداريا، سىرداريامەن قوسا بالحاش كولى ماڭىنان دا جولبارىستىڭ وسى ءتۇرى كوزگە تۇسكەن.

تۇران جولبارىسى كۇشتىلىگى ءوز الدىنا، ەشقانداي تسيرككە كونبەگەن. كەزىندە ريمدە گلادياتورلارعا  ونەر كورسەتۋ ءۇشىن تۇران جولبارىسىن جىبەرگەندە، ولاردى جەپ قويا جازداپتى. دەرەۋ ءبارى جابىلىپ ءولتىرىپ ۇلگەرگەن ەكەن.

«جولبارىستار، - دەپ جازادى تۇران جولبارىسىن زەرتتەۋشى David Prynn, - ازيادا ءبىر جارىم ميلليون جىل بۇرىن مەكەندەي باستاعان. گەنەتيكالىق زەرتتەۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ولاردىڭ تۇقىمى قۇرىپ بىتۋگە ءتيىس-ءتىن. الايدا قىتاي ولكەسىندە جولبارىستار قايتا پايدا بولا باستادى. ولار نەگىزىنەن وزەندەردىڭ جاعاسىندا مارالدار مەن قابانداردى جەپ كۇن كورەدى».

كورىپ وتىرسىزدار، تارتوعايدا تەك جولبارىستار بولماعاندىعىن. ەركەگىنىڭ سالماعى 240 كيلوعا دەيىن جەتكەن. ۇزىندىعى 290 سانتيمەتر. امۋر جولبارىسىنان كۇشتى بولعان. تەرىسى دە اسا قۇندى سانالعان.

وڭتۇستىك-باتىس ازيادا جولبارىس مادەنيەتتىڭ سيمۆولى بوپ سانالعان. ونىڭ اتىمەن اتالاتىن وزەن دە بار. نەگە؟ ويتكەنى, ەكىقابات حانزادانى ادۋىندى وزەننەن جولبارىس ارقالاپ وتكەن كورىنەدى. سوندىقتان ازيانىڭ كەي وڭىرلەرىندە كىلەمدەر مەن ماتالاردا، سامارقاندتىڭ مەشىتتەرى مەن عيماراتتارىندا جولبارىستىڭ بەينەسى ويۋلانىپ سالىنعان. اڭىز-ەرتەگىلەردە دە وسى ءبىر اڭ جايلى ايتىلعان حيكايات كوپ.

جولبارىستى ەرتەدە كورگەن ساياحاتشىلار مەن جولاۋشىلار كوپتەپ كەزدەسەدى. شىعىس قازاقستاندا، كاۆكازدا، گرۋزيادا وسى ءبىر ەرەكشە اڭدى اڭشىلار اتىپ ولتىرگەن.

1871 جىلى رەسەيدە جارىق كورەتىن «ۆوەننىي سبورنيك» اتتى جۋرنالدا  قىزىق ماقالا جاريالانىپتى. سىرداريا جاعاسىندا تۇراتىن شاحان ەسىمدى كىسى اڭدا جۇرگەندە ءتۇن ىشىندە جولبارىس كەلىپ، بالاسىن ءولتىرىپ، ايەلىن الىپ كەتىپتى. تاڭەرتەڭ اۋىل ادامدارى كەتپەن، ايىر، سىرىق، پىشاقتارىن ۇستاپ قاننىڭ ىزىمەن توعايعا ەنەدى. ايەلدىڭ قاڭقاسى عانا قالىپتى. شاحان كەگىمدى الامىن دەپ تىستەنەدى. «اۋىل قازاعى كوپ ۇزاماي جولبارىستىڭ بىرەۋىن ەمەس، بىرنەشەۋىن ءولتىردى» دەپ جازادى جۋرنال. بىراق، قانداي ءتاسىل قولدانعانىن ايتپاپتى.

گەنەرال-گۋبەرناتور الەكساندر پەروۆسكي ءوزىنىڭ جازباسىندا سىر قازاتارىنىڭ جولبارىستاردى قالاي ولتىرەتىندىگىن مىسالعا كەلتىرىپتى. «سول كەزدەگى جولبارىستار 250 كيلو تارتسا، ءبىر سوققىمەن جىلقىنىڭ قابىرعاسىن سىندىرسا، نار تۇيەنى ءولتىرىپ، جارتى شاقىرىمعا سۇيرەپ اپارسا، قاراپايىم قازاق، مىسالعا، تارتوعاي ادامى نە ىستەي الماق؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋماي ما؟

«قازاق  اڭعا دايىندالعاندا ەكى قولىن ارقانمەن شىرماپ ورايدى، - دەپتى ا.پەروۆسكي، - كوكىرەگى مەن ءىشىن تەرىمەن قىمتايدى. ۇشى ۇشكىر، وتكىر قارۋ  ازىرلەيدى. اڭعا تەك جۇرەگىنىڭ تۇگى بار، كۇشى مىعىم جىگىتتەر تاڭدالادى. توعاي ىشىنە ولگەن مارال، نە قاباندى تاستاپ، تىعىلىپ وتىرادى».

«ءوزىنىڭ سۇيىكتى اسىنىڭ جانىندا تىعىلعان ادامداردى كورگەن بەتتە جولبارىس ولارعا تۇرا ۇمتىلادى. اڭشى دەرەۋ باسى مەن موينىنا جارماسادى. جولبارىس قولداعى ارقاندى تىستەلەپ جاتقاندا ەكىنشى اڭشى ونىڭ قارنىن  جارىپ تاستايدى. ءبارى جابىلىپ ولتىرەدى»، - دەپ جازدى زوولوگ سەرگەي ستروگانوۆ. ول قازاقتاردىڭ جولبارىس تەرىسىن پەروۆسكيگە سىي رەتىندە ۇسىنعانىن ەسكەرتەدى.

اقمەشىتتى باسىپ العان الەكساندر پەروۆسكي گەنەرال-گۋبەرناتور بوپ تۇرىپ، ءاربىر ولتىرىلگەن جولبارىستىڭ تەرىسىنە 25 رۋبل سىياقى تاعايىندايدى. بۇل اۋىل قازاقتارى ءۇشىن ۇلكەن ولجا. ياعني بۇل اقشاعا وتىز شاقتى قوي، نەمەسە بىرنەشە سيىر ساتىپ الۋعا بولادى. مىنە، وسى كەزەڭنەن باستاپ جولبارىستى ولتىرۋشىلەر كوبەيەدى. جىرتقىشتاردىڭ سانى ازايادى. دەگەنمەن 1915 جىلى ورىس عالىمى نيكولاي زارۋبنىي سىرداريانىڭ تومەنگى ساعاسىنان جولبارىستاردى كەزدەستىرگەنىن جازىپتى. ولاردىڭ  مەكەنى – نۋ توعاي. سۇيىكتى اسى – قابان مەن توعايدىڭ كيەلى مارالى.

ءبىر دەرەكتە قازاقستاندا  تۇران جولبارىسىنىڭ ءىزى سوڭعى رەت شيەلى اۋدانى ايماعىندا  بايقالعان دەسە، ەكىنشى دەرەكتە «تارتوعاي» اۋىلىندا اتىپ الىنعان» دەپ انىقتايدى.

«وزەن جاعاسىندا، اۋىل اينالاسىندا، جايىلىمداردا الا شۇبار جولبارىس جورتادى. ال قامىسىندا قاباندار، دالاسىندا – قىزىل قاسقىر، تۇلكى، قوياندار، شىعىسقا قاراي – ەلىك، قۇلاندار، پەروۆسك ماڭىندا – مارالدار كەزدەسەدى»، – دەپ جازدى گەوگراف لەۆ بەرگ (1857 جىل، سانكت-پەتەربۋرگ،  «تەڭىز جيناعى» جۋرنالى)  «سىر جاعاسىنداعى جولبارىستار تۋرالى» اتتى ماقالاسىندا.

كاپيتان-لەيتەنانت يۆانشينتسەۆ  «سىرداريا، ارال ماڭىنداعى دالا جايىندا» دەگەن كىتابىندا: «اقمەشىت ايماعىنان جولبارىستاردى ءجيى كورەسىز. ءبىز ولاردىڭ جاعالاۋعا جاقىن جەردە جانە قامىس اراسىنان ءىزىن كوردىك. بىردە تاڭەرتەڭ ءبىزدىڭ تەڭىزشىلەر سول ىزگە ەرىپ، قامىس اراسىنان جولبارىس جەپ كەتكەن ەلىكتىڭ سۇيەگىن تاپقان. ءولىپ جاتقان ەلىكتىڭ جانىندا جولبارىستىڭ ءىزى سايراپ جاتتى»، – دەپ دەرەك كەلتىرگەن.

«ارال مەن سىر بويىنداعى نار قامىستاردى جولبارىس اتاۋلىنىڭ ەڭ كورىكتى تۇقىمى (پاتشا-جولبارىس) مەن قاراعۇرىم قىرعاۋىل مەكەندەيدى» دەپ جازعان ءحىح عاسىرداعى پولياك ساياحاتشىسى برونيسلاۆ زالەسسكي.

ايتپاقشى، تارتوعاي مەن مايلىتوعايدىڭ قاق ورتاسىندا جوڭىشقالى كولىنەن ارىرەكتە ابىز قايىعى دەگەن وتكەل بولعان. جۇرت سىرداريا وزەنىنەن قايىقپەن ءوتىپ، ابىز قۇمىنا قاراي جاياۋ جورتاتىن. مىنە، وسى تۇستاعى نۋ قالىڭ توعاي «جولبارىستار مەكەنى» دەپ اتالىپتى. بۇل جەرگە ارتەل ورنالاسقان دەيدى. ەستۋلەرىنشە، الىستان، رەسەيدەن، ءتىپتى شەتەلدەردەن  اڭشىلار كەلىپ، جولبارىس، بۇعى مەن قابان اۋلايدى ەكەن. وزەننىڭ وسى ءبىر تۇسى دوعال، ەنى كەڭ، سۋى مول، اعىنى قاتتى بولىپتى. مۇندا تەك جولبارىس قانا ەمەس، تەرەڭ سۋدا ءىرى جايىندار مەكەندەپتى. كونەكوزدەردىڭ  ايتۋىنشا، بىردە: «ارعى بەتتەگى ءبىر جولبارىس كىشكەنتاي كۇشىگىن ەرتىپ سۋ جاعاسىنا كەلەدى. بالا جولبارىس سۋ ءىشۋ ءۇشىن ەڭكەيە بەرگەندە ۇزىندىعى ءۇش-ءتورت مەترلىكتەي الىپ جايىن ونى قۇيرىعىمەن سۋعا قاعىپ تۇسىرەدى. سول ءسات جانى شىعا ىشقىنعان جولبارىس اتىلىپ بارىپ، جايىندى جاعاعا لاقتىرىپ كەپ جىبەرەدى. وكىنىشتىسى سول، قاتتى سوققى العان جولبارىستىڭ كۇشىگى سۋ تۇبىنە كەتكەن».

ال الىپ كەسىرتكەلەر (قازاقتار «كەسەل»، ورىستار «ۆاران» دەپ اتايدى) داريانىڭ ارعى بەتىندە، قىزىلقۇم جاعىندا مەكەندەگەن. ونى كورگەن كىسىلەر دە از ەمەس. «مەنىڭ اكەم، - دەدى بىزگە استانالىق بيزنەسمەن كوركەمباي ەرمەكباەۆ، - سىرداريانىڭ ارعى بەتىنەن الىپ كەسىرتكەلەر كورگەندىگىن بىزگە تالاي رەت ايتىپ بەرگەن بولاتىن».

توعايدىڭ كيەلى مارالى

(قازاقستانداعى ەڭ سوڭعى توعاي مارالى (بۋحارسكي ولەن) تارتوعايدا 1956 جىلى ولتىرىلگەن)

سىر جاعاسىندا، ونىڭ ىشىندە تارتوعايدى مەكەندەگەن توعايدىڭ كيەلى مارالى (بۇعى) بۇحار  مارالى دەپ تە اتالادى. تاۋدا وسەتىن مارالدىڭ سالماعى 300 كيلودان اسسا، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بۇعىلارى 250 كيلو تارتقان. بيىكتىگى 120 مەتر. ءمۇيىزى بەس تارماقتى، ورتاشا. اڭنىڭ بۇل ءتۇرى جوعالىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇر. حالىقارالىق قىزىل كىتاپقا ەنگەن.

تەرىسى اشىق ءتۇستى. جازدا تاڭەرتەڭ جانە كەشكە قورەكتەنەدى. قىستا كۇندىز دە جايىلادى. ىستىقتا كۇنى بويى سۋدان شىقپايدى. نەگىزىنەن ءتۇرلى شوپتەردى ازىق ەتەدى. قۇلاعىن جەل جاققا ءتۇرىپ، ساق جۇرەدى. جەل تۇرعاندا نە قار ۇشقىنداعاندا توعايدىڭ  قالىڭ تۇسىنا تىعىلادى. قامىستى جاقسى كورەدى، ويتكەنى ونى  قورەك ەتەدى. شاعىلىسۋ كەزەڭى تامىز بەن قازان ايلارى، تولدەۋ ۋاقىتى ءساۋىر مەن مامىر.

قازاقستاندا توعايدىڭ كيەلى مارالى سىرداريا وزەنىنىڭ ورتاشا جانە تومەن اعىسىندا، قىزىلقۇمدا كەزدەسكەن. حح عاسىردىڭ ورتا كەزەڭىندە توعايلار وتالا باستاعاندا وسى مارال تۇرلەرى ازايا ءتۇستى. 1956 جىلى قازاقستانداعى ەڭ سوڭعى توعاي مارالى سىرداريا جاعاسىنداعى تارتوعاي اۋىلى ماڭىندا اتىپ الىندى.

1981 جىلى (قاراجىڭعىل» مەملەكەتتىك اڭشىلىق شارۋاشىلىعىنا (قاپشاعايدىڭ جانىندا) تاجىكستاننان  22  توعاي مارالى اكەلىندى. قازىردە ولاردىڭ سانى 500-گە تاياپ قالدى. فرانتسيانىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ۇلتتىق پاركى 1995 جىلدان باستاپ قازاقستان مەن ورتا ازيا ەلدەرىندە توعايدىڭ كيەلى مارالىن كوبەيتۋگە قارجى ءبولۋدى باستادى. 2000 جىلى تۇركىستان اۋدانىنا جاقىن ماڭداعى سىرداريا جاعاسىنا  36 مارال جىبەرىلدى.  جوعارىدا توعاي مارالى تۇران جولبارىسىنىڭ سۇيىكتى اسى بولعانىن ەسكەرتتىك. بۇگىندە جولبارىس جوق. تەك ولاردى قاسقىر مەن قاڭعىعان يتتەردەن قورعاسا بولعانى. ەندەشە، مارال سانى ارتادى دەگەن ءسوز. كىم بىلەدى، توعاي مارالدارى اتا-جۇرتى تارتوعايعا دا ورالار.

تارتوعايدىڭ قۇپيا ەرلىگى

تارتوعايدىڭ اسكەري قۇپيا بولىمشەسى تۋرالى بالا كۇنىمىزدەن نەشە ءتۇرلى قاڭقۋ سوزدەر ەستىپ، قۇلاعدار  بوپ وستىك. «ويباي، نە دەيسىڭ، اسكەريلەردىڭ كازارماسىنا جاقىنداساڭ بولعانى، جەر استىنان شىعا كەلىپ، الىپ كەتەدى ەكەن. سونسوڭ سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى انىقتاپ بولعانشا، قاماۋدا ۇستايدى. قايتادان كوزىڭدى بايلاپ، جەر بەتىنە شىعارىپ تاستايدى» دەگەن ۇرەيلى اڭگىمە از ەستىلگەن جوق. شىنىندا اسكەر تۇرعان جەر الىس ەمەس، اۋىلدان نەبارى بەس شاقىرىم بولاتىن. كوبىنە اۋىل ادامدارى سول جاقتاعى ءىرى سەكسەۋىلدەردى وتىنعا الامىز دەپ باستارىن بالەگە ۇرىندىراتىن. بالە دەگەنىمىز، اسكەريلەردىڭ الىپ كەتەتىندىگى. ەندى ءبىر الىپ-قاشپا سوزدە «اناۋ تۇرعان بيىك، اق ءۇي تۇندە اشىلىپ، ىشىنەن راكەتا اسپانعا كوتەرىلەدى ەكەن» دەگەن بولجام ايتىلدى. نە دەسەك تە اسكەري بولىمشەنىڭ قۇپيا بولعاندىعى انىق ەدى. بالا بولساق تا ءتۇن ىشىندە تارتوعاي ستانساسى باسىندا ۇستەرى جابۋلى ۆاگونداردان ءبىز بىلمەيتىن تەحنيكالاردىڭ ءتۇسىرىلىپ جاتقانىن تالاي مارتە كوردىك. ۇلكەندەر قورقىتىپ قويدى ما، بىلمەدىم، ايتەۋىر، ەشكىمگە تىس جارمايتىنبىز.

كازارمادا تۇراتىن وفيتسەرلەر اۋىلداعى ورىس قىزدارعا كوپ كەلەتىن. قاشان كورسەڭ دە ەرتىپ الىپ كەتىپ بارا جاتادى. باعىتى ەكەۋ: نە قۇم جاق، نە توعاي، سىر وزەنىنىڭ جاعاسى.

وفيتسەرلەردىڭ ايەلدەرى اۋىل بالاباقشاسىندا تاربيەشى، نە اسپازشى بوپ جۇمىس ىستەيتىن. جالپى وفيتسەر-ورىستاردان تارتوعايلىقتار زيان كورگەن جوق. ورىس ءتىلىن ۇيرەندى، مادەنيەتتىلىكتى، ادەمى كيىنۋدى، زيالىلىقتى، ت.ب. قۇندى قاسيەتتەردى بويلارىنا ءسىڭىردى. قانشا دەگەنمەن كەڭەس كەزىندەگى وفيتسەرلەر تاربيەلى، ءبىلىمدى، ۇلگىلى بولاتىن.

راسىندا اسكەريلەردىڭ سانى كوپ ەدى. ون قاباتتى ما، الدە، ودان دا كوپ پە، ايتەۋىر، بيىك عيماراتتار الىستان مەنمۇندالايتىن. قىزىعا، قىزعانا قاراپ قوياتىنبىز. ءبىر قىزىعى، قۇم ىشىندە قوزى-لاق  جايىپ ءجۇرىپ، ۇلكەن شارلاردى ءجيى تاۋىپ الاتىنبىز. بىزگە ەشكىم تيىسپە دەمەيدى. دوپتىڭ كولەمىندەي ەتىپ ۇرلەپ شارعا اينالدىراتىنبىز. جانىندا جاتقان قاڭىلتىرلارىن اۆتومات ەتىپ وينايتىنبىز.

كوپ ۇزاماي قۇپيانى شەتەل ءبىلىپ قويدى ما، الدە، اسكەريلەر ءوز ميسسياسىن ورىنداعان سوڭ قايتارىلدى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، قالاشىق ءبىر تۇندە قاڭىراپ قالدى. اۋىلدىڭ تاپقان پايداسى سول: بولىمشەنىڭ كازارمالارى، عيماراتتارى، ستاديونى مەن سپورتتىق زالدارى بۇزىلىپ، قۇرىلىس ماتەريالدارى جەرگىلىكتى جۇرتقا بۇيىردى. الدىمەن اشىلعالى بەرى جارىماي كەلە جاتقان №153 ورتا مەكتەپ قاجەتتى دۇنيەلەرگە قارق بولدى دا قالدى. سپورتزال مەن ستاديون جاڭارتىلدى. كلاستاردىڭ ەسكى ەدەندەرىنە ءتۇزۋ تاقتايلار توسەلىندى. ونى ايتاسىز، اۋىلداعى پىسىقايلار قولتىقتارىنا شولمەكتەرىن قىستىرىپ بارىپ، كوپتەگەن ءۇي قۇرىلىسى ماتەريالدارىن ۇزدىكسىز تاسىپ جاتتى. ولار جاڭادان ۇيلەر تۇرعىزدى، قورا-قوپسىسىن جاڭارتتى.

(بايقوڭىردان عارىشقا ۇشۋدى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن تارتوعايدا ۇشۋدى راديومەن باسقارۋ (رۋپ-ا) ستانتسياسىن ويلاپ تاپقاندار – كسرو-نىڭ باس كونسترۋكتورى س.پ.كورولەۆ پەن كسرو عا قولدانبالى ماتەماتيكا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك م.ۆ.كەلدىش)

ستراتەگيالىق ماقساتتاعى راكەتالاردى باسقارۋدىڭ باس تىرەگى، نەمەسە باس باسقارماسى دەپ اتالعان تارتوعايداعى قۇپيا بولىمشەنىڭ سىرلارى تەك 2000 جىلدىڭ اياعىندا عانا جاريالانا باستادى. جانتالاسا سوعىسقا دايىندالۋ بارىسىندا كسرو 10 000 شاقىرىمعا دەيىنگى باللەستيكالىق راكەتالاردى سىناقتان وتكىزۋگە كىرىسەدى. ول  ءۇشىن بايقوڭىردان عارىشقا ۇشۋدى ۇيىمداستىرۋ  ءۇشىن تارتوعايدا ورنالاستىرىلاتىن ۇشۋدى راديومەن باسقارۋ رۋپ-ا) ستانتسياسىن كسرو-نىڭ باس كونسترۋكتورى  س.پ.كورولەۆ پەن كسرو  عا قولدانبالى ماتەماتيكا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك م.ۆ.كەلدىش ويلاپ تابادى. ولاردىڭ جوسپارىن كسرو ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسى ماقۇلدايدى.

القيسسا، س.كورولەۆ پەن م.كەلدىش تارتوعايعا بىرنەشە رەت كەلگەن. جەر جاعدايىن، تابيعاتتى، كوزدەن تاسالاۋ ماڭايدا، ءارى تەمىرجولعا تىم جاقىن بولۋ قاجەتتىگىن ەسكەرگەن. باس كونسترۋكتور بايقوڭىردان ۇشىرىلاتىن ر-7 دەپ اتالاتىن راكەتالاردى تارتوعايداعى رۋپ ارقىلى ۇشىرىپ، باسقارىپ وتىرۋدى وندىرىسكە ەنگىزگەن. سوندا ۇشاتىن جەرى مەن باسقارىلاتىن جەرى ەكى بولەك. ارا قاشىقتىعى  200 شاقىرىمنان ءسال ارتىق. سول كەزدەگى وفيتسەر-مامانداردىڭ ەستەلىكتەرىنە قۇلاق ءتۇرىپ وتىرساق، يۋري گاگاريننىڭ دە تارتوعايعا كەلگەندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. 1960 جىلى ر-7 راكەتاسى ۇشىرىلعانعا دەيىن دە ءارتۇرلى سىناقتار وتكىزىلىپتى. ونىڭ ىشىندە ساتسىزدەرى دە بار. اسىرەسە، ر-7 راكەتاسىنا كوپ ءۇمىت ارتىلعان. ويتكەنى، قارۋدىڭ بۇل ءتۇرى زاماناۋي سوعىسقا قولدانۋعا اۋاداي كەرەك-ءتى. كسرو-نىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان «سايدىڭ تاسىنداي» ماماندار تارتوعايدا قىزۋ ەڭبەككە كىرىسەدى. ولارعا ماسكەۋدىڭ پارمەنىمەن بارلىق جاعداي جاسالادى. سولاردىڭ بىرنەشەۋىن تىڭداپ كورەلىك:

اكۋليچەۆ     ۆيكتور: - كامىشەۆتىڭ راكەتا ۋچيليششەسىن ءبىتىردىم. الدىمەن ءبىزدى بايقوڭىرعا جينادى. سوسىن ستراتەگيالىق ماقساتتاعى راكەتالار باسقارماسىنىڭ باس تىرەگىنە تاجىريبە الۋعا جىبەردى. ول ماسكەۋ-تاشكەنت تەمىرجولى بويىنان قاشىق ەمەس. تارتوعاي ستانساسى دەپ اتالاتىن. باس تىرەك دەيتىنىمىز – قاتارداعى ەكىنشى تىرەك توعىزى دەگەن ستانسادا (اقتوبە وبلىسى) ورنالاسقان ەدى.

اعاشتان تۇرعىزىلعان باراكتا 16-18 كىسى تۇردىق. اينالامىز تولعان ساز بەن قۇم. سولداتتارعا ارنالعان كازارما، وفيتسەرلەر مەن ولاردىڭ وتباسىنا ارنالعان فيندىك تيپتەگى ۇيلەر، مونشا، اسحانا جانە قازاندىق بار-تۇعىن. ەگەردە ا.س.پۋشكيننىڭ «كاپيتان قىزى» دەگەن پوۆەسىن وقىعان بولساڭىز، سونداعى سۋرەتتەلگەن  قالاشىققا ۇقسايدى. تەك ول كەزدە قازاندىق بولماپتى.

ەسىندە ساقتالعاننىڭ ءبىرى – بىزگە ەتتى مول ەتىپ بەرەتىندىگى. كوپ ۇزاماي مۇنىڭ دا سىرىن ۇعىندىق. كيىكتىڭ ەتى بولىپ شىقتى. كۇن سايىن تاماقتىڭ ءبىر ءتۇرىن جەي بەرۋ ءبىزدىڭ مازامىزدى قاشىردى. اسقازان بۇزىلدى. وسى ساتتە بۇرىننان تۇرىپ كەلە جاتقان ءبىر وفيتسەر بىزدەردى بالىق اۋلاۋعا شاقىرماسى بار ما؟ ۇمىتپاسام، قاراكول دەپ اتالدى عوي دەيمىن. بالىعى كوپ ەكەن. ءتىپتى جەم سالماساڭ دا تۇسە بەرەدى. سالماعى ءاربىرىنىڭ 16-18 كيلو. مۇنداي ولجانى كىم كورگەن. بالىقتان شىعا باستاعان سوڭ تاسباقا ۇستاپ جەگەن كۇندەرىمىز دە بولدى تارتوعايدا. ول جەردە ۋلى جىلاندار از ەمەس ەكەن. بىزگە «ولارعا تيىسپەڭدەر، سوندا ولار شاعىپ المايدى» دەپ ەسكەرتكەن-ءدى. الايدا قىزىق كورگىمىز كەلدى. تۇرتكەنىمىز سول ەدى، بالاققا شاپ بەردى. ابىروي بولعاندا ءتىسى ەتىكتەن وتپەدى. تاباقانىڭ سۇيەگىنەن نەشە ءتۇرلى سۋۆەنير جاسادىق.

بۋدىك يۆان ميحايلوۆيچ: - 1959 جىلى «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنا اسكەري مىندەتىمدى وتەۋگە جىبەرىلدىم. سول كەزدە راكەتالار راديومەن باسقارىلىپ، ۇشىرىلاتىن. باس تىرەگى تارتوعاي دەگەن ستانسادا ورنالاسقان. بارلىق اپپاراتۋرا «كۋنچ» دەپ اتالاتىن ماشينانىڭ تىركەمەسىندە ەدى. راكەتانى ۇشىرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە سەنىمدىلىك زور بولۋ ءۇشىن قاجەتتى قۇرال-جابدىقتاردىڭ ارقايسىسى تورتتەن بەكىتىلەتىن. راديومەن باسقارۋ جۇيەسىندەگى وفيتسەرلەردىڭ سانى شامامەن 60-تاي. ونىڭ 98 پروتسەنتى لەيتەنانت.

عارىشقا يۋري گاگاريندى ۇشىرعانعا دەيىن راديومەن باسقارۋ ارقىلى نەشە ءتۇرلى سىناق جۇرگىزىلدى. سونىڭ بارلىعى دا تارتوعايدا جۇزەگە اسىرىلدى. ۆەنەرا مەن مارسقا قاراي راكەتالار ۇشىرۋ، يتتەردى عارىشقا جىبەرۋ، ت.ب. سىناقتار جاسالىندى عوي.

وستاشەۆ اركادي يليچ: - تۇڭعىش رەت 8000 شىقىرىم قاشىقتىققا ۇشىرىلاتىن باللەستيكالىق راكەتالاردى سىناقتان وتكىزۋ ءۇشىن راديومەن باسقارۋ جۇيەسىن ورناتاتىن جەر ىزدەستىرىلدى. الدىمەن كۋبان، نە قىرىمدا ورنالاستىرۋ ماسەلەسى ۇسىنىلدى. رۋپ-تىڭ ءوزى ەكەۋ بولاتىن. بىرەۋى – باستىسى، ەكىنشىسى – قوسىمشاسى. ول كەزدە تورەتامدا عارىش ايلاعىن سالۋ تۋرالى اڭگىمە دە كوتەرىلمەگەن. كسرو قورعانىس ءمينيسترى  گ.ك.جۋكوۆكە ەكى جوبا دا ۇنامادى. باسقا جەر ىزدەۋ كەرەك دەدى. ماماندار اقىرىندا  تارتوعايدى قالادى. عارىشقا ۇشۋدى راديومەن باسقارۋدىڭ  باس تىرەگى سوندا ورنالاسادى دەدى. ول رۋپ-ا دەپ اتالدى. راديومەن باسقارۋدىڭ بورتتىق اپپاراتۋراسىندا 8 بورتتىق قۇرالعى بار ەدى. 13 اۆتوماشينا جانە ەكى پەلەنگاتورلىق انتەننالار  ەكى جەرگە قويىلدى. ال توعىزىدا ورنالاسقان رۋپ-ب-دا نەبارى 4 اۆتوماشينا تۇردى. سوندىقتان بار كۇش تارتوعايعا ءتۇستى.

پرۋگلو يۆان اندريانوۆيچ:  - كسرو بويىنشا جالعىز شتاتتىق كومپلەكت تەك قىزىلوردا وبلىسىنا قاراستى تارتوعاي ستانساسىندا جۇمىس ىستەدى. پودپولكوۆنيك ۆ.ن.شاباروۆ باسقارعان راديومەن باسقارۋدىڭ ەكىنشى باس تىرەگىنىڭ قۇراماسى وقىپ-ۇيرەنۋدەن ءوتتى. ر-5 راكەتاسىن ۇشىرۋدى باسقارۋدىڭ ستانتسياسى ەدى.

تارتوعاي شاعىن پوسەلوك ەكەن. ستانتسياسى ادەمى كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان. زالى كىشىلەۋ. وتىراتىن ورىندىق قويىلماعان. اسحانا جوق. سۋدى قۇبىردان الىپ ىشەسىز. ستانتسيا باستىعى مەن كەزەكشىسىنە ارنايى ۇلگىدەگى كيىم بەرىلمەگەن. ستانساعا اپتاسىنا ءبىر رەت ۆاگون-دۇكەن كەلەدى. قاشان كەلەتىنى دە بەلگىسىز. جۇرت سارىلىپ كۇتەدى دە جۇرەدى.

اسكەري قالاشىق بەس شاقىرىم جەردە. العاشقى ەشەلونمەن اكەلىنگەن تەحنيكالاردى جەتكىزۋ ەداۋىر قيىندىق تۋدىردى. جول جوق. ءىرى سەكسەۋىلدەر كەدەرگى كەلتىردى. قول كۇشىمەن وتاۋعا تۋرا كەلدى. دايىن وتىن دەگەنىڭىز تاۋداي بوپ ءۇيىلدى. ويىمىزدا ەشتەڭە جوق، سۇراعاندارعا بەرىپ جىبەردىك. الايدا سۋىق تۇسكەندە نە جاعارىمىزدى بىلمەدىك. اي، قينالعانىمىز-اي...

كوپ ۇزاماي باس كونسترۋكتور س.پ.كورولەۆ پەن كسرو ارتەللەرياسىنىڭ باس مارشالى م.ي.نەدەلين كەلىپ، تارتوعايداعى ۇشۋدى راديومەن باسقارۋدىڭ  باس تىرەگىن قابىلدادى.

بوبروۆا ەلگا لۆوۆنا: - مەنىڭ ماماندىعىم ينجەنەر-ىزدەستىرۋشى بولاتىن. ر-7 باللەستيكالىق راكەتاسىن جاساۋ توبىن باسقاردىم. ايعا سپۋتنيكتەر ۇشىردىق. ايدىڭ ارعى جاعىن زەرتتەۋ ءۇشىن. جەر بەتىندە جاپپاي قارۋلانۋدىڭ ساياساتى باستالعاندا 10 000 شاقىرىم قاشىقتىققا راكەتا ۇشىرۋ  ۇشىن تەر توكتىك. بۇل جۇمىستى 1957 جىلدان باستادىق. العاشقى كەزدەرى سىناعىمىز ءساتسىز بولا بەردى. اقىرىندا تارتوعايدا ورنالاسقان رۋپ-ا  باللەستيكالىق ر-7 راكەتاسىن ۇشىرۋدى ءساتتى اياقتادى.

كورىپ وتىرسىزدار، تارتوعايدىڭ اتى كسرو تاريحىندا ماڭگىلىككە جازىلعان. بۇل ەرەكشەلىكتى جاستارىمىز تولىققاندى ءبىلىپ، ماقتانىش سەزىممەن العا ۇمتىلىپ، تۋعان جەرىنىڭ، ەلىنىڭ داڭقى ارتا بەرۋىنە اتسالىسۋعا مىندەتتى. ويتكەنى، ءار ادامعا ونىڭ  تۋعان توپىراعىنىڭ قاسيەتتىلىگى سارقىلماس كۇش-قۋات، شىنايى ءلاززات، ومىرلىك ءنار، شالقىعان شابىت بەرەدى.

قۇرمەتتى وقىرمان! تۋعان ەلىڭنىڭ، جەرىڭنىڭ گۇلدەي قۇلپىرىپ، ءوسىپ-وركەندەۋىنە ۇلەس قوسۋ – ازاماتتىق پارىزىڭ. وسىنى ۇمىتپاعايسىڭ!

(جالعاسى بار...)

ايتباي ساۋلەبەك،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.

Abai.kz